18. Petrus Odus Montopolitanus Sulmonem videns
Ovidiadem cecinit

Natalis salve tellus Nasonis Ovidi,

      Patria divini, Sulmo beate, viri!

Salvete o, tantos quae spiravistis in ortus,

      Sidera, tam sanctum quae peperistis opus!

5

Salvete o, primis quas hausit hiatibus, aurae;

      Salvete o, vates quas sacer hausit, aquae,

Planitiesque iacens surgentesque undique montes,

      Salvete o vati cuncta benigna pio!

Testantur Musae vobis debere Latinae

10

      Ingenium quo non acrius Ascra tulit.

Namque genus divum praeceptaque ruris arandi

      Qui decet ipsa suum protulit Ascra senem;

Aemulus atque illi sic fertur Naso poetae,

      Vt Maro Smyrneo dicitur esse seni.

15

Mirer Pieriis vicinam montibus Ascram

      Ex Helicone omnes elicuisse deos;

Haec etiam iuveni Musas, haec sistere Phoebum

      Palladaque Atteis arcibus una potest.

Erga ego nec Smyrnam Graio tam mirer Homero

20

      Ingenii et tantas quod dedit artis opes,

Ingenium atque artes nostri quam mirer Ovidi,

      Sulmo potest aspris quem genuisse plagis.

Illum Asiae tellus et coelo mitis et arvo

      Smyrna dedit terris, cognita Smyrna mari;

25

Et dedit, Eoo rebus florente virisque,

      Vena quibus vati concaluisse potest;

At quid Sulmo suo potuit praestare poetae?

      Iugera nec pinguis quid nisi pauca soli,

Quosque ferunt lapidum demissos aethere nimbos,

30

      Vnde magis duri pars sterilescat agri?

At quid Sulmo suo potuit praestare poetae?

      Quid potuit nisi quas haurit Apernus aquas,

Amnis apro similis, montana per aspera rumpens,

      Vnde nova Aprutii nomina ducta putem!

35

Vnde est valva olim regio Peligna, viator

      Qua vix cum trucibus ostia transit aquis.

Esto, animos dederit tum magnae gloria Romae:

      Ingenii certe munera Sulmo dedit.

Sulmo Appenninos urbs est intersita montes,

40

      Quam non contemnat Mantua molle solum,

Mantua, tam magnum potuit quae ferre Maronem,

      Quo nullum maius Graecia numen habet.

Quid mirer, tantum peperit si Mantua vatem,

      A vate Oggigia quae sibi nomen habet;

45

Mantua tam liquida vatem si voce sonantem

      Extulit? Est cycni ipsa propinqua Padi.

Extulit et tantum si terris Mantua lumen,

      Coelo delapsum ceperat ipsa prius;

Illa suos Phoebo, quos cepit, reddidit axes;

50

      Ex illis primum finibus ortus holor,

In quibus attoniti cantu videre volucrem

      Agricolae, cunctas quae superaret aves.

Sulmoni at solemus quid Phryx dedit exul ab Ida,

      Qui fertur nomen, Sulmo, dedisse tibi.

55

Intulit Idaeos cultus, qua dira sinebant

      Excidia inque Italis aspera bella plagis.

Troianos armis celebrat cultuque vetustas

      Vrbano, at linguae munere fama silet.

Et tamen hinc nitidis in coelum se tulit alis,

60

      Carminibus mulcens astra secundus holor.

Hic est exiguas rivorum natus ad undas,

      Ille apud aequorei magna fluenta Padi;

Ille, ferax qua se Benaco Mintius effert,

      A dite assiduas qui patre ducit opes;

65

Hic, qua non magno Sulmonem murmure mulcent

      Montibus expressae vix bene semper aquae.

Ergo quis hinc missum non ammiretur holorem,

      Quem stupuit Latio quisquis in orbe fuit,

Et quem laudavit, coluit quem docta vetustas,

70

      Posteritas coluit, posteritasque colet?

Nam, quos ille dedit per nubila vectus et auras,

      In ventos liquidi non abiere soni.

Venit et humanas ea vox desedit in aures,

      Certarunt oculis ingeminare manus.

75

Desinet ante viri congressus foemina velle,

      Iactabit nullas ante Cupido faces,

Quam pia Penelopes non extet epistola, lentos

      Questa viri redditus, carmine questa moras,

Quam reliquae in Latio non sint Heroides omni

80

      Versibus in iuvenes pectora nota suos!

Et tres tunc libri, titulus quos signat Amorum,

      Occiderint, nullo cum Venus igne cadet;

Tunc quoque tres libri, quibus Ars sinuatur amandi,

      Nullus erunt quando nullus amator erit;

85

Cumque opus occiderit, factas quod dedocet artes,

      Nequitiis poterit nemo dolere suis;

Et tunc mutatae ter quinque volumina formae,

      Non stabit priscae nobilitatis opus,

Aut cum non stabit collapsi machina mundi,

90

      Aut stabit formas non meditata novas.

Annus et incipiet prius in se nolle reverti,

      Nec sex et totidem mensibus ibit iter,

Quam sex Fastorum divina volumina libri

      Aut pereant, aut non sex periisse gravet.

95

Quam gravat, heu, Musas talis iactura Latinas,

      Quamque gravant menses talia damna suos!

Scilicet his, Phoebe medium ceu luminis aufert,

      Dimidiumque orbem lumine Phoebus obit,

Altera pars clara est, pars altera temporis atra,

100

      Et natura suas attulit ipsa vices,

Sic lucem vatis medio sors abstulit anno

      Dimidioque nitet, dimidioque nigret.

Festa est in vivi pars altera carmine vatis,

      Luget et in vatis altera morte silet;

105

Nec silet, at magnis pars utraque questibus auras

      Implet, et immites arguit esse deos:

"Heu ubi" clamat, "ubi est tragicis Medea cothurnis,

      Illa Draconinis ausa volare iubis?

Quae genus humanum superasse immanibus ausis

110

      Fertur, et in tragicis pectora docta sonis".

Nec modo rumpit in hos anni pars utraque questus,

      Vatis at ipsa malis se novat usque novis,

Sive Thomitanas quod mictitur exul in oras,

      Sive quod ille pius dicitur esse nocens.

115

Integer et simplex, ut causam cognitor, ille

      Vidit et iniussu constitit ipse suo,

Vnde, id scire nefas, ignescunt Caesaris irae,

      Fulminis ut subito cognitor igne ruit.

Dive parens legum, fuerant si numina legum

120

      Laesa, iuvat causam quid posuisse novam?

Scilicet is docuit iuvenes docuitque puellas

      Ludere amore pari, ludere in arte pari;

Inque Dionaea fuerat rudis urbe iuventus,

      Nec fuerat curis ingeniosa suis,

125

Et genus Aeneae fratrem non norat amorem,

      Nec norat patruum turba Latina suum!

Scilicet et, cuius laudaras carminis artes,

      Exilii titulum, Caesar, habere velis.

Sed forte id magni voluerunt numina coeli

130

      Missus ad Euxinas esset ut ille nives.

Cuius ut Euxina pectus nive purius esset,

      Purius ingenium candidiorque manus,

Tota ut posteritas fortunae exemplar haberet,

      Sciret ut inde gravis pondera ferre iugis,

135

Sciret et ut mites in eadem forte querelas

      Exemplo multis hoc variare modis,

Totque modis sciret, quot Tristibus ille libellis

      Quinque, quot a Ponto qui sibi nomen habent;

Qui prius intereant, quam fortuna esse maligna

140

      Et non aequa bonis desinat ire viris;

Et prius Euxinus pontum super illuet omnem,

      Iunctus et Hyrcanis esse feretur aquis.

Nec satis hi fuerant fortunae et principis ictus

      Ni livor dentes adderet ipse nigros.

145

Addidit ille quidem miserumque lacessere vatem

      Et potuit sacro velle nocere viro.

Sed non id facinus tulit ille impune malignum,

      Et sensit vatis quae foret ira pii,

Quod foret ingenium, laesi quae lingua poetae,

150

      Quo velut ense foret, quo velut igne foret,

Bathiademque sequens ipsum hoc testatur in Ibim,

      Quem vocat exigui corporis ille liber;

Viribus ille gigas liber est, qui corpore Tideus;

      Tideus est animo, sed magis ille manu,

155

Quem prius ipse ingens non ammirabitur orbis

      Barbarus et Graius sive Latinus erit.

Herculis huic similis qui non mirabitur acta,

      Qui toto saevas stravit in orbe feras?

Cuius hic historias ex omnibus advocat oris,

160

      Omnibus a saeclis tristia fata vocat,

Inque suum mictit geminatis viribus Ibim,

      Obruit et vultus, Livor inique, tuos;

Obruit et Stygias latrantem mictit ad undas,

      Vtque pius nomen non dedit ille tuum,

165

Vivere nec tali meruere in luce poetae

      Tartareis tenebris nomina digna mori.

Singula quid memorem nostri monumenta poetae,

      Gratuler ut vel ei vel tibi, Sulmo parens?

Sulmo parens tanto tantumque illustris alumno

170

      Est quantum Musis patria nulla suis.

Non tantum Clario patria est sua clara poeta,

      Versibus in Lyden qui calet usque suam,

Nec suo tam Coo patria est celebrata Philete,

      Cui canitur totis Bathis amata libris;

175

Nec tantum est Vmbri sua patria clara Properti,

      Carmine cui Musas Cynthia sola dedit,

Ipsa suo nec tam floret Verona Catullo

      Nativi quamvis nomina Veris habet,

Nec sua tam Gallo est, nec tam sua clara Tybullo

180

      Delia seu carmen sive Lychoris erat,

Quam florens clarusque tuo tu, Sulmo, poeta es

      Cui patria Aonidas exiliumque dedit.

Illustranda fuit, sive illi obscura vetustas,

      Sive Corynna fuit, sive Thomita fuit,

185

Nec possunt aliis alii ut gaudere poetis,

      Sic tu vate tuo, Sulmo beate, potes.

Smyrna sibi magnum sed non sine lite poetam

      Vendicat: est Colophon, est Chios, estque Rhodos;

Mantua Virgilium non ut sibi vendicat, Andes

190

      Quem dedit exiguo cognita villa solo;

Ennius Herculeo non ut cessisse Tarento

      Dicitur, at Rudiae quae genuere petunt;

Non ut turba suum fecit Venusina poetam

      Cui natale solum Stella propinqua fuit;

195

Quin nec ut Arpinum Ciceronis vendicat ortus

      Insula, Fibreno quae strepit amne, negat.

Sulmo, tuus Naso est, nec res certamine nutat!

      Quae sibi adoptarat, Roma noverca fuit.

Ipse, ut erat, se, Sulmo, tuum vult semper alumnum;

200

      Roma benigna vocat, Roma maligna fugat;

Illa suo arbitrio grato gavisa poeta est,

      Iudice gavisa est arbitrio illa suo.

Reppulit ah, postquam stomacho regina superbo,

      Sulmo, tuum saltem redderet ille tibi!

205

Noluit, at gelidam moriturum misit ad Arcton

      Inter Sarmathicas Cimrneriasque nives,

Vt quotiens Italas se verteret exul ad oras,

      Forsitan, heu, patriae ductus amore suae,

Asperet ora Ister, glacies Meotica tergum,

210

      Euxino tremat hoc, hoc Aquilone latus,

Semper et a laeva pontus vel mugiat aure,

      Frigore concretis vel latus urat aquis;

A dextra aut Boreas, aut Chorus murmuret aure:

      Semper Rhipheas mictat uterque nives,

215

Semper et obsessas nunc miles Sarmata portas,

      Nuncque Getes rapido moenia pulset equo,

Parva relegatum quae vix defendere vatem

      A Scitica possent moenia barbarie.

Quem super assidue vel nix, vel grando, vel imber,

220

      Imber et ex telis missus ab hoste ruat.

Quid facis, ah, stomacho nimium, regina, superbo,

      Posse mori vatem credis, inepta, sacrum?

Optima pars sacri non est sublata poetae,

      Spiritus et Musae gloria magna piae;

225

Exulat, ah, corpus patriaque est urbe remotum

      Scilicet, at maior suscipis ossa parens,

Ossa parens tellus gremio complectitur uno

      Omnia, non alio tu potes esse loco.

Tu, Roma, astrigerum quae quondam vertice Olympum

230

      Tangere visa tibi es, dic, ubi fessa iaces?

Nempe parens te magna tegit, nec vel vetus extet

      Gloria, ni faveant nil quibus ipsa faves,

Et nisi quem Cydnus fovet et quem misit Orontes,

      Hospitibus Tybris et quibus altus erit,

235

Et quibus hospitibus tu debes, Roma, quod extas.

      Ii duo te verum perdocuere deum

Et docuere pios in coelum mictere alumnos,

      Quos tu morte reos exiliove facis!

Morte tuos damnans das coelo ingrata magistros,

240

      Et merita es, nihil te promeruisse sciens.

Gratia Nasonem tibi sit quod morte poetam

      Non damnas cultro sanguinolenta truci;

Caesa nec Antoni, Tulli nec ora diserti

      Es passa in rostris fixa videre tuis,

245

Philtra nec insani passa es virosa Lucreti

      Qualia vel Galli tristia fata dari;

Sed vatem exilio melior, non sanguine peior.

      Dura tamen damnas quem sine fine vocas;

Saepe vocas, et adest ingratae prodigus urbi,

250

      Auget et urbanas et iuvat exul opes.

Scilicet hi prima tibi sunt ab origine mores,

      Talia pro meritis reddere dona soles:

Hosque necas, aliosque fugas, aliosque relegas,

      Sponte sua hos vultu cogis abire tuo

255

Romulus in medio fertur cecidisse senatu,

      Et lacerum capreae stagna paludis habent,

Romulus ille suae primus pater urbis et auctor

      Vrbis ab ingratae viribus ipse iacet.

Alter et ille parens post tot benefacta Camillus

260

      Est exul patria iussus abire sua.

At cui victa suum concesserat Africa nomen

      Sponta sua cur nec redderet ossa tibi?

O utinam numquam tibi sese redderet alter

      Cui dederat titulos Africa victa novos!

265

Spiritus, heu, Lybico qui non est raptus ab hoste,

      Raptus Romana foret ille manu.

Rectius ingrata qui mutat Pergamon ultro

      Nasica, et Siculas Lentulus urbe moras;

Sponte sua ingratas fugiunt pia pectora sedes,

270

      Sponte sua ingratos inclita corda Lares.

At non sponte tua cessisti ex urbe, tyrannum

      Qui melius ferro conficis, Ala, pio.

Quid qui non ferro quicquam fecere poetae?

      Et meruere tamen, sunt procul urbe tamen.

275

Nevius is totiens cui plenis Roma theatris

      Plausit et ad Pharias Iunius actus aquas.

Ast haec †quod† meritis stet gratia Martis in urbe,

      Aque lupa auspicium vulturibusque docet,

Hae pecus innocuum meritosque ad aratra iuvencos

280

      Et bello meritos dentibus angit equos;

Ii postquam longo sensere cadavera tractu,

      Vnguibus et rostris incubuere feris.

Gratulor ergo tuo tam dura in sorte poetae,

      Sulmo parens, famae gratulor inde tuae

285

Quod nec flevisti confectum caede poetam

      Quodque odia exilii tu, pie, nulla subis.

Non ut Hibera suos deflevit Corduba vates

      Quos rapuit tristi Roma cruenta manu,

Nec tu, Sulmo, tuo ceu Lesbos pressa tyrannis

290

      Patria vate cares, ut caret illa suo;

Vtque Solon patrias quondam vitavit Athenas,

      Sulmo, fugit sedes non ita Naso tuas;

Non ingrata suo ceu fertur Spartha Lycurgo,

      Sic es Nasoni tu quoque, Sulmo, tuo,

295

Sed potius meriti certas in honore poetae

      Pythagorae gratum vincere amore Samon.

Pythagorae ex patriis sacram facit aedibus aedem

      Grata, Samos, vati ceu facis ipsa tuo;

Hoc tua sors melior quod te non sponte poeta

300

      Fugit ut ille suam tempora longa Samon;

Hoc tua sors melior quod adhuc monumenta supersunt,

      Quae media in divae Virginis aede colis;

Hoc tua sors melior vel quod tot scripta supersunt

      Et tecum Latius quae colat orbis habet,

305

Vel tuus Arctoum quod cum semotus ad Istrum

      Tam procul ille olim candidus esset holor,

Non secus ad tepidam quam qui sua facta Caystrum

      Dum mulcet, totas vocibus implet aquas.

Nec solum huc cycni pervenit fama sonori,

310

      Mulceret Geticas dum pius ille plagas,

Densa sed argutis volitarunt carmina pennis;

      Mulcebat patrias tam procul exul aquas,

Mulcebat Latium, sed frustra, heu, carmine Tybrim:

      Obdiderat duras auribus ille manus.

315

Strymona non fertur lenisse Oeagrius Orpheus

      Mollius aut undas, moeste, vel, Hebre, tuas;

Non Pangaea sono, Rhodopen non dulcius umquam

      Mulsit barbaricas quam tuus ille plagas!

Ille peregrina meditatus carmina lingua,

320

      Vibravit Getico Caesaris acta sono,

Et prius infensos semper semperque malignos

      Ingenio mites fecit et arte Getas.

Qui circum attoniti vatem stupuere sonantem,

      Faverunt cycno, Sulmo beate, tuo;

325

Favit et Euxinus, Tanais, Meotis et Ister,

      Nix quoque Rhipheis favit ab usque iugis.

Saeva procellosum non numquam murmura Pontum,

      Non numquam Boream composuisse ferunt,

Quodque solum Absyrtus, quae saxa cruore Prometheus

330

      Sparserat ad cantus ingemuere pios;

Motaque Bistonii praesepia cruda tyranni,

      Hospitibus diros qui saturaret equos,

Et nimis hospitibus crudelia regna Thoantis

      Araque vicinae sanguinolenta deae.

335

Nil Capitolini mota est Iovis ara, nec ipsi

      Ah, Iovis in terris qui tenuere vices;

Iuppiter inque suo potuit durescere colle

      Scilicet et nomen non meminisse suum,

Inque Palatino Phoebus durescere colle

340

      Scilicet et vatis non memor esse sui,

Sed Iovis et Phoebi, sed numinis omnis imago,

      Vnus et in terris omnia Caesar erat;

Isque sacro vati duras obstruxerat aures,

      Facta est cum molli ferrea Roma Tybri,

345

Quae potuit Scythicis magis obdurescere saxis

      Et feritate feram vincere barbariem;

At te, Sulmo, pii fama est ad carmina vatis

      In gemitum montes composuisse tuos,

Vicino inprimis illum, qui vertice nubes

350

      Sustinet et canas terga per alba nives,

Maiellam dixit quem Maia Athlantias a se,

      Ni, maior reliquis sit quia, nomen habet.

Iste suo tantum prius exultarat alumno,

      Tanta in vate suo gloria montis erat,

355

Laeta suo quantum Cyllene fertur alumno,

      Qui dederat primae fila canora lyrae,

Parnasusque suo quam fertur Apolline laetus,

      Nasone, heu, fuerat tam prius iste suo.

Quo simul et Phoebo calcatus ab hospite quondam

360

      Munera magna tulit, munera magna tenet:

Fonte lacus vivo nitet alti <in> vertice montis;

      Castalyas limphas, Pegaseasve putes;

Ipse pecus nutrit, vel cum sine gramine mons est,

      Foelicem lingua si mihi verrat humum;

365

Hic sale non opus est pecori, pecorisve magistro

      Vt solito fluvidas tempore purget oves;

Haec deus herbarum grato pia munera monti

      Cum Nasone hospes pluraque Apollo dedit.

Resque fidem superat; non floris gramen odori

370

      Dicimus aut thymbras et thyma, Phoebe, tuas;

Dicimus at magicas, unde et mons creditur, herbas

      Posse pati nomen esse Magella sibi;

Thessalus ut perhibent centauro Pelion olim

      Chironi quales Aeacidaeque dabat,

375

Vulnera quis spatio coeant quam maxima parvo,

      Et bene sit fortis qui male nuper erat

Et quibus exiliat tactum de vulnere ferrum;

      Tanta suo monti munera Apollo dedit.

Cui neque crediderim Xanthi mage grata fuisse

380

      Flumina quam fluvios, Sulmo beate, tuos;

Illic auratos fertur lavisse capillos

      Et movisse suae saxa canore lyrae;

Pactus ab ingrato sed non sua munera rege

      Cepit, et hostis abit qui pius hospes erat.

385

Illas sponte sua Phrygias inviserat undas,

      Has Phrygias vatis visit amore sui.

Et Cassandra illic, Naso hic afflatus ab illo est,

      Arvaque purpureis omnia picta crocis

Diximus, at Phrygias Peligni nominis undas

390

      (Sulmonem, ut fama est, nam posuere Phryges)

Has non Ionium vincens Arethusa profundum

      Vicerit ex Graio Trinacris una solo;

Has Amphioniae non sperant gloria Dirces

      Eurothae aut Mopso ripa sonora suo;

395

Non ipse Aonia labens Permessus ab arce,

      Quamvis Pierios vendicet ille choros;

Strymona se gelido possint aequare poeta:

      Cedat Pelignis Thraicius Hebrus aquis.

Ille suum potuit discerptum cernere vatem

400

      Cumque lyra raptum substinuisse caput;

Torqueri fatis Peligni tristibus amnes,

      Cernere Nasonem non potuere suum,

Ast in purpureis sublatum cernere signis

      Carminis abscissum substinuere caput,

405

Inque notis fulvo longe rutilantibus auro,

      "Sulmo mihi patria est", quod dedit ille, vident;

Sulmo, tui semper sic est tibi grata poetae

      Gloria, tam grata quem pietate colis;

Sic tua posteritas proavo se iactat in illo,

410

      Quicquid agit, vatem fertque refertque suum.

Exigitur chartis signatas addere ceras:

      Publica Nasonem munera semper habent,

Osque sacrum, pectusque sacrum se Palladis effert

      Aegide, et haec praefert: "patria Sulmo mihi est".

415

Institerit bellum, seu belli palma triumphus,

      Quod spectent vatis lumina, carmen habent;

Et modo per campos circumfert turba parentes,

      Et modo in aeriis turribus esse iubet.

Sic lyra, Sulmo, tua est coelo inferiore locata;

420

      Graia micet stellis, ut micat ista, notis;

Illa micet quia sic mentita est Graecia quondam,

      Ne foret Orpheae prorsus iniqua lyrae.

Haec micat ut merito sit Sulmo gratus alumno

      Et vate patriae sit decus iste suae.

425

Gratulor ergo tibi cui dixi ex pectore: "salve!

      Patria Nasonis, cui cano, Sulmo, vale!

Sulmo, vale, atque tui per si qua est cura poetae,

      Perque tuas laudes et pia facta precor,

Per tibi si claros servent pia numina cives;

430

      Et numquam si sis hospita terra feris;

Adde piis aliquod factis, hoc adde sonoras

      Marmoreus vates stet tibi propter aquas;

Vtque tuus Naso Musis rigat arva Latinis,

      Omnia Pelignis irriget arva suis;

435

Vtque Corynthiacis nautis spectatur Arion,

      In cithara agricolis sit pius iste suis;

Vtque suum niveo positum de marmore vatem

      Mantua, sic vatem tu venerare tuum,

Atque duos, atque hos si saxi in margine versus

440

      Forte incidendos esse putabis, habe:

Sulmo mali patria est; gelidis dat Roma Thomitis.

      Mundus, amor, tempus, sors mala, livor opus".

Petrus Ovidiadem Sulmoni donat amico,

      Ne contemnatur res celerata rogat;

445

Qualia Mammurius Salios faber ille poposcit,

      Qui dederat clipeos, talia dona petit.

Haec sunt, Sulmonem quondam dum viseret urbem,

      Montopolitano carmina facta Petro.