3. ad Eneam senensem
Per iuga Parnasi scandentem summa videbis
Eneam, missamque feres sibi iussa salutem;
Post gravidum gemitu narrabis, epystola, carmen,
Nam dabit is facilem nostris sermonibus aurem.
5
Heu michi, quam longe traxerunt stamina vite
Insignes feritate dee! quod flebile sidus,
Vt mala conspicerem, vivaces protulit annos!
Quo lacrimas de fonte traham? Suspiria dignis
Nectere quis valeat numeris patrieque ruentis
10
Infandum excidium meritis equasse querelis?
O utinam michi cunta forent resonantia membra
Vocibus humanis aut ferrea lingua, dolores
Vt mundus sentire meos ac tristia posset
Murmura! Verum animam vox deserit ipsa, nec unde
15
Incipiam novi, fateor. Pro fata! pudendis
Angimur imperiis patimurque in viscera passim
Nostra triumphatos fractosque accingier enses.
Ah, pudeat mundi dominam, Fortuna, maligni
Servitii damnare iugo manibusque, revinctas
20
Quas totiens post terga dedit, tentare potentem
Ausoniam, ducibus penis flendamque severo
Hanibali, siccisque oculis quam nulla videret
Barbaries Gallis subiectam ferre tributum!
Quorum, siqua fides, tumuerunt sepe cruore
25
Flumina, cerulee rubuerunt sepe puelle,
Fervidus infestam dum frangit Iulius iram
Et fera dum validis rabies contunditur armis.
Nec satis est Nimphas Faunosque agrestia priscis
Numina, quia etiam facimus quoque Nerea testem;
30
Namque, pererrate ut ventum est ad limina terre,
Ingredimur pelagus, patrioque in gurgite magnus
Horruit Occeanus Romani verbera remi,
Atque sepulcra dedit fulvis miseranda Britannis.
Quid referam hostili positas in litore turres
35
Oppidaque et victis minitantes civibus urbes,
Italice virtutis opus monumentaque nostri
Cesaris eternum imperii testantia nomen?
Torquatum transire libet, ne sanguinis ista
Sit laus et partem cedat victoria fame
40
Maiorum cineri; iuvat hinc tacuisse Camillum
Et quem nigra virum volucris contexerat, et te,
Tertia qui revehis spoliato ex hoste trophea
Suffigiens ad templa Iovis, Marcelle, silebo.
Rusticus Arpini Marius, qui vomere collem
45
Scindere et inculto tellurem vertere rastro
Doctus erat, sevum ut tetigit manus aspera ferrum,
Quas strages! notum ut faceret nempe itala bello
Rusticitas quantum externa prestantior omni
Nobilitate foret. Sed nunc, heu, cunta retrorsum
50
Ire parant, pulcrum veluti surgentibus Austris
Eripiat nox ceca diem, nec cognita nautis
Vrsa nec astrigeri splendescant lumina celi.
O pudor, o plus quam pudor! En hoc tempore surgit
In dominum servus, patroni in colla cruentus
55
Libertus; vulgare odium, post verbera semper
Acrior ardescit famulus. Quis carcere lapsum
Custodem rectis cernentem vidit ocellis?
Taurus ab inviso furtim distractus aratro
Optat aratorem torvus, dum cornibus ornos
60
Verberat et magnis complet mugitibus auras.
Ante petet lybicas Sirtes densissimus Atlas
Caucaseumque caput fluctus perfundet Hiberus;
Ante aquilam blande vincent feritate columbe
Et cornix pluma niveos transcendet olores,
65
Quam, dum serviles meditatur sepe cathenas,
Flagraque dum subeunt mentem virgasque tremiscit,
Furcifer in frontem, metuat nisi tristis, erilem
Liventesque umeros laxataque brachia vinclis
Non moveat, seu iusta trucem reverentia tangat.
70
Et nocet interdum, felicia tempora postquam
Cessarunt, rebus nimis affluxisse secundis;
Namque, abeat fortuna licet, mansura superstes
Invidia exercet lapsos fragmentaque fati
Atterit, exausti repetens tormenta favoris.
75
Nos quoque sentimus veteris dispendia palme:
Vndique consurgunt populi penamque reposcunt,
Et nisi sors obstet celsoque serenus Olimpo
Iupiter aspiciat, peragent. Cur gentibus esse
Ludibrium domitis miseri properamus et orbis
80
Fabula? Felicem populum, quam libera dudum
Et victrix condebat humus! Nos vilia busta
Barbaricis pedibus iamiam calcanda superbis
Exspectant. Olim regnorum iniusta cupido
Vrbibus Hesperie, civilia bella nefasque
85
Quorsum abiit? quenam quassis concordia rebus?
Omnia disparibus rumpuntur federa votis
Et vite turbata quies. Vesana magistros
Sic quondam invadit rabies, cum fessa procellis
Volvitur infelix abies, dumque alter in eurum
90
Nititur, in zephyros alter, neglecta tremendos
Incidit in scopulos. Nobis nunc ista Caribdis
Imminet, hos scopulos metuo; discordia nostra
Hostibus hoc animi tribuit; tutela periclis
Linquitur in mediis rimisque admittimus undam;
95
Adversis ferimur ventis; iam naufraga puppis
Huc illuc preceps agitur, nec dextera tantum
Levaque concutitur, penetrat sed prorsus in alvum
Iam nimium vicina lues mediumque molesta
Corripuit corpus Latii fibrasque per omnes
100
Ibit, pestifero mox infectura veneno
Thirrenum Superumque fretum, solemque serenum
Mox tenebris clausura novis. Sublimis ab Alpe
Ille minax animo iam premetitur avaro
Ditia rura procul, qua se pulcherrima rerum
105
Porrigit Hesperia omnipotens. Circumspicit urbes
Instar regnorum, quarum vix nomina quisquam
Scire queat, castella manu tot structa magistra,
Sidera quot celo pelagoque feruntur arene.
Marmoris hunc varii congesta palatia tangunt
110
Meniaque in nubes solidis subvecta columnis;
Obstupet omnigenum venis fulgere metallum
Aspiciens portusque maris per utrunque cavatos
Anfractum, Cererem campis et rupe Lieum.
Pendentem aeria, gravidis sub vitibus ulmos
115
Inflexa cervice premi. Videt ille boumque
Cornipedumque greges pratis errare, volantum.
Etheris et placidi spatium montanaque tempe,
Atque lacus stagnantis aque fontesque salubres
Invalidis, nitidos et opacis vallibus amnes.
120
Dulcia poma legens, divine frondis odorem
Omnibus in lucis miratur nescius; alma
Sed nichil in patria magis admirabile cernit
Quam studium moresque hominum habitataque multo
Corda Deo, ignavos egre passura tyrannos.
125
Hec facies rerumque decor dulcedine captum
Impellunt glomerantque avido sub pectore flammam
Incenduntque sitim. Nichil illum sacra videndi
Corpora, nil patrum tumulos, nil sanguine tincta
Innocuo loca movit amor; terrena supernis
130
Sceptra etenim potiora putans, extendere fines
Tegmine sub pacis rapidus lupus inchoat. Alte
Crescere ab exiguis radicibus orta cupressus
Perniciesque solet. Non hic, michi crede, quiescet:
Longius aspirat funesta iniuria, que nunc
135
Invasit vere deserte menia Luce.
Quid loquor, ah demens? Forsan patet una salutis
Hec via, que mores referat iam sera vetustos;
Certe animo spes una sedet: fors impia bella
Cessabunt, subitum pigeat dum cernere regem.
140
Num gladios ac pila tenet, quis terruit orbem,
Itala posteritas, exemplis dives avorum?
Non tulit imbellis numerosum Grecia Xerxem
Aut Darium; Thamiris Persarum colla secare
Imperiosa ducis nati non funere fracta
145
Substitit aut sexu, facinus pregressa virile.
Nos ubi, quo virtus? seu quo mavortius ardor?
Quis vetet aut armare manus, aut volvere campis
Quadrupedes? celo quis tela, quis equore classes?
Qui, velut oblitus generis, solumque beatum
150
Et regem et dominum toto se iactat in orbe,
Mille illic reges (virtus dyadema perenne
Fert equidem) iuveniet discetque haud falsa locutum
Cineam forti, quamvis male credita, Pyrro.
Cautius ut fuerat silvis captare fugaces
155
More patrum cervos belloque lacessere dammas,
Quam pede vulnificos excire ac dente leones!
Nam si longevo disponit retia somno
Sopitosque parat circumdare, fallitur; et nos
Pervigiles fecit solitam ve aliquando removit
160
Segnitiem vulnusque recens sensusque doloris.
Erratum satis est; veniet modo letius evum,
Vt cogar lentis tum demum ignoscere Parcis
Visurusque iterum romanos ire triumphos
Trans Rhenum et latio possessas milite ripas,
165
Sequana quas stringit, quas abluit unda Garumne,
Exposcam tremule longissima fila senecte.
Sed metus interea stimulat, qui semper amori
Est comes; atque procul Rodani semotus ad arva
Palleo longinque prospectans fata parentis;
170
Haud aliter quam si caram stans litore matrem
Aspiciam mediis iactatam mestus in undis.
Spes igitur mixtusque pavor quia tristia letis
Alternant, mixtis claudatur litera verbis:
Incertum est leter, doleam, sperem metuam ve,
175
Tam varia excruciant trepidum presagia pectus.
Iamque vale; et siquid monstrant tibi fata, resolve,
Solamen dubio gratum laturus amico.