Francesco Petrarca Africa 3

Testo base di riferimento: N. Festa, 1926

Cura dell'edizione digitale: Tiziana Brolli


Impiger astriferum postquam Sol perculit axem

Et rapidos immisit equos, cessere trementi

Sidera cunta fuga. Consurgit maximus heros

Singula pertractans animo, que visa per umbras

5

Intulerat nocturna quies: "Cur dulcia patri

Oscula non rapui? Cur vertere terga parantem

Non tenui prendique manu? Cur ista ruit nox

Tam cito, nec licuit placido sermone morari?

Multa petiturus fueram: quibus ultima campis

10

Agmina concurrant, seu qua regione profundi;

Quantum in amicitiis fidei; quam barbara regum

Pectora fida forent; quanam tellure sepulcrum,

Quodve genus mortis Sors imperiosa reservet

Vel michi vel fratri; qui sit patruelis amati

15

Exitus aut fatum, nam pridem est cognita virtus;

Omnibus an soli michi nunc iniuria care

Impendet patrieque nefas. At forsitan ista

Sit melius nescire michi, ne conscia finis

Adverso retrahat Virtus sua carbasa vento.

20

I modo qua ceptum est, patrieque ignosce furenti;

Nescit enim quid agat." Sic secum fatus amicum

Acciri propere Lelium iubet. Illicet ille

Affuit, atque oculos tacitus frontemque verendam

Suspiciens immotus erat. "Carissime Leli,

25

Magna animo volvuntur" ait: "Que gessimus ambo

Sufficiant fortasse aliis; at quantula res est

Italicas inter clades miserandaque fata

Hispanas fregisse acies? Vacua ista periclo

Militia. Et quantum nostris est dedecus armis,

30

Ni ceptum peragatur opus! Timuisse videmur

Horrifici ducis aspectum et longinqua petisse

Prelia non ausi patria concurrere terra

Meniaque obsesse defendere dulcia Rome.

Exiliumne fugamne hostes civesque vocabunt?

35

Nescio quid tibi nunc animi, quid roboris insit;

Sed mediocre aliquid nequeo sperare. Sit ergo

Incepisse aliis clarum et memorabile factum;

At michi nil satis est, aliquid dum restat. Iniquam

Hanibalem revomentem animam prius ipse videbo

40

Tot nostros placare duces, Carthago profundo

Perfida subsidet, quam pectoris ira quiescat

Alta mei; moriarque libens, dum tristia possint

Morte mea equari Penorum vulnera nostris.

Numquid iusta Deus pro nobis tela movebit

45

Tantorum vindex scelerum? Num fulmina celo

Descendent? Num periure densissimus Athlas

Telluris clipeus, mundi tutela nefandi,

Cedet sponte loco radice revulsus ab ima,

Serpentumque acies montesque immittet harene

50

Ardentis, facietque viam spirantibus Austris?

Num piger infames contorto vertice muros

Bagrada discutiet gelido violentior Histro,

Scelestasque animas ultricibus obruet undis?

Vicimus: imbelles teneant licet arma lacerti,

55

Bella Deus peraget periuria crebra perosus.

Iam tamen hinc humeris onus hoc incumbere nostris

Provideo, tedetque more, sed multa necesse est

Scrutari et longe venientes cernere casus.

Africa tota odiis ardet: non litora portum,

60

Non domus hospitium prestat, non pabula terre.

Quocumque intendas oculos, hostilia cernas

Omnia. Que primum teneat navalia classis,

Miles agros? Vbi nostra duces tentoria figent?

Quis tutum monstrabit iter? Quis rura, quis urbes

65

Edoceat moresque hominum? Quis fluminis alti

Ad vada precedat trepidantes ire cohortes?

Singula sunt igitur studio tractanda sagaci.

Id primum tentare velim, si barbara corda

Vlla fides habitat. Nomen fortasse Siphacis

70

Audisti. Cuntos illum precedere reges

Fama refert opibus, nec avorum sanguine quisquam

Altior incedit populisque vel ubere regni.

Is nobis tentandus erit: si fama Latini

Nominis et Libicos potuit penetrare recessus,

75

Flectetur forte alloquio precibusque benignis;

Barbara namque etiam nonnunquam gloria mulcet

Pectora et agrestes animos. Ea litora nobis

Hostilem in patriam transgressis - namque ea mens est -

Oportuna reor ceptoque accomoda bello.

80

Hec tibi cura datur, vir optime: nam tibi sermo

Dulcis adest placideque ingens solertia mentis.

Perge animum placare ferum et mollire loquendo."

Dixerat. Is raptum relegens a litore funem

Equoreas superat fauces, qua litus Hiberum

85

Dividit a Libicis pelagi brevis estus harenis.

Illa dies Maura proram statione recepit.

Hinc propere ad regem

<>

87

Niveis suggesta columnis

Atria surgebant. Fulvo distincta metallo

Regia prefulgens

90

<>

90

Ordine gemmarum vario radiabat in orbem.

Hic croceos, illic virides fulgere lapillos

Aspiceres altoque velut sua sidera tecto.

Signifer in medio sinuosi tramitis arcu

Aureus obliquos supremo culmine cursus

95

Assidue faciebat. Ibi ceu lumina septem

Que vaga mundus habet, septem faber ordine gemmas

Clauserat ingenio, nondum lapis, optimus Athlas.

Tardior hec gelidoque seni magis apta placere;

Illa minax longeque rubens; ast illa benignis

100

Ire videbatur radiis, tectumque serena

Luce coruscabat. Medio carbunculus ingens

Equabat solare iubar largoque tenebras

Lumine vincebat: mira virtute putares

Hunc proprios formare dies, hunc pellere noctes

105

Solis ad exemplum. Post hunc duo lumina motu

Splendebant parili; sed quod rutilantius ibat

Spectando subitos animis spargebat amores.

Cornua de fusco sinuans adamante, deorsum

Impigra precipiti celerabat Luna meatu,

110

Atra quidem, at radiis circum illustrata supernis.

Hec supra horrificis diversa animalia passim

Vultibus et variis cernuntur sculpta figuris.

Cornibus intortis Aries stat in ordine primus

Devexa in tergum facie, ceu mestus in undis

115

Horreat egregie fluitantia membra puelle.

Inde ferox Taurus faciesque imposta natanti

Stirpis Agenoree. Iuvenum mox clara duorum

Corpora, progenies Lede, par nobile Fratrum.

Quarta sed equorei species venit horrida Cancri,

120

Quem frons prerapidi sequitur metuenda Leonis.

Post illum it vultu roseo pulcerrima Virgo.

At gravis hinc illinc extantia brachia Libre

Instabiles paribus compensant passibus horas.

Scorpius hinc cauda perlustrat tecta minaci

125

Ingentesque aperit Chelas; hinc Thessala monstra,

Semiviri informis species, cui vultus et armi

Sunt hominis tensoque senex spectabilis arcu

Horrifer occursu pharetraque incinctus eburna,

Infima quadrupedis; iuxtaque assurgit in altum

130

Forma levis Capree, rutilo cui cornua in auro

Effulgent fissoque riget pes ungue, bicornis.

Post ingens nudi effigies nimboque nigranti

Frons velata hominis velut ethere pronus ab alto

Fundat aquas; factoque natant in gurgite Pisces

135

Pectoribusque secant caudisque trementibus undas.

Signa poli duodena vago dum lumine raptim

Collustrant operique inhiant et cunta sequuntur,

Vndique fulgentes auro speciesque deorum

Et forme heroum occurrunt atque acta priorum:

140

Iupiter ante alios, augusta in sede superbus

Sceptra manu fulmenque tenens; Iovis armiger ante

Vnguibus Ydeum iuvenem super astra levabat.

Inde autem incessu gravior tristisque senecta,

Velato capite et glauco distinctus amictu,

145

Rastra manu falcemque gerens Saturnus agresti

Rusticus aspectu natos pater ore vorabat;

Flammivomusque draco caude postrema recurve

Ore tenens magnos sese torquebat in orbes.

Nec procul ingenti diffundens cornua giro

150

Atque agilem arcendis Neptunus ferre tridentem

Cernebatur aquis pelagoque natabat in alto,

Tritonumque greges Nimpharumque agmina circum

Errabant procul equoreum venerantia regem.

Huic quoque iussus equus percusso emergere saxo

155

Litoream pedibus rapidis pulsabat harenam.

Proximus imberbi specie crinitus Apollo:

Hic puer, hic iuvenis, nec longo tempora tractu

Albus erat: sacer ante pedes rapidusque fremensque

Stabat equus, quatiensque solum mandebat habenas.

160

At iuxta monstrum ignotum immensumque trifauci

Assidet ore sibi placidum blandumque tuenti.

Dextra callem, sed leva lupum fert atra rapacem,

Parte leo media est, simul hec serpente reflexo

Iunguntur capita et fugientia tempora signant.

165

Necnon et cithare species angusta canore

Icta videbatur sonitum perducere ad aures;

Et pharetra atque arcus volucresque in terga sagitte,

Cirreoque ingens Phiton resupinus in antro.

Hic etiam Grais Italisque optanda poetis

170

Dulcis odorifere lauri viridantis in auro

Vmbra novem placido refovebat tegmine Musas.

Illas carminibus varioque manentia cantu

Sidera mulcentes alterna voce putares.

Frater it hunc iuxta iunior; frons ipsa fatetur

175

Argutum, virgamque gerit serpentibus atris

Intextam, caput insigni exornante galero,

Circumdantque pedes nitidis talaria plumis.

Gallus adest vigil et curvo cadit Argus ab ense.

Ad levam nova sponsa sedet facieque superbit

180

Egregia et rare letatur imagine dotis.

Hec prope Gorgonidum stat fabula nota sororum,

Anguicomumque caput fraterna Perseus arpe

Obtruncans fixus speculo et cervice reflexa,

Marmoreusque senex atque ortum sanguine monstrum

185

Alatus sonipes et Musis fons sacer almis.

Necnon funerei post hec Mavortis imago

Curribus insistens aderat furibunda cruentis:

Hinc lupus, hinc rauce stridentes tristia Dire;

Cassis erat capiti fulgens manibusque flagellum.

190

Hinc ignominiam compertaque furta dolose

Coniugis aspiciens Vulcanus abire parabat,

Sed pede tentus erat claudo; quem turba deorum

Vidit et obliquum riserunt astra maritum.

Cornua tollentem celo facieque rubentem

195

Pectora sideribus distinctum Pana videres:

Hispida crura rigent, pedibus terit antra caprinis

Et pastorali baculum fert more recurvum;

Texta sibi ex calamis sonat ingens fistula septem.

Parte alia sua sceptra gerens regina dearum

200

Cara Iovis soror et coniunx augusta sedebat;

Huic sublime caput velatum est nube decora,

Discolor aspectu quam circum amplectitur Iris,

Pavonesque pedum domine vestigia lambunt.

Proxima terrifice species armata Minerve

205

Virginis, ut perhibent, dextre cui longior hasta

Et cristam galea alta movens: hanc Gorgonis ora

Cristallinus habens clipeus tegit; inque tenebris

Prospectante dea volitat nocturna volucris,

Cecropiusque nova frondescit campus oliva.

210

Hec cerebro prognata Iovis Venerisque pudendum

Illudit genus et primordia feda sororis.

Nuda Venus pelagoque natans, ubi prima refertur

Turpis origo dee, concam lasciva gerebat

Purpureis ornata rosis, volucresque columbas

215

Semper habens, nudisque tribus comitata puellis,

Quarum prima quidem nobis aversa, sed ambe

Ad nos conversos oculos vultusque tenebant

Innexe alternis percandida brachia nodis.

Nec puer alatus nec acutis plena sagittis

220

Post tergum pharetra deerat nec mortifer arcus.

Ille unam ex multis iaciens in Apolline fixam

Liquerat: hic superi rumpebant astra fragore;

Trux puer in gremium care genitricis abibat.

Inde choris Driadum nemus omne Dyana replebat;

225

Horeades Faunique leves Satirique sequentes

Plaudebant in circuitu, multumque Dyane

Dilectus viridi stertebat cespite pastor.

Fonte, miser, nitido pulcherrima membra lavantem

Viderat Actheon: rapido mox ipse repente

230

Dente canum laceratus erat. Sibi cerva cadebat

Sacra. Dea in Scithica non sic placabilis ara.

Vltima sed mater Cibele, cui gratior Yda

Nulla fuit tellus, magno grandeva sedebat

Corpore consistens, clavi sceptroque verenda:

235

Vestis honor varie, Frigiisque ex turribus altam

Gestabat capiti sobolis fecunda coronam.

Namque omnes peperisse deos ipsumque Tonantem

Hanc veteres memorant. Liceat sed vera fateri,

Hec eadem sevos utero variante Gigantes

240

Protulit, infandas mundo per secula pestes.

Curribus hec agitur domita cervice leonum.

At procul inferni moderator turbidus orbis

Sulphureo insistens solio tenebrosa regebat

Tartara; quem iuxta coniunx inamena sedebat

245

Rapta olim, ut fama est, Sicule sub vallibus Ethne.

Hic dolor, hic gemitus animarum admissa luentum,

Et claustris distincta novem pallentia regna

Cernuntur, Stigiique nigre stant gurgitis unde.

Tristior has Acheron fluctu perlabitur atro

250

Concretam limo cogens fluitare paludem;

Cocytusque gemens lacrimoso flumine Avernum

Circuit hinc oriens et ripis antra pererrat

Vmbrarumque choros; necnon Flegetontis adusta

Gurges aqua tacitique lacus oblivia Lethes

255

Funduntur, tristique animas qui transvehat amni

Puppe senex fusca residet remoque gubernat.

Hec rex cunta videt Stigius cum coniuge torva

Per tenebras longe aspiciens et lurida pascit

Lumina suppliciis variis, sevoque ministros

260

Imperio exagitat; cui Mors cui tristia queque

Et Furie et torto famulantur stamine Parce,

Sub pedibusque triceps iacet atre ianitor urbis.

Hec variis insculpta modis atque ordine miro

A superum regnis centrum perducta sub imum

265

Lelius aspiciens, puro nil vilius auro

Agnoscit pedibusque premit que cara putantur.

Inde procul magne transcursis finibus aule

Pervenit ad regem. Solio tunc ille superbo

Surgit et amplexum cupide petit hospitis. Inde

270

Considunt. Placido mox Lelius incipit ore:

"Optime rex, tanto quem Sors dignatur amico,

Quantum non alium rediens Sol litore ab Indo,

Dum petit Hesperium despectans cunta cubile,

Aut videt aut vidit, mens aut, nisi ceca, videbit,

275

Suscipe; ne vanas abeant mea verba per auras.

Maximus in magno Scipio notissimus Orbe

Te salvere iubet. Si quid sanctumque piumque

Est usquam, si pura fides, si cura decoris

Durat apud gentes, populo sunt largiter uni

280

Omnia; sed populi summam vir possidet unus.

Roma caput rerum: Scipio dux summus in illa est.

Haud equidem conficta cano. Nunc ille tuam, rex,

Poscit amicitiam. Vidisti qualia Penis

Pectora sint, quam fluxa fides. Michi crede, secundos

285

Bellorum eventus si, quos Deus ille deorum

Avertat, Fortuna daret, tibi pessima regni est

Conditio et multis obnoxia vita periclis.

Et modo terror eos, non spiritus ullus amoris

Continet. At nulla Romanis certior ars est

290

Quam servare fidem; nil illa est carius: ample

Divitie nobis dulces numerantur amici.

Testis adest parvo distans Hispania tractu,

Testis et Ausonia est; at tu nunc, Africa, nostram

Experiare fidem et Populi promissa togati.

295

Ipse tibi nostra nichil oportunius usquam

Cernis amicitia. Procul absumus, unde timeri

Tedia rara queant. Si poscimur, ampla paratis

Classibus exiguo transmittimus equora vento:

Nostra, ubi tempus erit, medio radiantia campo

300

Improvisa tuis occurrent hostibus arma.

Preterea, nisi seva viam, quam sternimus, ultro

Obstruit ac medios Fortuna intercipit actus,

Fixa, manet Populo sententia tollere turbas

Regum atque indignis sceptrum extorquere tyrannis,

305

Omnia ut ad paucos redeant; nam rege sub uno

Optimus est patrie status et male vivitur inter

Regnantum sine lege greges. Tunc Africa tandem

Omnis ad unius redeat moderamina regis.

Cetera pretereo: nam quis te dignior alter

310

Litus Athlanteum Rubrasque interiacet undas?

Munera quin etiam ne despice fortis amici.

Is tibi namque Apulis rapidum sub finibus ortum

Mittit equum bellis habilem, qui cursibus Austros

Equat et infesto venientia tela Tonante.

315

Iungit equo phaleras niveoque monilia collo

Aurea Samnitico quondam prerepta tyranno.

Addit et arma viro rigidis fortissima venis

Quas aperit vario prefertilis Ilva metallo.

Aspice nigrantem galeam gladiumque nitentem;

320

Aspice quam tutum tegit ingens lamina pectus,

Vt faciles ocree, variis ut purpura bullis

Intertexta micat ferrumque obnubit opacum,

Ferreus ut fulvo stimulus splendescat in auro,

Vt procul hasta ferit, clipeusque ut vulnera curvo

325

Excutit obiectu calibum. Romana deinceps

In bellum fer signa, precor. Felicibus ista

Sumpseris auspiciis magni Scipionis amicus.

Hoc petit ille volens, hoc te tua Roma precatur.

Iunge fidem fedusque feri. Sit faustus utrisque

330

Iste dies gemina semper celebrandus in ora

Europe Libieque bonus." Sic ille locutus

Conticuit, vocemque simul vultumque remisit.

Tum rex blandus ait: "Vestrum, Romane, libenter

Propositum amplector, nec amici munera tanti

335

Despicio vestramque fidem. Sed iungere fedus

In partemque novi subito transire pericli

Sponte mea vereor, nisi primum cernere coram

Magnanimum facis ipse ducem. Michi summa voluntas

Victricem tetigisse manum, que federis obses

340

Fida sit et pignus venture in secula pacis.

Scimus quanta quidem virtus, quam clara per Orbem

Fama viri: nullus Romano illustrior usquam

Vivit in imperio, nullusque potentior alter

Flectere voce animos et pectora fronte movere.

345

Tangimur et meritis et nomine tangimur ipso;

Optamusque ducis congressum: dextera dextre

Hereat atque oculis oculi, permixtaque verbis

Verba sonent faciatque fidem presentia fame.

Nam neque usque adeo sunt corda ferocia nobis,

350

Pectore sub nostro nec mens tam barbara vivit,

Vt non pulcra oculos moveant, spectataque Virtus

Illiciat capiatque animos. Me maxima regni

Cura tenet dubii, finesque excedere avitos

Circumfusa vetat regio fecunda tyrannis.

355

Ivissem visurus eum, nec gloria facti

Parva foret, tantum quesisse per equor amicum.

Ille igitur quem degeneris non lenta morantur

Frena metus, quem ferre mali patientior etas

Aspera queque monet, si nostri est cura - per undas

360

Tuta via est - sociam, si quid michi credis, ad aulam

Colloquium petat et sermone fruatur amico.

Interea tamen ad nostras accedere mensas

Vmbra monet crescens et pars extrema diei."

Dixit, et exurgens solio dextramque benigne

365

Apprendens, stratis sublimem ex more locavit

Purpureis. Notum mox ampla per atria signum

Dat tuba. Conveniunt famuli, turmeque frequentes

Discurrunt. Non una dapes: non pocula simplex

Cura fuit variare viris. Pars aurea gestant

370

Vasa manu, pars cristallo splendentia puro;

Ast alii effossos gemma crateras in ampla

Implebant spumante mero, quod miserat olim

Ipsa parens Meroe Phebo succensa propinquo.

Ardescit splendore domus fremituque redundat.

375

Talis apud mensas - nisi testem spernis Homerum -

Cena fit Alcinoi: sedet illic blandus Vlixes,

Lelius hic hospes mellito affabilis ore.

Vixdum finis erat dapibus, cum comptus in ostro

Astitit ante oculos iuvenis patrioque canoram

380

Increpuit de more liram. Dulcedine mira

Obstupuere omnes. Sonitum mox verba secuntur:

"Maximus Alcides, postquam fera monstra per orbem

Perdomuit fecitque viam sibi vivus ad astra,

Evacuans saltus Nemeos Lernamque paludem

385

Terribilesque diu umbrosi colles Erimanthi,

Faucibus Hemonie scissis clarisque duabus

Vrbibus eversis stratisque bimembribus altis

Et ceso Gerione ferox dignatus ad istas

Ferre gradum terras et nostra pericula tandem

390

Discutiens, patriis Antheum extinxit in arvis.

Libertas hinc nostra venit: teterrima pestis

Herculea compressa manu tuta omnia late

Liquit et insolitis patuerunt rura colonis.

Omnibus exactis, pacati conscius Orbis

395

Ipse sibi, limenque petens interritus Orci,

Cominus horribilemque ausus spectare Megeram,

Haud procul a nostris memorandum finibus alte

Erexit geminas pelago turbante Columnas,

Vtque pererrati foret illic terminus Orbis

400

Edixit; fueratque diu, sed nuper ab Ortu

Vesanus veniens iuvenis convellere metam

Est ausus, nomenque ideo mutare nequivit

Herculis auctoris, Libie cui rura tenenti

Longevus nimioque Athlas sub pondere fessus

405

Deposuit celum ac stellas; sic ipse quievit.

Nec sibi longa quies, nam mox dulcedine captus

Heu miser! atque oculos ausus vidisse Meduse

Vertitur in scopulos. Nunc stat quem cernimus ipsi

Magnus et ingenti tellurem contegit umbra

410

Immensoque iacet spatio porrectus et astra

Vertice tangit adhuc. Illum nix hospita semper

Et nimbi atque aure quatiunt et fulmina et imbres.

Non tamen ipse diu post casum mansit inultus;

Vltor ab Archadia nam Palladis arte tremendi

415

Colla tulit monstri. Libicas cruor ille nefanda

Infecit sanie tabi stillantis harenas:

Sic nocuit mundo vivens moriensque Medusa.

Post regina Tyro fugiens his finibus ampla

Menia construxit magnam Carthaginis urbem.

420

Ex re nomen ei est. Mox aspernata propinqui

Coniugium regis, cum publica vota suorum

Vrgerent, veteris non immemor illa mariti,

Morte pudicitiam redimit. Sic urbis origo

Oppetiit regina ferox. Iniuria quanta

425

Huic fiat, si forte aliquis - quod credere non est -

Ingenio confisus erit, qui carmine sacrum

Nomen ad illicitos ludens traducat amores!

His igitur fundata modis urbs tempore crevit

Exiguo; at rebus semper coniuncta secundis

430

Invidia excivit validas in prelia gentes.

Tunc acres vixere viri, quos inter amore

Insignes patrie fratres Carthago Philenos

Nunc colit extinctos numerumque auxisse deorum

Extimat ac gemini veneratur numinis aram.

435

Hi patrie vitam cupidi si forte negassent,

Plura Cireneo cecidissent milia campo.

Vltima nunc bellis agitur ferventibus etas,

Nec mare quod sevit medio, nec iuncta Caribdi

Scilla rapax Italis Penos a finibus arcet.

440

Hanibal eterno dignus cognomine montes

Perfregit Latios atque invia rupit aceto

Saxa prius stravitque viam legionibus aptam

Hic ubi silvestres soleant titubare capelle.

Concursum est totiens: iam sanguine rura madescunt,

445

Iamque rubent fontes, Italis iamque altior arvis

Exerit herba caput, subito demissus ab astris

Cum iuvenis memorandus adest patrieque ruinas

Fert humero. Videt hunc claris Hispania factis,

Africa iamque audit. Sic nunc incerta duorum

450

Stat Fortuna ducum, sic iam sub pondere nutat.

Finis erit quem Fata dabunt; sed magna parantur."

Huc ubi perduxit carmen, citharista repente

Subticuit digitoque liram percussit inanem.

Plausus ad hec sequitur procerum populique faventis.

455

Rexque iterum: "Libicos audisti ex ordine casus,

Hospes", ait "nostreque vides primordia gentis.

Gratia si dictis est debita, vestra retexe

Principia vestrosque duces." Hic leniter ille

Subridens "Quam congeriem, rex optime, rerum

460

Exigis! an breviter nostros audire triumphos

Forte putas? Brevior narrantibus exeat annus;

Tu petis anguste conferri in tempora noctis,

Cuius magna retro pars est. Tum lingua volentem

Deserit: impediunt cure somnusque laborque.

465

Non vacat hec inter tempus sermone tenere.

Quis facile Italiam per secula longa frementem

Tuscorumque acies et tot Samnitica bella

Ac totiens verso fugientes agmine Gallos

Explicet? aut nostros et in hac tellure labores

470

Et pelagi medio, quo Fors contraxerat ambas

Protinus infesto coeuntes remige classes?

Aut quas infelix passa est Hispania clades,

Plena cadaveribus nec habentia flumina cursum,

Assidueque novis fumantia cedibus arva?

475

Que nostri fecere duces. Annalibus altis

Tantarum capitur vix pars millesima rerum;

Quos, si forte iuvat, Tarpeia mittet ab arce

Scipio transcriptos. Ibi nam custodia templi

Publica nostrorum servat monimenta laborum.

480

Illic multa leges, que, sint licet ampla, putato

Esse minora tamen vero. Nec teste citato

Est opus: acta patent. Scriptorum copia nunquam

Romano fuit in populo, quos Graius abunde

Orbis habet. Nostris facere est quam scribere multo

485

Gratius atque aliis laudanda relinquere facta

Quam laudare alios. Quin angustissima libris

Si quibus interdum videas que gessimus, illos

Externe scripsere manus. At Greca Latinis

Addita res nequeunt tantas equare loquendo

490

Ingenia: hoc vestro maneat sub pectore certum.

Nunc quantum nocturna patet sermonibus hora,

Principia expediam. Teucrorum a sanguine longe

Gentis origo venit, victrix quem Grecia bello

Dicitur ad patrios muros sparsisse bilustri:

495

Et fortasse aliquis iam tanti criminis ultor

Natus in Italia est. Sed nunc ad cepta revertor.

Naufragio ex tanto vixque ex tot milibus unus

Integer enavit sine crimine. Namque ubi Troie

Matris adhuc Frigio fumabat litore bustum

500

Iamque cinis facilem incipiens glomerare favillam,

Inclitus et claris multum spectatus in armis

Dux Anchisiades, cui non via prona salutis

Viribus aut propriis aut urbibus esset amicis,

Destituit patriam lacrimans caramque cubilis

505

Consortem, et passus terra casusque tremendos

Erroresque vagos et mille pericula ponti,

Impiger Ausonias tandem tamen attigit oras:

Isque, ubi belligerum Latii sensere coloni

Troiugenam, externoque viro Lavinia pactos

510

Reddidit amplexus, sacro pia flumine membra

Deseruit moriens. Puer hunc excepit Iulus

Succedens illumque alii. Sic omnia regum

Tempora fluxerunt, Longam qui menibus Albam

Sub sceptris habuere suis, ad Tybridis undam

515

Donec magnanimus posuit nova menia pastor,

Vltor avi, vindex scelerum, quem nostra parentem

Dixit et ethereas defunctum traxit ad arces

Posteritas, raptoque tulit sua thura Quirino.

Fundamenta vides urbisque exordia nostre.

520

Quos tibi nunc sermone duces, que nomina fando

Exequar? Innumeram video concrescere turbam,

Precipue ex quo Libertas tulit ampla virorum

Semina nobilium et tranquilla pavit in urbe

Ingentes animas. Stellate sidera noctis

525

Et pelagi fluctus et harenas litoris ante

Enumerem, quam cunta quibus mea Roma superbit

Nomina clara ducum: Curios fortesque Camillos

Et Paulos bello claros Fabiosque trecentos,

Quos simul una dies patrie subduxit egenti,

530

Torquatosque truces, Lepidos durosque Catones,

Fabricios modico contentos, indita cursu

Nomina, queque dedit celo demissa volucris,

Marcellosque animi illustres Graccosque feroces

Et Regulos fidei plenos, que nomina belli

535

Fama tulit pridem vestras, ni fallor, ad aures,

Et qui magna procul transcendunt omnia, summos

Scipiadas, quos alma domus Cornelia celo

Extulit atque hominum superis equavit alumnos,

Vnde ducum dux ille genus trahit. Est michi magnus

540

Enumerare labor vel nomina sola domorum:

Quod si gesta velim percurrere digna relatu,

Quantus erit? Non usque adeo michi ferrea lingua est,

Nec tibi sint aures. At ne fortasse putetur

Exemplo caruisse fides quam vestra Philenis

545

Fratribus altisono cecinerunt carmina cantu,

Pauca sed e pleno longe repetentur acervo.

Namque olim, aut vento terram impellente latenti

Aut causa quacumque alia, prerupta vorago

Romano patefacta foro conterruit Vrbem.

550

Stabant attoniti pleno circum agmine Patres:

Vndique solicitum pregrandia volvere saxa

Vulgus anhelabat; pars convectare canistris

Tellurem magnasque trabes. Nil molibus illis

Cum fieret, simul ira deum manifesta moveret,

555

Consilio superum visum est compescere pestem.

Dum pavidi responsa petunt, consultus aruspex

'O preclara novis gens' inquit 'territa monstris,

Hoc specus explendum est non qua ratione putatis.

Quid iuvat aggestu lapidum et telluris inani

560

Flectere velle deos? Non si Tarpeius in imas

Sexque alii latebras descendant ordine colles,

Ac super incumbat gravis Appenninus et Ethna,

Finis erit. Sunt que vobis pretiosa dehiscens

Fossa petit: paucis plenus concurret hiatus'.

565

His dictis riguere animi, pallorque per omnes

Mestus erat: multi gemmas aurumque ferebant

Argentumque alii, namque hec meliora putantur

Inter inexperta et verorum ignara bonorum

Corda hominum, quos ceca ligat terrena cupido

570

Nigraque corporei quos carceris occupat umbra.

Vnus ibi ante alios iuvenum fortissimus alte

Exclamat: 'Que tanta animis ignavia, ceci?

Vilia pro caris, pro magnis parva tulistis.

Nil opus est auro, fedis quod terra cavernis

575

Evomit, aut lectis inter deserta lapillis.

Vnum ego vos moneo: nobis virtute vel armis

Nil melius tribuisse deos: hec summa profecto,

Hec vere Romana bona, et si summa reposcunt,

Arma virumque dabo!' Dicens hec lumina celo

580

Erexit, templumque Iovis quod presidet arci

Suspiciens tendensque manus sursum atque deorsum

Atque omnes superosque deos manesque precatus,

Ad quos tendebat, validum calcaribus ultro

Vrget equum baratroque volens infertur aperto.

585

Arma ruente viro lucem sonitumque dedere:

Fit strepitus, coeunt ripe et iunguntur in unum,

Vixque tremens profuge pars ultima transilit haste;

Ceu quondam immodico celum splendore dehiscit

Et velut etherei reserat penetralia mundi;

590

Inde repentino transcurrens turbine flamma

Visa fugit celoque redit sua forma sereno.

Hic tibi vir quantus, patrie quem reddere vitam

Ac vivum terre - liceat dixisse - cadaver

Cernis et armatum Stigios invisere lucos?

595

Curtius in nostris fuit hic annalibus ingens.

Vis referam Decios? Quorum prior ille Latinas

Forte videns acies nostrorum terga prementes

Constitit ingemuitque ferox, mox magna precatus

Numina devotum medios se misit in hostes

600

Vittato capite et succinctus more Gabino.

Ipse quidem ingestis prosternitur undique telis:

Nobis morte sua victoria contigit illo

Certa die, secumque simul mens ceca tremorque

Omnis in adversos subito transisse Latinos

605

Creditur. Ipse habitu horrifico spectabilis, atro

Celsus equo specieque humana augustior ire

Visus erat. Decus id, parvo post tempore, natus,

Iure velut proprio, pugnantibus agmine Gallis,

Rettulit et nomen patris et pia facta secutus.

610

Quin etiam clara compellans voce parentem

Traditur ad mortem indubiam per tela per enses

Gallorumque aciem et cuneos penetrasse frementes:

Secum ad victores fuga transiit et metus et mors.

Tertius inde nepos, ut avitis atque paternis

615

Accedat titulis, quamvis obscurius illi

Fama dedit nomen, simili pietate Lucanas

Stravit opes parili descendens tramite ad umbras.

Sic tribus in campis totidem patet ordine cives

Et palmam peperisse nece et periisse volentes.

620

O genus eximium, dignum cui secula cunta

Rite canant laudes, cui nulla oblivio sensim

Obrepat serosque vetet celebrare nepotes!

Cetera nota tibi ac passim vulgata relinquo.

Vidisti - neque enim tam longa intervenit etas,

625

Vt nequeas vidisse - quibus fortissimus olim

Regulus expositus servarit sacra fidemque

Suppliciis, quanto patrie inflammatus amore.

Heu, bene nate senex, nunquam tua fama peribit!

Tu moreris: tamen illa tibi mansura superstes

630

Vivit et eternum vivet.

Quamquam quid genera atque viros memorare necesse est?

Cum sepe ad certam legiones currere mortem

Viderimus, monstrante duce et sua fata docente,

'Ire licet' clamante, 'viri, vetitumque redire est',

635

Nec flexisse animos ideo nec lumina quemquam,

Prerapidoque leves ivisse in vulnera saltu!

Romanum est - si nescis - opus contemnere casus

Fortuitos, placide venienti occurrere Morti,

Spernere que gentes alie mirantur et optant,

640

Contra autem amplecti que formidanda videntur,

Vincere supplicia et tristes calcare dolores,

Sponte mori potius quam turpem degere vitam."

Dixerat. Ille autem: "Medio interrumpis et aufers

Plurima. Quid regum vestrorum extrema relinquis?"

645

Hospes ad hec: "Fateor: fortunas querere regum

Regius est sermo. Tamen hec brevitatis amore

Transieram. Tibi sed suspecta silentia forsan;

Neve putes, ideo quod nostris regibus ausi

Insultare sumus, nos forte cupidine prede

650

Incensos nomen sceleri quesisse decorum,

Accipe vera rei fuerit que causa novande.

Libertas optata diu nunquamve petita

Mulcebat splendore animos, sed sceptra premebant

Efferaque imperiis urgebat regia duris

655

Impendens capiti miserorum et torpor inertes

Ceperat immemoresque sui. Pudet illa referre

Pertulimus que mesta domi; pudet omnia rursus

Dicere que campis alienis castra sequentes

Rege sub infando iugulis sumus impia passi

660

Mancipia et segnes anime! Nichil ille putabat

Per scelus horrendum titulos quesisse Superbi,

Criminibus ni seva novis cognomina mundo

Ingereret patrieque sue. Proh talia monstra!

Milia tot pariter, quibus omnia pervia Virtus

665

Fecerat, ac turbam cui tot Fortuna parabat

Et cui tot reges populosque subegerat, unum

Indignum timuisse caput, nutusque profanos

Observasse sacris pro legibus! Haud ita regem

Mellifice venerantur apes, fucosque nocentes

670

Atque leves culices arcere a finibus ause,

Que dominum mellis trepidum sepe atque paventem

Excludunt prohibentque aditu, pecudesque canesque

Confodiunt; omnes regem tamen intus inermem

Exiguumque timent; illum admirantur et illum

675

Militieque domique colunt, et regia semper

Atria circumstant humerisque in nubila tollunt.

Nos quoque sic nostri timor et reverentia regis

Continuit, donec permixta superbia luxu

Crevit, et intumuit turpis lascivia fastu.

680

Tunc mora nulla viris: visum est succidere ferro

Hanc saniem medicasque manus in vulnera ferre;

Queque sub imperiis stetit inconcussa superbis

Victa sub obsceno cecidit patientia facto.

Regius infami iuvenis precordia flamma

685

Succensus vulnusque trahens male sanus acerbum

Nocte sub ambigua matrone limina caste

Intrat et exceptus placide nil tale verentem

Vi superat. Voti compos, spoliumque pudoris

Feminei referens et opace gaudia noctis,

690

Letus abit furti tacite sibi conscius alti.

Illa dolens vitamque simul corpusque perosa

Et membris irata suis 'Vas vile pudende,

Femina, luxurie vives' dicebat 'et in te

Semper adulterii vestigia feda manebunt?

695

Et poteris spectare thorum, quo rapta fuerunt

Omnia cara tibi: vir, virtus, fama pudorque?

Quin obis? et tristem potius, precor, effuge lucem,

O anima infelix, inimicaque claustra refringe'.

Hec ubi clam questa est, subito patremque virumque

700

Evocat, id siquidem cupiens, ut testibus illis

Corporis invisum liceat deponere pondus.

Roma patrem, longinqua virum tunc castra tenebant;

Cui, dum forte redit, properans, iam patre reperto,

Nuntius occurrit domineque ex ordine voces

705

Narrat: atrox facinus, sed quod non noverit ipse,

Evenisse domi, raptimque opus esse reductis

Patre viroque simul. Stupet ad mandata maritus

Coniugis, incertusque animi sub corde volutat

Quid sibi Fata velint aut quid Fortuna minetur.

710

Procedit diversa putans et limine primo

Invenit attonitum socerum, pariterque vocati

Ibant et paribus curis alterna loquentes.

Illicet adventu mulier commota suorum

Profudit lacrimas. Mox percontante marito

715

Anne satis sospes, 'Minime: namque omnia' dixit

'Perdidimus pretiosa simul: nil dulce remansit;

Prereptaque pudicitia hec periisse fatendum est

Heu misere! Stant feda tuo, vir optime, lecto

Signa aliena viri. Fuit hoc violabile corpus:

720

Integer est animus. Mors testis. Porgite dextras

Et prestate fidem, scelus hoc ne turpis ad umbras

Auferat impunis tumuloque insultet adulter'.

Exhinc indignans transacte crimina noctis

Explicat atque adhibet verbis lamenta precesque.

725

Consolante viro mestam facinusque negante

Esse ubi mens pura est, 'Ego me si crimine' dixit

'Absolvo, sceleris penas evadere nolim:

Exemploque mei non vivet adultera Rome'.

Dixit, et eductum latebris, qui veste latebat,

730

Pectore sub niveo gladium moribunda recondit,

Et ruit in capulum, velut hoc relevare pudorem

Vulnere prostratum valeat. Sic nota parentem

Fama refert volucrem proprio de sanguine natos,

Extinctos dire morsu serpentis, ad auras

735

Tollere et illorum exequiis expendere vitam.

Horrida conclamant cernentes vulnera, luctus

Exoritur: tremuitque domus sub murmure tanto.

Brutus ibi solus lacrimas et inania verba

Castigat, vir egregius, celata sub alto

740

Pectore cui virtus ingens erat. Ille cruentum

Fervidus educens spumanti vulnere ferrum

Attollensque manu 'Superos summumque Tonantem

Iuro' ait 'huncque olim castum intactumque cruorem,

Quod flammis ferroque genus sobolemque domumque

745

Regis et invisum caput ac diadema superbum

Nunc, posthac, semper, michi dum lux ista manebit,

Persequar eternis odiis, nec regna tenere

Ille potest, poterit manus hec dum tela movere'.

His dictis, alios eadem iurare coegit

750

Mirantes unde hec audacia tanta repente

Pectore sub Bruti vel quo de fonte veniret.

Convocat hinc cives: triste et miserabile visu

Protrahit in lucem populo spectante cadaver,

Ostenditque aliis gladium pulmone tepenti

755

Vndantem, pectusque aliis vulnusque profundum.

Admonet hunc nate, iubet hunc meminisse sororum;

Coniugis ast alium, pignus cui norat amoris

Esse domi predulce aliquod. Quo regia pergant

Acta docet fastuque ferox adiuta libido.

760

Ira dabat stimulos et rebus consona verba.

Purpura cede madens pallorque et frigida membra

Et patris atque viri spectacula cruda movebant,

Omniaque exuperans fortis violentia Bruti.

Illum igitur, quacumque gradum deflexerat, ingens

765

Turba sequebatur ferro succincta virorum

Femineique greges crudelia fata gementes,

Quis fuerat celebri spectata Lucretia fama.

Quid moror? Historia est multarum maxima rerum.

Hoc duce pelluntur reges, exulque senexque

770

Tarquinius moritur, nati omnes diraque coniunx

Supplicium scelerum non una morte tulerunt:

Corruit, in cineres regis domus alta Superbi.

Regnorum hic finis. Post hec meliora sequuntur

Tempora, et hinc nostri libertas incipit evi.

775

Annua perpetuos straverunt iura tyrannos

Sevaque legitime fregerunt sceptra secures

Atque unum pepulere duo. Geminata modestos

Ferre magistratus subito nova signa videres.

Primus init fasces auctor qui primus adepte

780

Libertatis erat. Studio servavit eodem.

Denique quos peperit natos, quod regia mallent

Imperia, afflictos virgis truncosque securi

Compulit ad mortem pro Libertate serena,

Tam simul infelix genitor, quam civis honestus,

785

Tam rigidus consul, quam Libertatis amator.

Idem post, regis sobolem fera bella novantem

Regnaque vel tali repetentem iure paterna

Obvius excepit, iuvenemque superba minantem

Vulnere letali transfixum compulit Orco.

790

Sed dum torva fremens odioque accensus in illum

Irruit, alterne non vidit cuspidis ictum,

Ac pariter cecidere truces; at fortior illum

Immoriens Brutus resupinum corpore texit,

Victor ad extremum. Sic immemor ille pericli

795

Eruit infandam inde animam et 'Ferus ultor ad umbras,

Perfide, Tartareas ferro sequar' inquit 'acuto'.

Talia promeritum sexus simul omnis et etas

Flevit, et insolitis strepuerunt rostra querelis.

Precipue tamen ut proprium luxere parentem

800

Vltoremque pudicitie gratissima matrum

Agmina, nec longum cessarunt mesta per annum.

Nunc manet his Bruti semper memorabile nomen."