28. congratulatio dignitatis supremae
ultimaeque laudes de rebus gestis

Pro! Deus in terris, cui tanta potentia regum

      Atque ducum paret, Caesaris alta subest

Et quicquid magno et salso est a gurgite cinctum,

      Sis felix, felix: te duce scisma ruit.

5

Nullum maius inest monstrum et letale venenum

      Ecclesiae, humanum corruit unde genus.

Scisma cadens inter cives populosque ferendum est,

      Firma suo regi si datur una fides.

Si caput arripuit grave et insanabile vulnus,

10

      Ni fuerit cervix secta bipenne mala,

Dissidia et plebis rixas et iurgia princeps

      Castigat, si non conciliare potest.

Diviso templo geminum caput esse necesse est:

      Vtrumque istorum iusta fovere putant.

15

Si facile est multos cives coniungere in unum

      Discordesque animos inde tenere manu,

Vix synodus poterit pastores iungere binos,

      Alter ut alterius det sua colla iugo.

Evertunt hereses populos et vota potentum;

20

      Scisma sequestrat eos a meliore sinu.

Ambigitur quis peior homo: qui mittit ad ignem

      Tot populos aut qui pellit ab aede bonos.

Gloria magna tibi, quam non habuere priores:

      Vnio namque tuo tempore facta fuit

25

Immensamque tuis veniam feliciter annis

      Addidit omnipotens, vota suprema, Deus.

Vnio cum venia duo sunt clarissima mundo,

      Quas supra optari res bona nulla potest:

Vna ministrat opes, pacem vitamque quietam,

30

      Altera laeta Deum, sidera et astra videt.

Vnam forte alii, geminas tu solus adeptus;

      Famam hanc extingui tempora nulla queunt.

Venit ab extremis hominum pars maxima Romam,

      Ploeripedes celeres ulterioris humi;

35

Eoi venere, austri gelidique triones

      Et zephyri, quartas quas tuus orbis habet,

Atque inter medios homines misere canentes

      Tellus quaeque suos et plaga quaeque suos.

Nocte sub ingenti parvo et sub sole morantes

40

      Iurant astra suum deposuisse situm.

Est conata tuam faciem vultumque videre

      Parrhasis et nequiit pondere pressa suo.

Laudibus addo tuis: orator principe ab Indo

      Missus iter vetitum transiit atque novum.

45

Res mira audita est nullo neque tempore visa,

      Postremis Indis has patuisse vias.

Abbatem fluctus Siculas divertit ad oras:

      Acceptus patria non sine honore fuit.

Lauta fuere suo placido condita sapore

50

      Fercula, diversae complacuere dapes.

Fine epulis posito et quae praebet mensa secunda

      Expletis, cecinit quae iubet alma fides.

Convenere viri nostri, statuere coronam

      Et cupidi quae fert India mira rogant.

55

Hic sermone suo, mediante interprete, fatur

      Armatos barrum ad proelia ferre viros;

Maioresque canes nec non genus omne luporum,

      Denique erat nostris grandius omne pecus.

Sincipitis medio affixis cornibus unis

60

      Est fera, quae volucres unica vincit aves.

Maxima quaeque refert animalia vivere terra;

      Et quae pontus habet grandia monstra natant

Diversa in specie nostris; hic nescius audet

      Dicere quam maius non variatque minus.

65

Thus et ebur sileant illaque opobalsama quis non

      Concretum est lac vel sua gutta natat.

Plurima praeterea redolentia aromata, gemmae

      Et lapidum species grata colore suo.

De Phoenice parum; de Nilo multa recludit

70

      Codicibus nostris consona verba nimis.

Enarrat fontes magna virtute feraces,

      Vix Siculi credunt, qui uberiora tenent.

Vnius scatebras describam, limpida cuius

      Ab radice Aetnae frigida bullit aqua.

75

Intense nigrum capiet tela alba colorem

      Mersa sub hac: vidi haec experimenta probans.

Extat Agrigenti species salis: igne repostus

      Liquitur at refugit vel crepitabit aqua.

Tandem ego: "Fare, precor, vestro de principe verum

80

      An fictum quicquid fama perennis alit?

Relligiosus homo fertur vitaeque sacerdos

      Caelibis, uxoris pondera nulla gerens.

Reges atque duces magni sua sceptra verentes

      Subiecti et solus pace gubernat eos".

85

Dixit: "Habet natos et pignora cara probamque

      Vxorem, generos ingenuasque nurus.

Esse sacerdotem, cui nulla potentia compar,

      Verum est, et reges sub iuga colla tenent.

Indus ab his Indis venio; sub principe tanto

90

      Dego; mei reditus sit comes ipse Deus.

Antoni sancti gracilem mea dextra bacillum,

      Laeva crucemque gerit, pondera grata mihi".

Post haec plura refert quae non sunt digna relatu,

      Pace viri, surdis auribus illa meis.

95

Quando redire meus poterit pes lapsus ad Indos,

      Qui tot per leucas distat ab Vrbe tua?

Mercurio similis, talis qui nexuit alas,

      Necte tibi pennas, pes meus, atque vola.

Non opus est aura, remo pedibusque volantis

100

      Fulmineo cursu dona petentis equi.

Ausoniam petito, felicia templa Deumque

      Quem colis et supplex ad sua tecta redi.

En redii montes et flumina et aequora mensus;

      Tam celeri penna nulla rediret avis.

105

Protinus Italicas cum sis regressus ad oras,

      Incipe ab Ausonia dicere, si quid habes.

Italiam confectam odiis et ad arma furentem

      Vidisti et regum et proelia longa ducum.

Auspicioque tuo cessarunt bella minaeque;

110

      Reges atque duces pax tenet atque fides.

Pax tranquilla placet nec sanguinolenta ministrant

      Arma; tibi excudit fulmina nemo faber;

Scorpio, funda, arcus, tormentum, blida, sagittae,

      Hasta, aries, iaculum, pila, macera vacant,

115

Atque horum generum quibus est sua vita futura

      Perniciosa viris arma sepulta iacent.

Quae, si quando Dei bellis vexilla praeibunt,

      Resplendere suo lumine acuta voles.

Reiecta galea tutum te reddit amictus

120

      Et quae circumdat magna tiara caput.

Non lorica tuos thorax nec protegit artus,

      Alba sed ardentis stamine texta Dei.

Tu baculo templum, populos tu pace gubernas,

      Romam, alias <urbes>, oppida, rura, focos.

125

Vberius laudes cumula, cape laudis acervos

      Et laudum cumulis ditior unus eris.

Nil melius, nil maius erit, nil sanctius orbe

      Quam Christum pedibus menteque corde sequi.

Eius sectaris vitam et vestigia mores,

130

      Pacem quam cunctis iusserat ipse dari.

Nonne reservatas tibi per tot saecula laudes

      Aspicis? Et merito: contulit ista Deus.

Vnio quem tollit propulso scismate? Magna

      Quem venia? Ausonia est pacificata cui?

135

India, quae reges multos alit ampla potentes

      Atque suus princeps, quos adivere pedes?

Expediam paucis ad quem confluxit ab omni

      Parte orbis melius quod plaga quaeque tenet?

Et casura quibus inanibus vitare ruinam

140

      Templa datum primis et meliora dari?

Maxima quae aedificas sacrata palatia Romae

      Ceu troni superant tecta superba tua.

Te Pater aeternus multo ad maiora reservat,

      Vt sanctos inter connumereris avos.

145

Annua festa tibi celebrabunt templa per orbem,

      Interiment laudes saecula nulla tuas.