Francesco Petrarca Africa 6

Testo base di riferimento: N. Festa, 1926

Cura dell'edizione digitale: Tiziana Brolli


Nulla magis Stigios mirantum obsessa corona

Vmbra lacus subiit, postquam divisa triformis

Partibus haud equis stetit ingens machina mundi.

Obtuitu attonito stabant horrentia circum

5

Agmina Penarum sparsoque rigentia villo

Eumenidum tacitis inhiabant rictibus ora.

Regia vis oculis inerat, pallorque verendus

Et vetus egregia maiestas fronte manebat.

Indignata tamen superis irataque Morti

10

Ibat et exiguo defigens lumina flexu.

Iudicis inferni postquam ad pretoria ventum est,

"Iniecit sibi seva manum" canentia Minos

Ora movens dixit; "sit carcere clausa secundo,

Quem sontes habitant anime, quibus ultima vite

15

Cura fuit neglecta sue." Rodomantus acerbo

Iudicio firmabat idem. Iam prendere mestam

Ceperat immanis lictor. Tunc maximus alte

Eacus exclamat - siluerunt turbida late

Tartara; trans Stigiam vox est audita paludem -:

20

"Mortis amor causa est, lucemque coacta reliquit.

Tertia claustra sibi sunt, legibus abdita nostris:

Huc eat, immerite neque hec iniuria nostra

Accedat nunc voce recens: satis aspera vite

Mansit apud superos fortuna et mortis acerbe."

25

Assensere pari circum clamore faventes

Vmbrarum populi et nigri liventia regni

Concilia. Haud aliter quam cum sententia captum

Turpibus addixit laqueis crucibusque vel igni,

Mens bona, que non supplicio, sed sorte movetur

30

Infami, trepidat; tum, si generosior illi

Conditio mortis subito detur, altera frontis

Effigies vultusque alius formatur et extra

Pectoris apparent lacrimis nova gaudia fusis;

Letior ipsa quidem positaque decentior ira

35

Optatos visura locos regina modestis

Passibus ingreditur, iuvenum cui cingit utrumque

Turba latus, veteris repetens quasi somnia vite.

Haud procul a ripa Lethei fluminis illa,

Que capit expositos inamenaque mittit in antra,

40

Planities obscura iacet, que collibus atris

Cingitur. Hic latis eterna silentia campis

Mirteaque umbriferos vetus ambit silva recessus.

Non hic armorum strepitus studiumve frementum

Cornipedum, non cura canum pecudumque boumque,

45

Sed labor et lacrime et longo suspiria tractu,

Et macies odiumque sui, pallorque ruborque

Et malesuadus amor, scelus, ira, fidesque dolique,

Furtaque blanditiis immixta, iocusque dolorque,

Et risus brevis et ficto periuria vultu

50

Crebraque sub raris habitant mendacia veris.

Illa per angustas fauces ingressa, sub ipso

Limine claustrorum laqueo sua colla prementem

Cernit Yphim et nimio consumptam Biblida luctu.

At procul ingenti latitabat Mirra pudore

55

Frondibus ora tegens. Iterum spoliator Averni

Orpheus Euridicen frustra revocare parabat.

Maximus extremo nemorum vagus ibat Achilles

Pallidaque immiti signabat gramina passu.

Adversa regione Paris ceu nota timeret

60

Arma hostis gressu tacito properabat. At illum

Tristior Oenone a tergo et lacrimosa vocabat;

Ipse alio tendebat iter. Tum regia virgo

Et mundo matrona nocens, tot causa dolorum,

Turnus et ipse dolens rapta de coniuge campis

65

Errabant; mediaque duos in valle videres

Solivagos lateri herentes alternaque collo

Brachia tendentes. "Heu felicissima Tisbe!"

Suspirans inquit; placuit servatus Averno

Dulcis amor: tantum nullis inviderat umbris;

70

Nusquam adeo cari meminit deserta mariti.

Nequicquam; namque ille, senex moriturus et annis

Lassandus vite venturus ad ultima, longe est,

Heroumque greges diversaque claustra tenebit.

Postquam Fama fere volitans prenuntia mortis

75

In vulgus effusa ruit, tunc una per omnes

It pietas: tote lacrimis maduere cohortes.

Hunc sors regine, movet hunc iniuria regis,

Qui scelera accumulans maiori crimine crimen

Diluit; hunc ingens duro constantia leto

80

Feminea et nulli non admiranda virorum.

Scipio permetuens iuvenis ne forsitan ardens,

Nunc etiam gemini sceleris sibi conscius, in se

Consulat asperius quicquam, pro tempore blandis

Mitigat alloquiis castigatumque modeste

85

Temperat et curis cupit exonerare malignis.

Proxima sic dubii medicus discrimina morbi

Agnoscens, egrum placido sermone moratur

Ac monet et proprii immemorem velit esse pericli.

Altera nox fessum curis vigilemque sopore

90

Reddidit aurore. Iam Lucifer astra premebat,

Candida iamque dies pelago veniebat ab Indo;

Iam volucrum dulces ullo sine fine querele

Audiri et nocturna silentia rumpere Progne.

Surgit et effusas iusso precone catervas

95

Congregat ac medio sublimis ab agmine fatur:

"Romani proceres felicia castra secuti,

Victores, quos Hesperie tot pressa per annos

Terra tulit, quos innumeris nunc Africa sentit

Cladibus, extremis iam iam sensura ruinis,

100

Intentas adhibete aures et corda precanti

Prona duci. Me vera quidem et comperta profari,

Testis ab excelso prospectans Iupiter esto.

Gloria tam longi numquam michi vana laboris

Causa nec imperii fuerit damnosa libido,

105

Sed patrie pregrandis amor, qui nostra vadosis

Sirtibus Occeanoque alternat castra frementi:

Hoc duce Ripheas nudus transire per Alpes

Non verear, gelidum cum bruma reduxerit annum,

Estivi medio armatus nec in ore Leonis

110

Ethiopum penetrare latus sitientiaque arva.

Nam michi vel dubii certa est victoria Martis,

Vel mors leta quidem; patrie mea vita salusque,

Non michi debetur: pia debita perdere solvens

Nil videor. Nunc ista tamen quo tendere pergant

115

Expediam brevibus. Vos me per cunta secuti

Aspera, supremo mentes aptate labori.

Finis adest summumque decus. Michi menia circum

Cingere propositum et seve Carthaginis urbem.

Aut redit is cui cunta uni sua vulnera servat

120

Perfida gens nostre tantum adversata saluti:

Tum Latio interrupta quies nobisque perennis

Fama venit belli fato querenda supremi.

Aut manet et victum cuntatio sola fatetur,

Indefensa michi, tellus, dabis impia dignum

125

Supplitium: cesos purgabis sanguine cives.

Rurane barbaricis pedibus calcanda fuerunt

Italie: nobis animos tam iusta negabit

Vltio? Quin etiam, quod vel meminisse molestum est,

Menia nostre urbis Capitoliaque alta minaci

130

Cominus ille fremens vix lumine viderit uno:

Nos muros spectare suos que causa vetabit?

Non michi si campis veniat Mars ille secundus

Penorum armatus Stigiaque reversus ab unda,

Quatuor atque truces quos pavit in arma leones

135

Alterno cingant latus ordine, pectora contra

Ferre reformidem: sic me spectata, Quirites,

Vestra monet virtus. At nunc pater inclitus umbris

Occubat infernis, natorumque omnis ad unum

Turba redit: Latius iugulos sic ensis in illos

140

Fulminat. Iste autem per secula cunta superstes

Quid nisi serus honos et nostre gloria dextre est?

Sit vixisse diu finis sibi fructus honesti!

Hac tandem feriere manu, licet aspera iactes

Prelia et adversa Romanos cuspide fixos.

145

Gloria prima tamen mortis tibi cognitus auctor

Scipio, et in tumuli scribendum hoc marmore nomen.

Nunc agite, egregiis animos aptate triumphis,

Vltores patrie. Tuque, o decor, inclite, regum,

Massinissa, ingens, - quem nec turbata fatigent

150

Equora, nec toto descendens Iupiter igne,

Non ferus infesto concurrens numine Mavors -,

Accede et nostris animum sermonibus offer.

Magna tibi hoc bello virtus, multusque deorum

Est favor, agnosco: nunc urbis munera nostre,

155

Munera pro meritis, fateor, tibi parva, sed arram

Maiorum, michi crede, damus. Viden ecce frementem

Cornipedem letum phaleris auroque superbum?

Nescit ut esse loco! fulgentes respice currus.

Cetera quin etiam que circumferre triumphis

160

Romani statuere duces: ut iaspide crebra

Texta corona micat! rutilo riget integer auro

En crather: quantoque manum gravis implicat orbe!

En habitus, sacra quo nil conspectius urbe

Noveris. Ipse animis pridem Romana quid esset

165

Virtus, mortales inter, te nosse fateris:

Quod nescire potes, nulli tam clara solemus

Externo prestare viro; tibi nostra sed uni

Arma habitum titulos nomenque decusque libenti

Mente damus, te participem sociumque licebit

170

Esse triumphorum, nobis quos nostra pararit

Fortuna. In medio sedes tibi certa Senatu

Semper erit nostro; civis monimenta tenebis

Omnia Romulei; stabilem sociumque et amicum

Teque salutamus regem. Tum tu, optime Leli,

175

Hanc auro gemmisque gravem gestare coronam

Dignus habe, captosque trahens primumque Siphacem

Maturabis iter. Pelago stat classis aperto

Et placidum spirante fretum substernitur Austro.

At vos, o socii certaminis atque laborum,

180

Emeritas laudes et premia digna feretis,

Cum nos laurigero Capitolia celsa prementes

Leta videns curru, cum circumfusa faventum

Milia, victorum plausum fremitumque iocosque

Maxima septeno spectabit vertice Roma.

185

Quem michi fata diem numquam mentita propinquum

Promittunt." Sic fatus erat. Iamque undique magnus

Consurgens letusque fremor pulsabat Olimpum.

Ante omnes meritas grates expendere certant

Rex Leliusque duci. Spesque ingens addita regi

190

Abstulit antiquas aliamque in viscera curam

Intulit, ut regni posset protendere fines

Pauperis, hostilesque suis adiungere terras;

Quod sperare quidem sors illius atque potentis

Scipiade promissa dabant. Ceu retibus auceps

195

Aspiciens volucrem subito discedere parvam

Conqueritur, movet exigui spes perdita lucri,

Maior inopina mox et generosior ales

Parte poli tensis si forsitan advolet alis,

Erigitur recipitque animos, spesque ampla futuri

200

Preteriti meminisse vetat; sic prima secunde

Cura parum solido sub pectore cessit amantis.

Victor amoris amorque libidine victa libido est.

Proxima nox alia transivit ymagine somni:

Non habitus, non incessus, non vultus amice

205

Ante oculos, non vox iterum exaudita gementis;

At solium atque urbes, at fortibus oppida muris

Fluminaque et montes lati confinia regni.

Iam rubicunda vagos Eoo litore currus

Aptabat ventura dies, Auroraque noctis

210

Candida pellebat tenebras, cum buccina classem

Excitat et vento tenduntur vela secundo.

Litore iam toto stabat Romana iuventus

Digressu visura suos. Hic verba parenti,

Hic fratri perferre iubet, iubet ille sorori

215

Hic sociis, multumque rogat: confusus in altum

Clamor it et varie resonant per inania voces.

Lelius in medio conspectus amica salutat

Equora; tum ducibus commendat carbasa ventis,

Atque alacres leto respondent murmure naute.

220

At mestus mediaque Siphax de puppe reflectens

Lumina supremum patriam visura locosque

In quibus altus erat, tacitus lacrimosa movebat.

Postquam claustra dolor vocisque repagula fervens

Evicit, talem diffudit ad astra querelam:

225

"Heu tellus adversa deis, heu sidere tristi

Pressa diu tellus! quam nostris attulit arvis

Femina Sidonio fugiens a litore pestem!

Pectoribus nostris animos quos intulit illa

Exul inops mulier metuens atque icta recenti

230

Vulnere! nempe avidos bellorum et sanguinis atri.

Tutius ut fuerat regnum tenuisse vetustum

Et pacem servasse suam! lato equore gentes

Discrevit Natura duas adversaque fixit

Litora; nos mortem mediis quesivimus undis.

235

Quid visum est nostris elementa irrumpere damnis

Et vento pelagoque manus inferre tumenti?

Sat nostro precisa nocens a corpore tellus

Hispana et calidis fumans Trinacria venis,

Quid michi nunc vobisque fuit? Sardinia flatu

240

Pessima pestifero melius latuisse marinis

Eternum potuisset aquis, quo signa furentes

Pertulimus. Puduit spatio requiescere tanto.

Hei michi, non alias sic te, pulcerrima, cernam,

Africa, nec patrii tangent hec lumina colles.

245

Litus ad invisum ferimur. Locus ille sepulcri.

Quis putet? extremis genitum sub finibus orbis

Itala terra teget. Mediis at vita procellis

Irrequieta fuit: sic tristes litia Parce

Distribuere michi, sic dii statuere superni.

250

Hi tibi, qui vires animumque dedere superbum

Omnia miscentem, meritas dent solvere penas,

Hanibal, ingentes quoniam michi causa ruine es

Et patrie natus misere tu causa supremi

Prima mali. Patrias utinam iuratus ad aras

255

Fulmine flagrasses merito! Proh Iupiter, ille

Ille tibi feriendus erat. Nam vindice flamma

Quid iuvat innocuas quercus et saxa ferire?

Heu puer infelix patrie cuntisque tibique!

Tuque deis invise parens, qui dira tulisti

260

Semina bellorum, natis caruisse nefandis

Quanto erat utilius! genitor sed tristis ad umbras

Ivisti, tantos vetitus spectare furores.

Non licuit cupido mundi satiare cruore

Lumina, non gladios; at post scelerata propago

265

Hunc fudit, sevo inferias missura parenti.

Tu certe iam digna luis. Sed, pessime rerum,

Quas penas michi, nate, dabis, qui stagna lacusque,

Qui freta, qui fluvios, qui terras sanguine turpas!

Forte ego premoriar, tua nec sinar ultima presens

270

Cernere supplicia: at Manes penetrare videbo

Agmine cesorum et Furiarum turbine septum.

At, coniunx infida, virum que linquere frustra

Niteris et nostris insultas cladibus, imos

Ad Manes invita preis, solamque videre

275

Te potero et vultus iterum spectare pudendos.

Litore nam patrio, nisi me mea lumina fallunt,

Immemor ille tui turpissimus errat adulter."

Dixit et in gremium lacrimantia condidit ora.

Illum non scopuli, non horrifer Eurus ab antro

280

Terruit Eolio, non monstra vagantia ponto,

Devotum mortisque avidum, gelidumque cadaver

Litoribus Libicis transverso turbine reddi

Optantem tacite, tempestatesque vocantem.

Invidus haud aliter tenuis regnator agelli,

285

Annua cui messis periit spes, optat iniquum

Ver aliis imbresque feros et grandine mixtos

Arboribus frugibusque graves incumbere ventos.

Interea Scipio curarum parte levatus

Carpit iter tumulumque habili munimine cingit,

290

Quem Tuneta vocant, turresque ibi suggerit altas,

Menia precipiti circumdans lignea vallo.

Iamque in conspectu Carthaginis ampla repente

Castra locat: late fugientibus arva colonis

Vastantur; trepidant subita formidine cives

295

Obsessi: solamque viam superesse salutis

Absentem revocare ducem clamore fatentur.

Legatos igitur raptim, qui publica fando

Fata ferant, mittunt, revocentque ad prelia tandem

Vltima et extremos patrie sub morte dolores;

300

Ast alii in Ligurum vallem properante iubentur

Classe vehi atque illis Magonem avertere terris:

Ni redeant, patrie summas instare ruinas.

Ille quidem, quamvis animum gravis ira cruentum

Angeret, adverso quoniam tamen aspera Marte

305

Vulnera passus erat, metuens inimica supremis

Arma malis, statuit patrie parere vocanti.

Interea, blandis traherent qui tempora verbis,

Ter denos oratores in castra senatu

Penorum ex omni lectos ac ficta loquentes

310

Romano misere duci: quorum unus ab alto

Pectore suspirans, lacrimis sic incipit ortis:

"Summe ducum, cui cunta parem per secula nullum

Mundus habet prima numerans ab origine retro,

Visceribus patriis que publica vulnera seve

315

Paucorum fecere manus rabiesque nocentum,

Aspice placatus tandem et miserere, precamur.

Afflictis liceat per te sperare salutem,

Quam cives rapuere feri. Si parcere pulcra est

Vltio, si imperium nobis auxisse receptis

320

Romanum, quam tantam urbem extinxisse repulsis

Vtilius, si victores meminisse vetuste

Prestat amicitie, quam vos presentia tantum

Atque iras pensare novas, ignoscite victis,

Parcite supplicibus, rebus succurrite nostris.

325

Occidimus: prestate manus, hostemque iacentem

Erigite, et nostro sic insultate pudori:

Optima vincendi species, quando hostis amicus

Fit meritis. Sed pretereo speciosa profari,

Nomen amicitie quoniam fortuna silere

330

Nostra iubet; satis est miseros optasse salutem

Et veniam petiisse reos. Per sacra Tonantis,

Per vestros, Romane, deos, ignosce paratis

Supplicium penamque pati. Non nostra negarim

Crimina; sed verum liceat, dux sancte, fateri

335

Te coram: nostro violentus prefuit auctor

Hanibal errori nostrasque cupidine summi

Imperii pavit furias, et velle coegit

Quod sero nunc nolle dolet. Verum ille necesse est

Vt pereat scelerumque ruat cum pondere tandem.

340

Sic illum sua fata vocant: tu nostra benignus

Respice. Si civem crudelem sensimus hostem,

Tu civis pius esse velis, qui diceris hostis."

Dixit et ante pedes iacuit victoris. At ille

Erigit et vultu respondet pauca severo:

345

"Non pacis tractator ego, sed victor et ultor

Sum scelerum Libicas, memini, transmissus in oras.

Quam michi spem Fortuna ferat, victoria quam sit

Prona michi notum est. Sed me tamen ultima vestri

Fata movent: animum nequeo posuisse benignum.

350

Mundus ut agnoscat sic nos pia bella movere,

Vt nostro sit pacis amor sub pectore semper,

Parcimus indignis. Has pacis figite leges

Mentibus, et servare fidem condiscite tantis

Cladibus edocti, superosque et sancta vereri

355

Federa. Bis denas non ultra litore naves

In patrios servate usus; non bella movendi

Ius vobis Populi iniussu; sint prelia nostri

Arbitrii; vestro tellus Hispana subesse

Desinat imperio, vestrisve quiescat ab armis.

360

Insula nulla, freto quod nos inter iacet et vos,

Non, procul a Libico, vivat sibi libera, Marte;

Vincula captivis turpesque auferte cathenas

Victorum pedibus; stet vobis transfuga nullus,

Nullus in Italia Penorum exercitus ultra

365

Permaneat, vestrosque duces remeare iubete.

Sique trium spatio pax, consultando dierum

Quos damus, accepta est, legatos mittite Romam:

Sanciat hanc Populus pacem iubeatque Senatus.

Si minus, at saltem paucis siluisse diebus,

370

Tres liceat noctes per me duxisse quietas."

Dixit. Ad hec Cereris pro tot legionibus addit

Ingentes cumulos atque eris grande tributum.

Illi autem, veluti pacis iam nulla molesta

Conditio foret ac fractis spes nulla sub armis,

375

Omnia suscipiunt leti populoque reportant;

Isque fremens ficto confirmat pectore pacem.

Haud secus ancipiti periurus navita mortem

Tempestate timens, ubi iam spes nulla relicta est,

Vota deis cumulat pelagi tremulaque tumentem

380

Neptunum ter voce ciet Thetidisque marine

Numen et iratum compellat Nerea ponto:

Dona dabit templis, omnem feret ille laborem.

Si redeat tranquilla dies portusque videri

Cominus incipiat, sensim mens perfida tuto

385

Atque inconsulti subeant oblivia voti.

Sic stimulante metu deludunt tempora Peni

Pollicitis, redeat donec ferus Hanibal absens.

Illum tunc vario curarum turbine fessum

Vltimus Italie Brutiorum in monte tenebat

390

Angulus et ludos Fortune et monstra notantem.

Hunc adeunt iussi, fandique peritior unus

Sic ait: "O Libici decus et spes ultima mundi,

O patrie iam sola salus, miserere tuorum,

Quos fera terribili vexat Fortuna tumultu.

395

Prospice pendentem mutata fronte ruinam

Fatorum .........

Iam tua suppositis arderent menia flammis,

Ni procul absentis prodesset civibus ingens

Fama tui: vereorque, miser! ne dum equore lato

400

Huc ferimur, patriis errent incendia tectis.

Namque sub extremum subitosque minantia casus

Liquimus. Imperio atque urbi succurre trementi,

Que revocat fidumque sibi trans equora nomen

Invocat ore pio. Tu vel te redde precanti,

405

Vel causam te te nostre fateare ruine.

Iamque tuus Libicis, nisi me presagia fallunt,

Litoribus reducem frater super equora classem

Alligat. At frustra fratrum modo turba paterque

Martius ethereas rediens invictus ad auras

410

Auxilium ferat afflictis. Non ira deorum

Tam lenis, aut tali nent stamina pollice dure

Parcarum nunc nostra manus. Tibi credita soli

Vita salus decus et miseri sunt omnia regni."

Dixit et invicte lacrimans dedit oscula dextre.

415

Ille perorantem querulo cum murmure semper

Audierat frendensque manus compresserat et se

Torserat, haud aliter quam carmina noxia serpens

Et magicum murmur cursumque vetantia verba

Quando audit, rauco violentus sibilat ore

420

Et sese in nodos sinuoso corpore versat.

Sepe manu frontem percusserat udaque celo

Sepe supercilia extulerat, sepe agmina, rerum

Conscia tam multarum, oculo conspexerat atro.

Tandem mestus ait: "Fatum Carthaginis olim

425

Agnovi generisque mei, fraternaque cervix

Admonuit quid seva michi Fortuna parasset.

Nunc tamen ante oculos iam fata novissima nostre

Vrbis et obscenas videor spectare ruinas.

Heu michi, Carthago, dulcis Carthago! quis et te

430

Et me et tot nostros Latia de gente triumphos

Perdidit? at tacite multos iam sensimus hostes.

Nam revocare fuit, quotiens stipendia mitti

Est vetitum, bello exhaustas quotiensque cohortes

Impleri. Ast odium nunc eminet, atque in aperto

435

Res agitur: retrahunt, et me parere necesse est.

Parebo invitus. Sibi non hinc arroget hostis

Externus. Non me, totiens pessundata, vincis,

Roma, nec Ausonio conspirans robore tellus.

Me cives vicere mei, Latioque meorum

440

Invidia atque dolus pellunt, non Martia virtus:

Nec modo inhoneste poterit tam maximus ille

Insultare fuge Scipio, quam perfidus Hanno

Consiliumque secuta suum plebs ceca senatus.

Ille meas invisus opes famamque domumque

445

Vertere non aliter poterat quam publica nostris

Damna simul miscens: populi me mole ruentis

Opprimet atque una convolvet cunta ruina,

Hostis Penorum et Romani sanguinis ultor."

Talia fervebat rabidus nimioque dolore

450

Insanus, ceu lesus aper, cui spumea mento

Fex riget et duro horrentes stant pectore sete.

Italie procul extremo sedet, inclita quondam,

Vrbs Crotho: pauper claro cognomine portus,

Matutina videns redeuntis lumina Phebi.

455

Picturis hic egregiis ditissima templa

Iunonis fuerant, Graia que nobilis arte

Zeusis adornarat, nimia dederatque per orbem

Religione coli. Nitidas hinc quinque severe

Stabat ymago dee nudasque imitata puellas

460

Et forme decerptus honos, quam corpore in ullo

Se reperire simul quia desperaverat autor,

Abstulit a multis speciemque redegit in unam.

Hoc instructa fuge iam pridem atque abdita portu

Punica classis erat, quoniam variantia fata

465

Militie tantus fortunarumque magister

Viderat ante diu steteratque paratus ad omnes

Eventus. Igitur raptis legionibus huc se

Contulit iratus mundo superisque sibique;

Italico nec adhuc mens exatiata cruore

470

Seva viri ad manes suprema piacula mittit.

Heu miseranda acies miserorum et magna virorum,

Quo tua te fortuna tulit! formidine postquam

Frustra animos tentasse videt, si castra cruenta

Forte sequi et profugam vellent conscendere classem,

475

Sevus inhumana confestim excanduit ira

Longevamque senum, teneram iuvenumque catervam,

Tale nichil veritam, nudam fragilemque et inermem,

Que pellente metu tutis successerat aris,

Obtruncat: calido complentur sanguine templa,

480

Et fremitu tectum omne sonat. Sic ille profanus

Commaculatque sacros postes iurandaque Penis

Iunonis simulacra sue vultusque deorum

Terrificos: gemitu ingenti domus ampla remugit.

Hec sacra contentus diis persolvisse marinis,

485

Dux ferus et celi contemptor maximus alti,

Conscendit puppim victor funemque cruentum

Solvit et Italie flens dulcia deserit arva.

Quam tacitus lacrimansque retro multumque diuque

Prospiciens pelago ex alto quatiensque minantis

490

More caput frontemque plicis maioribus implens,

Murmure terribili sic tandem turbidus inquit:

"Italia, Italia, et rerum caput, aspera Roma,

Quenam vos nostris facilis fortuna repente

Faucibus eripuit? tu quisquis es ille, deorum

495

Maxime, et in nostros nimis importune labores,

Quid michi parta diu momento temporis aufers?

Iupiter, Ausonii defensor perfide mundi,

Quis tibi nostra dedit tot clara decora sub uno

Vertere posse die? Cur non Cannensia mecum

500

Prelia tentabas, si tanta libido nocendi est?

Venisses utinam mediis tunc obvius armis

Armassetque suo se fulmine dextra Tonantis:

Mulciber, Ethnea calibem fornace recoctum

Cuspide densasses in vulnera nostra trisulca:

505

Hinc succincta Iovi clipeum sua nata dedisset,

Palladiaque pater texisset Gorgone pectus

Atque utrumque latus stipassent vana deorum

Numina; torsisses medio, Mars, pulvere currum:

Mortibus ipse gravem vacuasses, Phebe, pharetram,

510

Monstrificumque gerens adversa per agmina robur

Alcides genitorem arvis tutasset in illis!

Vicisset fortuna deos ibi nostra Iovemque.

O michi care comes, consultor fide Bomilcar,

Cannensi cur sancta die tua iussa reliqui?

515

Cur michi non armis durato interque labores

Tantum animi fuerit quantum iuvenilibus annis

Scipiade fuit indomito, qui morte sub ipsa

Audeat Italie nostros invadere muros?

Victor ego extimui victas perrumpere portas.

520

Quis vetuit Romam raptim petiisse cruento

Agmine? quis pactam potuit michi tollere cenam?

Iupiter ipse dolis, non vi, qui nostra futuri

Pectora ceca tulit: quod si tunc ista remota

Tempora Fatorum licuisset cernere nube,

525

Non quicquid celo et pelago terreque deorum est,

Non genus omne hominum nostros avertere cursus

Hinc poterat. Spes nostra quidem et fiducia tanta

Murus, Roma, fuit tibi nunc: discrimine in illo

Nil acies, nil arma tibi, nil menia, nil arx,

530

Sed nostre valuere more. Proh sanguine quanto

Vndassent maria et Tirreni litoris estus!

Quot, Tyberis, rutilo trusisses gurgite in altum

Corpora! quot currus, quot nobilis arma senatus

Aurea, quot flammis ultricibus obruta tecta

535

Spectassem vulgique una sub strage cadentis

Milia quot, specula longe metuendus ab alta!

Quas voces, quos accentus, que murmura plebis

Auribus audissem lirici michi carminis instar!

Nec tamen armorum, cepti nec penitet: urbis

540

Menia conspexi armatus latebrisque coegi

Tot claros latitare duces. Iam nempe notare

Fulminibus nimbisque tuam tunc, Iupiter, iram,

Si mens sana foret, poteram. Quid mixta colore

Flumina sanguineo referam, tempusque sub unum

545

Ticinumque vadis tepidum Trebiamque rubentem,

Montibus adversis genitos tractuque viarum

Coniunctos, testes nostrarum in secula rerum,

Quos Padus Adriacum descendens traxit in equor?

Quid Trasimeni memorem sub gurgite lascas?

550

Sanguine pinguescunt Italo. Satis ampla relatu

Gessimus: Ausoniis annalibus Hanibal ingens

Nomen erit, Latiis numquam delebile fastis

Hanibal. Exiguo restabat summa labore

Fama; sed invidit patrie dux maximus Hanno;

555

Invidere dei sontes." Sic tristis abibat

Hanibal et quarto linquebat litora lustro,

Italie possessa gemens; nec tristior unquam

Vel patriam quisquam vel dulces liquit amicos,

Quam patriam petit ille suam: sibi nempe videri

560

Exul, ab hostili iussus regione reverti.

Mestior has inter curas serasque querelas

Subtrahitur sensim terris. Iamque equore currus

Phebus anhelantes radians condebat Hibero.

Inde vie spatium noxque addita litoris omnem

565

Abstulit aspectum. Tum dux concussa quieti

Membra dedit dubie; certamque obversus ad Arthon

Classis agens curas et sidera nota magister,

Solicitat nautas quibus est custodia puppis

Magnetis ferrique vias spectare sequacis

570

Et simul insomnem studio traducere noctem.

Litora classifragis linquunt famosa procellis

Atque altum tenuisse iuvat. Tum lintea prosper

Fert Aquilo et flatu pellit distenta secundo.

Vix dum pulcra dies pelago surgebat et astra

575

Vndique vicinum fugiebant languida solem,

Cum dextra Italice transmisso pollice plante,

Hic ubi rauca vetant iterum concurrere colles

Equora disiectos, procul exaudita pavorem

Scilla rapax nautis atque irrequieta Caribdis

580

Incutit ancipitem. Sed conscia turba pericli

Leva secant maria et Phebi flectuntur ad ortus.

Iam prope conspicitur fumosi verticis Ethna

Sulfureis innixa vadis olimque Ciclopum

Terra ferax, at nunc trucibus domus apta tyrannis.

585

Iam Syracusanus famoso litore portus

Apparet, sulcantque fretum, quo bella gerentes

Tam longe a patria, Furiis urgentibus, olim

Argolice periere rates. Dux ipse coactus,

Menia prospectans casum testata recentem,

590

Marcelli meminisse sui, cui victa triumphum

Illa dedere, prius diro quam proditus astu

Oppeteret. Surgunt longe convexa Pachyni.

Que dum pulsa legit ventis et remige classis,

Solque diesque ruunt; verum - sic Fata iubebant -

595

Nocte secant fluctus medios ac litora linquunt

Trinacrie pelagique via breviore feruntur.

Lenta per ambiguam fulgebat Cinthia noctem

Et cecis radiabat aquis. Dux pervigil alta

Puppe sedens medius, casus venturaque versat

600

Prelia et eventus dubios finemque latentem.

Talia volventem de circumstantibus unus

Compellat: "Si digna peto, dux maxime, nobis

Exoptate diu, que stet sententia rerum

Nunc animo tibi, nosse velim: ne sperne precantem.

605

Legatus tibi sum patrie transmissus ab ipsa

Atque urbis pars una tue. Te fessa tuumque

Expectat reditum. Numquid, cum litora tanges

Punica, confestim patulo confligere campo

Atque manum conferre voles? An menia primum

610

Intrabis, patrie spes erecturus in arma?

An alia fortasse via meliora tuenti

Consilia apparent? quem nostro Fata labori

Impositura modum reris, quemve affore finem?"

Ille autem: "Quis certa deus sub turbine tanto

615

Consilia expediat? quis det meliora tenere?

Ibimus in patriam, quoniam sic imperat Hanno.

Forsitan et dulces muros prius ipse subibo

Quam Fatum tentare velim, viresque meorum

Spesque animosque prius vultusque habitusque videbo.

620

Sin autem mediis iuvenis Romanus in arvis

Occurrat, pugnare michi sententia fixa est

Atque omnem potius successum sponte subire

Quem deus et Fortuna dabunt." Hic turbidus ille

Conticuit. Senior iuxta, cui flectere clavum

625

Ars erat, annosam tollens ad sidera frontem

Mox freta lata tuens, "Veniam te, Iupiter," inquit

"Neptunumque patrem atque omnia numina supplex

Deprecor, infandas Libie prohibete ruinas

Atque omen prohibete malum. Michi multa videre

630

Vita dedit longos huc continuata per annos;

Nunc tremor invadit mentem timidumque senectus

Efficit. Heu quanto stetimus discrimine contra

Hostiles acies tunc, cum Romana paventem

Castra pererrabant Libiam et Carthaginis ample

635

Menia pulsabant. Tum dux erat optimus illis

Regulus, eximio cui sic Fortuna favere

Blanda videbatur, nichil ut sperare liceret

Afflictis. Quantum tandem - stat Bagrada facti

Testis adhuc - quantum frustra serpentis amice

640

Sensimus auxilium! Latiis namque illa sagittis

Obruitur transfixa fera, et sub grandine multa

Telorum compressa perit - vix iugera campi

Quatuor excipiunt immani mole iacentem -.

Vix tandem tot victa malis Fortuna, remoto

645

Oportuna quidem non dignis mittit ab orbe

Auxilia: ipsa ducem fida Lacedemone mittit

Grecia. Magnificos videor michi cernere vultus

Xantippi moresque graves librataque verba,

Te quotiens, Hanibal, video, quotiensque loquentem

650

Audio. Tu vixdum in lucem tunc editus infans.

Sed quid cunta sequor? victores vincere nobis

Contigit arte ducis sola, Romanaque castra

Romanasque acies Romanaque signa ducemque

Fudimus, et nostras subiit dux ipse cathenas.

655

Hei michi, quid referam? quid me meminisse coegit,

Hanibal, hoc pelagus? namque hic, nisi noctis opace

Inditiis fallor, Xantippum seva sub undis,

Et reditum in patriam mentita et perfida classis,

Demersit. Videor corpus spectare natantis

660

Equore tam vasto et vix brachia fessa moventis.

Dii, que monstra, boni! que mens ingrata nocentum!

Quid voluere sibi? solum qui causa salutis

His fuerat, tali unanimes absumere morte!

Remigis implebam partes, illumque cadentem

665

Et vidi et dolui et presagia tristia finxi

Ipse michi. Vereor summum narrare dolorem

Qui sequitur; sed digna fuit vindicta deorum.

Hac equidem paucos post annos forte tenebat

Impia classis iter, nec longe a finibus istis

670

Incidit in classem Latiam: nempe ipse tremendam

Nostrorum stragem, totoque incendia ponto,

Et volitare trabes, et mixta cadavera vivis

Corporibus, circumque atro freta tincta cruore,

Et victas puppes remosque et sparsa per undas

675

Carbasa, naufragium horrendum, fractosque rudentes,

Vulnera crebra nimis mortesque et in equore luctum

Confusum, tristesque sonos trepidumque tumultum,

Prelia Tartareis Hereboque similima vidi.

Dii michi non aliter faveant, nisi semper ab undis,

680

Donec feda fuit strages, fera bella cientem

Xantippum relevare oculos atque ora videbam,

Subdentemque faces ratibus flammasque per equor

Fundentem, et celo gladios ac tela pluentem.

Nec prius ex oculis abiit, quam classis in omne

685

Dissiluit pelagus, Siculi quod litoris unum

Sardinieque latus mediis disterminat undis.

Libertas equidem Xantippo vindice nobis

Tunc periit: tandemque, precor, trux ira quiescat!

Molliat ille animos: uni satis ultio tanta

690

Vna sit offense. Sed nunc antiqua recordor,

Nam locus admonuit, scelus et vindicta quod isto

Contigit in pelago." Sic questus vertitur inde

Ad levam, medioque retro procul equore Malta

Ante, sed ad dextram Lilibeia litora fervent,

695

Occultantque sinu Frigii monumenta sepulcri.

Sic longam alterno noctem sermone levabant,

Et veterum memores, iam tunc ventura timebant.

Anxia tum tenui succumbunt tempora somno,

Et novus Eoo consurgens Eurus ab axe

700

Lintea complebat facili crepitantia pulsu.

Lelius hec inter perducto rege revertens

Accelerabat iter; namque illum cara trahebant

Iussa ducis profugusque hostis, multumque timebat

Ne sine se fortasse dies foret ultima belli

705

Expectata sibi semper, cum fama repente

Incidit, hostiles pacem veniamque precantes

Affore legatos. Igitur revocante Senatu

Lelius ipse domum repetit. Sic dulcia care

Limina cum peteret iuvenis malesanus amice,

710

Si pater aut genitrix retrahat, vestigia flectit

Lenta dolens pactamque timens amittere noctem.

Fulvius expositos Baiano in litore Romam

Perduxit, comitem quem dederat ipse profectis

Scipio; sed muros vetitis intrare vetusto

715

Consilium de more datur. Stat proxima portis

Bellone sacrata domus, quo tota Senatus

Turba verenda coit, simul et quos miserat hostis

Conveniunt. Hi multa palam quia falsa citatis

Asseruere deis, ira graviore Senatus

720

Accendere animos; pacemque et fedus avitum

Poscentes meruere odium: violata negare

Publica pacta quidem, causamque inferre malorum

Hanibali, cuntosque alios absolvere culpa.

Cepit ad hec varium murmur; tum concitus unus

725

Ex Patribus: "Quoniam pacem petiistis avitam,

Dicite" ait "veteris fuerint que federa pacis."

Omnibus etatis clipeus fuit: illa vetusta;

Se iuvenes, neque tot retro meminisse per annos.

Punica sic patuit fraus et frustrantia tempus

730

Verba parum latuere Patres. Excedere templo

Iussi, abeunt. In tres scissa est sententia partes,

Principibus queque usa suis, quarum una reversis

Consulibus - nam forte aberant -, que summa potestas,

Responsi servabat onus; dignumque movebat

735

Maiestate decus Latia, Liviusque morandi

Autor erat reditus. At contra intacta Metellus

Federa Romano, fuerat qui causa petendi,

Cunta referre duci, nosset quique omnia solus.

Illa sed asperior sententia visa Levini

740

Optima, quae muris pellendos censuit hostes

Exploratores .........

Sic sine pace retro redeunt, sine federe raptim

Et sine responso. Custodia litus ad usque

Mittitur Ausonie, ne quoquam flectere cursum,

745

Neu fraudis moliri aliquid per Punica possint

Ingenia, atque artes nati exercere paternas.

Fulvius ipse etiam Leliusque in castra iubentur

Hec patrie mandata duci non lenta referre:

Pergat qua cepit primordiaque alta sequatur

750

Fortunamque deosque suos, neu pacis in umbra

Destituat ceptumve sinat lentescere bellum.

Fecerat interea pacis spes blanda sequestre

Vt terris securus iter pelagoque viator

Carperet intrepidique errarent equore naute.

755

Hac spe igitur Romana ingens a litore classis

Arma ferens, homines vacuisque cibaria castris

Solverat et gemino sulcabat cerula cursu.

Namque alias Calaris puppes Aquilone secundo,

Flatibus adversis alias Lilibeus onustas

760

Miserat. Has pelago tempestas corripit alto

Dispergitque vagas scopulisque allidit et undis;

Pars pelago submersa perit, pars litus iniquum

Victa petit, secura hostis metuensque procelle.

Omnia tunc poterat celso de vertice Birse

765

Cernere fedifragum et promptum ad periuria vulgus.

Ergo oritur subitus per menia lata tumultus

Inque forum coeunt. Pauci quibus esset honesti

Cura fidesque opibus potior potiorque rapinis,

Pactorum et totiens votis precibusque petite

770

Pacis ab Italia vulgus meminisse iubebant.

Ast odiis alii cecaque cupidine prede

Flagrantes raptim arma fremunt interque tumultum,

Vt solet, a multis melior sententia victa est.

Conscendunt avidi naves. Gisgonius illis

775

Hasdrubal eligitur sceleris dux, isque repente

Egreditur portu sparsasque per equora puppes

Desertasque fuga nautarum invadit: at ille

Fluctibus hinc, illinc inopini fraudibus hostis

Vincuntur facile; paucas maris abstulit estus

780

Demersitque alias; plures rapuere nefandi

Predones. Medias Octavius ipse procellas

Dux secuit classis ter denis puppibus, ac se

Remige defesso sub tuto condidit antro

Montis Apollinei vento iactatus et estu.

785

Scipio tam feda concussus ymagine Fraudis,

Quamquam animos Fortuna dabat Virtusque laborum

Contemptrix, nocuam iustis tamen ille querelis

Tres oratores oneratos mittit in urbem.

Impetus hos vulgi ferus excipit, atraque circum

790

Tempestas lapidum exoritur: fremit impia turba

Intentatque manus, et ni reverentia summi

Forte magistratus intervenisset, in illo

Iura die humani generis calcata fuissent

Cede truci. Trepidi tandem per iurgia et hostes

795

Presidiis fulti exiguis, ad litora pauci

Vix penetrant repetuntque ratem. Iam tuta videri

Puppis ab incursu poterat, iam castra suorum

Cernebant, subito cum tres a litore naves

Erumpunt ex insidiis. Non partibus equis

800

Pugna oritur: castris litus Romana relictis

Agmina in extremum coeunt, clamore vel armis

Succursura suis. At quis succursus in armis?

Vnda vetabat iter. Sed enim conspecta suorum

Signa dabant animos: tandem Romana sagittis

805

Missilibus vacuata ratis conversa maligne

Subtrahitur pugne versis ad litora remis;

Ac nisu valido terris allisa fatiscit

Ipsa quidem, sed vectores tellure petita

Exposuit, cursus et spem frustrata sequentum.

810

Sic lupus invento procul a custodibus agno

Irruit et dentes acuit rabiemque famemque;

Si fuga tunc trepidum rapiat de faucibus hostem,

Insequitur mordetque animis et devorat auras,

Donec ad ignotas caulas et ovilia ventum est;

815

Tum retrahit cursum: terret locus ipse canumque

Latratus viridique sedens super aggere pastor.

Talia dum Peni peragunt, non leta ferentes

Romulea revehit legatos missus ab urbe

Lelius et pavidos Latiis succedere castris

820

Imperat. Agnovit Scipio, nec terna sub uno

Tempore flagitia aut triplex iniuria mitem

Excussere animum. Legatos namque benigne

Alloquitur: "Quamquam primum sint federa vobis

Et superum despecta fides, iusque omne quod usquam est,

825

Non tamen a nobis modo premia digna feretis

Perfidie. Veniet fraudes que vindicet omnes

Vna dies. Nil indignum seu moribus in vos

Ipse meis faciam, seu maiestate meorum,

Nec vestram sequar ipse fidem. Discedite tuti,

830

Mitius armatos inter sub tempore belli

Romanos habiti, quam nos sub pacis amictu

Vos inter." .........

Viribus ipse animisque ingens in tempore bellum

Fervidus instaurat. Libie status ipse paventis

835

Tunc erat; Italia sed iam dux iussus uterque

Cesserat, et varia quamvis regione profectas

Equoris, ac patrie fraternas tempore eodem

Adventare acies passim iam Fama ferebat.

Iamque Mago Ianue solvens a litore classem

840

Alite non fausta pelago se saucius alto

Crediderat, patriam petiturus tramite recto,

Si Fortuna sinat. Sensim turgescere colles

Cedriferi - nulli cedens hic saltibus ora -

Incipiunt, rareque virent per litora palme.

845

Hinc Delphinus adest luco contectus aprico,

Obice qui montis violentos protinus Austros

Reicit, immotaque silens statione quiescit.

Parte alia sinuosa patent convexa Siestri.

Hinc solis vineta oculo lustrata benigno

850

Et Baccho dilecta nimis montemque Rubentem

Et iuga prospectant Cornelia, palmite late

Inclita mellifluo, quibus haud collesque Falernos

Laudatamque licet Meroen cessisse pudebit.

Tunc, seu pigra situ, nulli seu nota poete

855

Illa fuit tellus, iacuit sine carmine sacro,

Hoc michi nunc cantanda loco. Sulcantibus equor

Insula iam Venerique placens a litore portus

Exoritur, contraque sedet fortissimus Erix

Ausonius, Sicule retinens cognomina ripe.

860

Collibus his ipsam perhibent habitare Minervam

Spernentem patrias olei dulcedine Athenas.

Exoritur Corvique caput, tumefactaque circum

Dissiliunt maria et saxis fremit unda vadosis:

Cognitus in medio nautis dorsoque nigranti

865

Arduus assurgit scopulus, cui proxima rupes

Candidior late Phebo feriente refulget.

Post in secessu curvo maris ostia Macre

Cernuntur rapidi stantisque palatia Lune,

Labitur et placidis frangens mare fluctibus Arnus.

870

Hunc supra in ripis sedet urbs pulcerrima Pise.

Hanc oculis digitisque notant, propiusque patescunt

Etrurieque latus spatioque brevissima Gorgon

Ilvaque nobilior rigidisque Capraria saxis

Insula; tum niveo predives marmore retro

875

Linquitur ad levam Gilium, vicinaque contra

Stant iuga de gemino nomen sortita metallo:

Plumbeus hic vertex, illa est Argentea rupes.

Nec procul Herculei devexo monte recessus

Et Thelamonis opus nautisque infestior equo

880

Parvus aquis propriis violenti gurgitis Vmbro.

Dextra sed a tergo ventosi frondea tractus

Corsica restabat. Iamque hinc Sardinia longe

Tabificos aperit colles, hinc aurea Roma

Inque procelloso Tybridis stant litore fauces.

885

Hic postquam medio iuvenis stetit equore Penus,

Vulneris increscens dolor et vicinia dure

Mortis agens stimulis ardentibus urget hanelum.

Ille videns propius supremi temporis horam,

Incipit: "Heu qualis fortune terminus alte est!

890

Quam letis mens ceca bonis! furor ecce potentum

Precipiti gaudere loco. Status iste procellis

Subiacet innumeris et finis ad alta levatis

Est ruere. Heu tremulum magnorum culmen honorum,

Spesque hominum fallax et inanis gloria fictis

895

Illita blanditiis! heu vita incerta labori

Dedita perpetuo, semperque heu certa nec umquam

Sat mortis provisa dies! heu sortis inique

Natus homo in terris! animalia cunta quiescunt;

Irrequietus homo, perque omnes anxius annos

900

Ad mortem festinat iter. Mors, optima rerum,

Tu retegis sola errores, et somnia vite

Discutis exacte. Video nunc quanta paravi,

Ha miser, in cassum, subii quot sponte labores,

Quos licuit transire michi. Moriturus ad astra

905

Scandere querit homo, sed Mors docet omnia quo sint

Nostra loco. Latio quid profuit arma potenti,

Quid tectis inferre faces? quid federa mundi

Turbare atque urbes tristi miscere tumultu?

Aurea marmoreis quidve alta palatia muris

910

Erexisse iuvat, postquam sic sidere levo

In pelago periturus eram? Carissime frater,

Quanta paras animis? heu fati ignarus acerbi

Ignarusque mei!" Dixit; tum liber in auras

Spiritus egreditur, spatiis unde altior equis

915

Despiceret Romam simul et Carthaginis urbem,

Ante diem felix abiens, ne summa videret

Excidia et claris quod restat dedecus armis

Fraternosque suosque simul patrieque dolores.