Convenere simul Boemundus et inclytus armis

Tancredus, cunctosque inter qui maximus ibat

Imperio dux Leucorum Goffredus et ambo

Roberti: Rholone unus patre natus, alter

5

Filius Iceni proles generosa Britanni:

Valteriusque Senon Regi fidissimus ipsi

Armiger, et Vidus Morinis in finibus ortus:

Arpinusque etiam Biturix et casside Medix

Tectus et impubis comitem sese addidit ollis

10

Egregius forma atque aetate Vrsanius; idem

Quos famae generosus amor, laudumque cupido

Horrentem in pugnam et certamina Martis agebat.

Nunc, o castorum fautrix sanctissima vatum,

Vrbis honos Phariae, quae labe carentibus omni

15

Addita Virginibus, montis sublime Sinaei

Culmen habes: propiorque Deo testaris amorem

Ipsa tuum et precibus praesens, votisque piorum

Semper ades: siquando alias facilisque, volensque

Favisti, atque tuo complesti numine mentem

20

Diva meam: nunc coelestes mihi suffice vires

Et toto insuetum depelle e pectore frigus.

Non ego quot ferro strages, quot funera campis

Ediderat, quem quisque manu sub Tartara Persam

Miserit et caesum Stygio damnarit Averno,

25

Enumerare queam, non, si mihi pectore ab imo

Erumpant centum, ceu vasta tonitrua, voces.

Ibat in adversos animis praestantibus hostes

Heroum stipata cohors: grex sicut aprorum

Vna omnis ruit in saevos ursosque, luposque

30

Vndique: cum medio conclusos agmine natos

Tutatur, plagasque hosti, letumque minatur.

Ilicet exorsus stridor defertur ad auras

Et strepitu valles, strepitu nemora alta resultant.

Illi abeunt: trepidoque petunt loca devia cursu.

35

Sic Itali, Gallique duces, acresque Britanni

Invasere simul sparsos toto aequore Turcas.

Atque hinc, atque illinc magno clamore ruentem

Compressere fugam. Quo vos? Quo pergitis, aiunt,

State viri, pugnate viri, defendite vestrum

40

Et retinete locum; et manibus considite, quarum

In sola virtute sita est victoria, et ingens

Gloria, quae vestrum sustollat ad aethera nomen:

Cunctorumque animos lucentibus inferat astris.

Turpis enim quaesita salus pedibusque, fugaque.

45

His dictis commotae acies: abiectus et omnis

Corde timor: rursus vertere minacia Persis

Tela, vel antiqua letum pro laude pacisci,

Atque una decus amissum reparare volentes.

Ergo omnes uno ore fremunt: vox omnibus una est.

50

Vult Deus hoc fieri bellum; iubet arma moveri

Hac Deus et nobis vires ipse addit in hostem.

Talibus inter se Gallorum, Italumque manipli

Hortati, clarae renovant certamina pugnae.

Concurrunt acies, peditem pedes obvius urget

55

Atque equitem congressus eques, clypeique resultant

Impacti clypeis, hastaque hastilibus, ensesque

Ensibus, et sparsa collucent fragmina arena.

Quin et vincentum clamor, gemitusque cadentum,

Armaque, corporaque et miseranda in caede virorum

60

Semianimes volvuntur equi; tremit obruta tellus,

Sanguineque effuso passim fluit. Hos metus atque hos

Terror atrox, rabiesque feri soror impia belli

Instigat, penitusque animis discordibus effert.

Gisgonem ante alios resupinum in pulvere Medix

65

Deiicit et clava galeam perfringit ahenam.

At Brocchum Imbrasiden Vrsanius, utraque postquam

Per cava mucronem veniens transmisit acutum

Tempora. Pirum autem Biturix cum saevus adisset,

Pectore perfosso Lethen detrusit ad amnem.

70

Ille Atlanticas urbes, populosque regebat

Imperio, et Mauros suerat frenare rebelles:

Hic autem claro Graiorum a sanguine natus

Exuerat Christi cultum, seque ipse ferebat

Ritibus addictum, docuit quos impius olim

75

Abdarides, populis cum lege suasit iniquas.

Ergo inter Persas uxorem nactus, opesque

Ingentes, Tigrim dives regnabat ad amnem.

At Pirus, cuius molles regalia Medi

Iussa sequebantur, magno inflammatus amore

80

Virginis Hermillae, turmas in bella trahebat

Bellatorum equitum et campo exultabat aperto:

Virginis Hermillae, quae formae anteibat honore

Quascumque Ecbatanis peperit generosa Charambis:

Fecerat et pulchra Solymanum prole parentem.

85

Ille autem tantas spirans e pectore flammas

Dum moritur, rigidumque imis miser accipit ensem

Visceribus fugientem animam cum voce profundit:

Et questum ingeminans, Hermillae et amabile nomen,

Te quoque, dilectae qui me nunc eripis, inquit,

90

Hermillae, iuvenem fatum exitiale moratur,

Dum conaris opem pereunti ferre sodali.

At parte ex alia Boemundus Amilcaris agmen

Disiicit et totum invadens funditque, fugatque;

Non secus atque gregem cervorum aggressus inermem

95

Martius in sylvis agitat lupus, improba noctu

Quem latebris exire fames in aperta coegit.

Atque acie in prima versantem obtruncat in Iarbam,

Bardanemque illi comitem simul addit et ensi

Devovet Androclidem, Syriis qui natus in oris

100

Incoluit ripam per saxa fluentis Orontis.

Felix qui patriae misere pereuntibus urbis

Moenibus abfuerit : neque tanta caede suorum

Nare pavimenta et cunctarum strata viarum

Viderit et passim saevire incendia tectis.

105

Hinc caput Ascalapho gladio metit, inque Theonem

Fertur et a medio dorso quae pergit ad ipsas

Cervices, vena abscissa, detruncat, humique

Deiicit: ille cadens terram petit ore cruento.

Nec minus interea turmas Goffredus equestres

110

Reppulerat, perque obstantes patefecerat hostes

Ense viam et campum late contexerat omnem

Corporibus caesis, qua se cumque ille tulisset.

Dumque adeo passim strages et funera miscet

Turbidus, inque duces saevit violentus et unum

115

Quemque rapit rem preclara virtute gerentem

Cernit Amuratem: pater hunc Solymanus amabat

Praecipue, reliquis quamvis aetate minorem,

Thracia quos illi coniunx eduxerat Euno.

Cernit et insignem clypeum, galeamque comantem,

120

Et cocco ardenti iuvenem radiare, simulque

Vndique primorum circum stipante corona

Exultare inter Gallorum, Italumque maniplos,

Sternereque instructas ingenti caede cohortes:

Nec mora. In adversum, quantum pote, percitus ira

125

Vrget equum saevisque fodit calcaribus armos.

Et dubitabat enim, iuvenem si tardus adisset,

Ne qui praeriperent casus et inultus abiret.

Vtque leo, cum forte cavo digressus ab alto

Prospexit nitidum iuvenili aetate iuvencum,

130

Pascentem nemore in medio et viridantibus herbis,

Duraque lunato ferientem robora cornu,

Advolat et dorso insiliens trahit unguibus uncis

Viscera; nec voces pastorum, aut tela per auras

Iacta timet, cessere canes, timidique magistri

135

Ilicet impasto praedam liquere vorandam.

Sic illum mortemque piis et saeva minantem

Vulnera, Gallorum Princeps invasit et alte

Extulit insurgens dextram, mediasque per oras

Ingentis clypei ferrum Goffredus adegit:

140

Abscidit ac subito totam quo vulnere laevam,

Semianimesque simul digitos, illi usque micantes

Retractam parmam et ferrati roboris ansas.

Ast ictum ingeminans, Persae subeuntis ab alto

Dextram humero penitus ferro decidit acuto.

145

Aufugiunt tunc una omnes, quibus una tegendi

Cura fuit lateris frustra commissa labantem,

Dum refertur equo et versantem in morte relinquunt.

Ceu cum forte leo teneros deprendit alumnos

Vbera fugientes cervae, tectumque cubile

150

Servantes, miseros infregit dentibus artus:

Exhausitque animum calido cum sanguine, quanquam

Mater abest propius: tetro tamen acta timore

Nullum illa auxilium coram pereuntibus affert.

Verum inter quercus fugiens, fagosque comantes,

155

Abdit se in nemorum densas tremefacta latebras.

Nec tamen incolumes tanto e certamine turpem

Corripuere fugam comites: sed pone secutus

Huic ensem per dorsum adigit, stomachumque, iecurque

Perfodit: averso patet ingens pectore hiatus,

160

Vulnificusque calybs per costas exit in auras,

Dividit illi humeros: alii caput amputat et se

Coniicit huc illuc atque, ut vis atra corusci

Fulminis et saeva rapientis cuncta procellae,

Quae nemus umbriferum saepe ab radicibus imis

165

Sternit humi, secumque rapit tecta alta, domosque

Non aliter, quacumque viam secat inclytus heros,

Iniecto fuga hostiles terrore phalanges,

Et cunctis infert nullo discrimine letum.

Caede tamen tanta nusquam deterritus hostis,

170

Instauratque aciem, turmasque opponit et urget:

Hortaturque suos, verbisque instigat acerbis

Turcarum princeps et dux Solymanus. Equestres

Huc properate viri, vestrisque repellite victos

Viribus, excelsus quibus est obiectus Olympus,

175

Hic lacus Ascanius, vastumque Propontidis aequor;

Intentusque oculis Thracum regnator in omnem

Fortunae adversae casum, fuga nequa patescat.

Audete. Hanc vobis praedam Deus ipse paravit,

Si modo vos illos animis praestare potestis,

180

Quos ausi paulo ante mihi promittere, pugnae

Vnanimes duce me primum certamen inistis.

Sic fatus multis madefactam coedibus harpem

Stringit et instructo subeuntes ordine Belgas,

Quos Cimbri in pugnam soboles Rolonis agebat.

185

Cuius ab incursu magna virtute repulsus,

Vulnereque accepto, qua cassis ahena collum

Ima tegit, pugna se se subtraxit ab acri;

Inque extremum agmen, collesque recessit in altos.

Tum vero campum Persae liquere patentem

190

Praecipites, certamque fuga reperere salutem.

Multi etiam tergo Gallis instantibus ultro

Dedebant, turpique iugo, tristique premendos

Servitio se se; sed nemo ex agmine tanto,

Quanquam humilis, quanquam supplex, servatus ab ullo est.

195

Postquam igitur disiecti equites, fusique manipli

Persarum, campo penitus cessere patenti,

Heroumque adeo voces, sonitusque tubarum

Imposuere modum pugnaeque et caedibus atris,

Victores redeunt munita in castra Latini

200

Sub noctem et vires recreant, vinoque, ciboque

Et se se laeti excipiunt ac vulnera curant.

Ast alii perfundunt corpora somno

Et partim observant vigiles aditusque, viasque

Excubiae, fidisque datur sua tessera castris.

205

Interea toto depellit sidera coelo

Aurora, in roseis fulgens exorta quadrigis:

Cum dux, imposita est uni cui cura piorum,

Mollibus e stratis opera ad Mavortia surgit

Impiger et magnas hominum, divumque parenti

210

Laetus agit grates: tacita mox voce precatur.

Summe pater coeptis oculos adverte benignos

Et laudem, nomenque tuum tuearis et unum

Illud agas, quod semper agi, fierique necesse est;

Quo tua per cunctas vulgetur gloria gentes.

215

Et mihi post duros, superant, quicunque, labores

Decurrendi etiam, pro libertate tuorum,

Da pacem aeternam, da coeli invisere sedes

Et quanquam indignum penitus, qui praemia vitae

Tanta feram, tantos expectem abiectus honores,

220

Quae tamen est in nos placidae clementia mentis,

Respice me miserans et mentibus adde beatis.

Haec humili dux Leucorum cum corde volutans

Loricam induitur, laterique accomodat ensem.

Quem quondam secum in pugnas et proelia magnus

225

Imperii assertor Carolus, gestare solebat:

Ingentem, cui ferri acies non ulla resistat.

Mox prae se vultusque ferens animoque recentem

Laetitiam, egreditur, Gallosque, Italosque salutat

Vertice nudato, qui limina ad ipsa frequentes

230

Constiterant tecti angusti, paulumque moratus

Exit ad Addemarum (summi ius ille, vicemque

Pontificis cunctos inter de more gerebat)

Exit et ad se se gratatum occurrit eunti.

Ergo ubi convenere simul faustumque precati

235

Ire diem: prior Addemarus sic ore locutus.

Goffrede, hesterna, cui tot contundere pugna

Et belli Deus et pacis dedit arbiter hostes;

Nos illi in primis fas est persolvere grates,

Eventumque humiles coeptis orare secundum:

240

Hac siquidem paritura sibi videt omnia laudem.

Mox sociis, dextra, quicunque armisque perempti

Turcarum, exanimes summo sua vulnera coelo

Testati ostendunt, quamprimum iucumbere humandis:

Et cunctis prece perpetuam deposcere pacem.

245

Corpora quo terrae glebis cooperta tegantur:

Aethereas donec rursus revocentur ad auras:

Aeternum inter se vitam ductura beatam.

Intereaque animae stellanti in sede quiescant.

His dictis iussere pios in aperta vocari

250

Templa sacerdotes. Omnique ex ordine primos.

Atque illi aeterno postquam cecinere Tonanti

Consuetas laudes, gratesque egere, diei

Postera lux, cunctos luctu, lachrymisque madentes

Caesorum vidit passim pia corpora terra

255

Condere et infessis tumulos increscere campis

Et moestas ferri exequias: queis rite solutis

Goffredus (nanque illum omnis stipata tegebat

Turba ducum) moestos sic est affatus amicos,

Si mihi vestra foret socii male cognita virtus,

260

Et pietas spectata parum, quae sola coegit

Linquere vos patriae fines, natosque, patresque,

Sedibus aethereis terram ut mutare liceret:

Conarer solari animos maerore labantes.

Quando igitur nihil est, mentes ut ad ardua vestras

265

Horter et accensis quorunque in pectore flammis,

Ad laudem stimulos per se currentibus addam:

A nobis hic stare Deum, qui vindice dextra

Induxit sacri tam laeta exordia belli,

Credite: victores cum prima excedere pugna

270

Contigit et magnas Turcarum infringere turmas,

Felices peperere suo qui sanguine nobis

Spem tantam atque aditum ad Solymos stravere patentem:

Quod reliquum est, vos, o socii, vos protinus unum

Admoneo, curare pii ne pectore labes

275

Insideant vestro et deturpent crimina mentes.

Vnde hominum divumque pater compulsus in iram

Avertatque oculos et poenas irroget aequas.

Nam quo res nobis primum felicius acta est:

Illius hoc magis insidiae, fraudesque cavendae:

280

Qui nobis obscuras diri Phlegetontis ad undas

Deceptos misere secum devolvere quaerit.

Quanquam etenim dextris fidendum et fortibus ausis,

Adscribenda Deo tamen est victoria, cuius

Freti ope barbaricum Turcarum evertere regnum

285

Conamur, Solymaeque urbis iuga solvere genti.

His dictis, iussique omnes assidere muris

Vrbis et ad pugnam corpusque animumque parare,

Crastinus aetherios cum sol recluserit ortus.

At Rex Persarum postquam virtute repulsus

290

Christicolum, se se in montes, latebrasque recepit

Saucius, atque animo nimium iam fractus et aeger

Constitit; innumeris ceu cum pater ignibus aether

Fulgurat et magnum miseris mortalibus imbrem,

Obruere et nivibus terram, aut contundere vites

295

Grandine, vel belli tristes recludere portas

Apparat et coeli saevas denunciat iras.

Sic ille ingeminans suspiria ducit ab imo

Pectore nec requiem tristi dat cura dolori.

Quem, quotiens oculos amissae obverterat urbi,

300

Tristis in immensum totiens augebat et auras

Se miserum inclamans, questu rumpebat inani.

At quotiens nostrorum acies insidere campo

Nec temere huc illuc discedere ab ordine quenquam,

Ipsaque per noctem nullis splendescere castra

305

Ignibus et nullo strepitu commota cieri

Spectarat: molem belli miratus et usum

Armorum insuetum, genibusque et corde tremebat.

Ergo animum in partes varias dum dividit et se

Versat, ut obsessae succurrat providus urbi.

310

Alloquitur comites (comitum quae turba Tyranni

Adstiterat lateri) quas spe nunc fugimus, inquit,

Hostibus et nostris populanda reliquimus urbis

Moenia? Quid superest, regno quin exuar omni?

Haec prostrata solo si claustra refringent

315

Imperii et Syriae fines, aditusque recludent?

Quod si quem virtus Persarum excirent et urbem

Ingressus Gallos compesceret exultantes,

Bithynaque procul prohiberet ab arce repulsos,

Sperarem lectis iterum, quae multa supersunt,

320

Auxiliis, opibusque meis ferroque, fameque

Absumpturum omnes et funera saeva daturum.

Obtulit hic nemo se se tam magna petenti.

Sed victi tacuere metu, spes irrita nanque

Defendendae urbis de pectore cesserat ollis.

325

Sola inter Persas Tomyris stetit ausa, suam quae

Praecipiti a cursu generosa represserat alam.

Ipsa ego me, quaecunque (inquit) fortuna sequatur,

Tentaturam aditum nunquam, Rex magne, negabo

Occlusum excubiis circum, vigilumque corona.

330

Tu vero, quae mox instant facienda, videto.

Tum Rex Persarum lachrymis, sic fatur, obortis.

O nostri Tomyris columenque et gloria regni,

Heroinarum soboles certissima matrum,

Quas ego, pro virtute ista, pro talibus ausis,

335

Gratus agam grates? Non, si me maximus orbis

Terrarum accipiat dominum, regemque salutet

Ipse suum, sperem donis aequare laborem

Posse tuum, sed quod superest gratissimus illud

Praestabo, ut tantae memorem me praedicet aetas

340

Virtutis, quaecunque instat, quaecunque futura est.

Haec ille et iam se Hesperiis sol merserat undis:

Et tenebris terras nox prima involverat atris,

Gallique, Ausoniique omnes a caede reversi

Servabant aditus, ne quis speculator in urbem

345

Ingressus, Turcas exhortaretur, ut arma

Vnanimes caperent, spemque in virtute locarent.

Ergo illa, ut facimus cunctis memorabile saeclis

Ederet: ac famam, nomenque attoleret astris,

Ipsa suas comites ad se vocat. Harpalycemque,

350

Nanidaque et Raeo et celerem praestantibus ausis

Pisidicem et cursu solitas praevertere ventos,

Anthippemque, et Larissam, pulchramque Epicastem,

Atque alias, quas illa omnes experta fideles

Noverat in primis bellorum ad furta paratas

355

Atque ubi convenisse videt: sic ore locuta est.

Cernitis o sociae, qua res perculsa ruina

Nostra labet: quantis hostes legionibus urbem

Nicaeam obsideant: latis quot funera campis

Nostrorum ediderint. Superest vix unus et alter

360

E ducibus, quorum dubiis spectata periclis

Consuerat virtus, ceu frondes concita venti

Vis prosternit humi, densas aperire phalanges,

Aereque fulgentes equitum diffringere turmas.

Sic placitum fatis et nusquam nostra tuenti

365

Abdaridae: dum saxa colit scopulosa Mochurae

Et se se Arabiis felix oblectat arenis.

Stat tamen adversae fortunae opponere pectus:

Et niti quacunque via, ne funditus omnes

Has evertat opes, Solymanumque improba regno

370

Exuat et patriis Turcas, quicunque supersunt,

Finibus extorres alieno iactet in orbe.

Quando igitur turmisque suis et viribus hostem

Acriter instantem nobis, letumque ferentem

Sustentare minus valuit via certa salutis

375

Vna haec se nobis nunc tantum ostendit et offert

Nicaeam si nostram animis et fortibus ausis,

Quam circum oppugnant, tutari audebimus urbem,

Inque fide retinere, moramque afferre Latinis;

Quo minus ulterius tendant, Solymaque potiti

380

Arcibus in summis victricia signa reponant.

Atque hoc qua fieri possit ratione, docebo.

Est via per medios calles occulta, maligno

Anfractu, Ascaniam quae ducit adusque paludem:

Nulli nota nimis peditive, equitive: sed inter

385

Horrentes dumos quamvis salebrosa, latensque

Et mihi venandi longa assuetudine et usu,

Cum sepe in sylvas ibam incomitata nigrantes,

Trita satis, seu clara dies detexerat orbem,

Seu nox ingenti terras obduxerat umbra.

390

Hac ego, si Gallis incustodita patebit

Pars ea, qua tacitis tectus datur exitus, urbem

Protinus ingrediar: sin autem obsessa negabit

Introitum: Ascaniam demittere corpus in undam

Haud pigeat, nandoque urbis prope moenia ferri.

395

Quo se nostrorum suerunt inferre carinae

Incurvae et populo dites exponere merces.

Hic si me incolumen rerum sors prospera sistat,

Nil vereor, quin acceptae pars maxima cladis

Christicolum genti penitus cadat irrita et omnem

400

Vincendi spem praecidat: Syriaque relicta

Europam cogat, patriosque revisere fines.

Nanque urbe ex ipsa pulsis, quibus unus Iesus

Est Deus et nostri per vim dominantur iniquis,

Nullae usquam insidiae nobis, vis nulla timenda est

405

Praeterea, exitium rebus quae triste minatur.

His dictis. Visa est oculis effundere flammas

Et simul instantis tenebras depellere noctis.

Obstupuere animis comites atque aequore instar,

Cum fremit, exigua si summum impellit aura,

410

Horruit ipsa cohors, reliquisque silentibus una

Erippe, ante alias Tomyri fidissima: tantum

Quae facinus non laudet? Ait, quae nam tibi sese

Deneget egregii sociam male grata laboris?

Ipsa ego per latebras nemorum, per aperta viarum

415

Strata sequar: non me tecum remoretur euntem

Ipsa palus; quamnis pelagi se fluctibus aequet

Et penitus Zephiris, Eurisque agitata dehiscat.

Vix has ediderat fidenti ex ore loquelas

Erippe et reliquae simul assensere sorores,

420

Parendi studiosa cohors, devotaque morti

Pectora, cui comitem se gloria protinus addit;

Gloria magnanimis ingens hortamen et acer

Fortiter audendi stimulus; concordibus inde

Carpere iter coepere animis, tectaeque per umbram

425

Obscurae noctis, perque avia collis iniqui

Ad ripam venere lacus prope moenia, quantum

Cressa levis iactu metiri suevit arundo.

Hac (inquit Tomyris) quoniam praeclusus ab omni

Parte alia est aditus, nobis fallantur oportet

430

Perpetuae vigilum excubiae, quae moenia circum

Obsedere urbem et densa cinxere corona.

Audendum est res eversas audacia saepe

Sublevat, ignavos odit fortuna, Deusque.

Nec, nisi qui patitur vinci se, vincitur ullus.

435

Vos mecum, o sociae, Tanaimque, Istrumque tumentem,

Atque Boristhenias undas, amnemque Diaspem,

Et vada Maeotis nando tranastis et hosti

Ante expectatum castra opposuisti, agrosqe,

Et sata victrices vastatis et oppida ferro.

440

Non alias animis, quam nunc, magis usus avitis

Non manibus rapidis nandi non arte magistra:

In Scythia primis cui iam assuevistis ab annis

Horrida cum glacies ventis astricta, nivesque

Riphaeae et gelidis loca circumfusa pruinis,

445

Quae reliquis afferre moram suevere, metumque,

Vos unas ad Martis opus, bellique labores

Discendos iam tum velut opportuna vocabant.

Eia agite et vosmet mecum demittite in undas.

His dictis praeceps ab aequo defluxit Amazon,

450

Armeniamque humeris tigrim deiecit ab altis

Et pulchros membrorum artus, pulchrosque lacertos

Exuit et nudo consistit corpore in acta.

Tum pharetram tergo, peltamque accomodat, inque

Vno eodemque simul coniungit fasce securim

455

Ancipitem et laeva sinuosum corripit arcum

Ingrediensque omnem proiecti littoris oram

Exuperat pedibus; donec se se aequore mersam

Nutricum tenus esse videt, tum nanque profundus

Incipit hinc atque hinc plantis impellere fluctus,

460

Extet ut ingentis totius pectoris auctus

Caetera pellucens summa lacus integat unda.

Illicet illam etiam certatim imitata sororum

Tota cohors, claram nando secat acta paludem.

Atque haec nunc sequitur, totum nunc praeterit agmen

465

Et dominae gaudet se se ostentare natanti.

Vt cum semifera verrentes aequora cauda

Pistrices, vada salsa secant, epulasque requirunt.

Vtque etiam tranare ferunt maris alta reposti

Channibales, pedibusque atros evincere fluctus

470

Et nantes calamis miseros configere nautas.

Ac iam iam chorus omnis eo pervenerat; unde

Excubiis Gallos positis obsidere iussit

Moenia Goffredus, quos tunc innubilus aether

Dispergens terras sublustri nocte patentes

475

Prodidit et media tacitas detexit arena

Bellatricum oculis; ergo stetit agmen et arcu

Ante alias omnes Tomyris conversa sagittam

Imposuit, iecitque simul: fugit illa per umbram

Noctis et in iugulum vigilis delata, reclusit

480

Faucis iter; qua tristem animam cum sanguine fudit;

Labitur infelix, dum vocem mittere tentat,

Mutus humi atque atram trepidis contundit arenam

Calcibus et littus moriens petit ore cruento

Sors eadem alterius, cuius procul inde tuentis

485

Forte locum, subito medium per pectus adacta

Transfixit cordis latebras letalis arundo.

Mox alium Lampedo, alium Marthesia virgo

Deiicit et ripam viduant custodibus omnem.

Vt videre igitur nullum superesse, profundo

490

Qui somno exciret reliquos et ad arma vocaret,

Quo fors laeta vocat, Polymela quid impedit, inquit,

Quo minus egressae desertam in littoris oram,

Ilicet ad caedem cunctae properemus inultam?

Et nostras multo saturemus sanguine dextras

495

Securi dum quique iacent in gramine, dumque

Corpora ab externo recreant defessa labore?

His dictis; alacres ripae adnavere relicto

Gurgite et ut rabidae suerunt ad ovilia tigres

Pergere, siquando rabies agit improba edendi,

500

Protinus invadunt lati tentoria campi,

Et primum impacta fronti Regina securi

Axylum perimit, Druidum qui sanguine cretus

In Remis, inter cives se primus agebat

Dives inexhaustis argenti, aurique metallis.

505

Quique opibus multos aleret, bellique, domique

Splendidus et nunquam non hospes amabilis ulli;

Sive is ab externis ad se diverteret oris,

Sive ille e media conviva accederet urbe

Ignotus, nutusque: omnes nam laetus eodem

510

Et vultu accipere et dignari suerat honore.

Quorum non ulli prostantem e pectore somnum

Femineae miserum tum subtraxere bipenni,

Nec fratres non longe illinc iuvere cubantes.

Huic etenim laevam ferrum libravit in aurem,

515

Fundentemque animam media inter strata reliquit;

Illi autem assurgens resupinum in guttur adegit

Immitem chalybem, atque humeris exemit utrisque

Vno eodemque ictu caesum caput, inde Lycarbam,

Atque Hypanim, atque Lycum mensae, thalamique ministros

520

Et fidum in primis custodem ad limina Obellum

Interimit: neque parcit Hylae, quem pulchra Telimno

Herciniis furto conceptum in vallibus imis

Progenuit, formae notum praestanti honore

Et patri in bellum Coto commisit eunti.

525

Coto Tectofagum regi, quo iustior alter

Nusquam erat in Gallis, nec qui, si forte pedestres

Instarent pugnae violentior iret in hostem.

Verum huic non virtus belli testata, domique

Profuit, aut illi pulchrum decus oris honesti.

530

Quando ambos, eademque manus, visque aspera ferri

Perculit atque eadem somno nox una perenni

Obruit et caedem miscens natique, patrisque

Hostilem amborum tepefecit sanguine terram,

Addidit his alium, atque alium metuenda virago;

535

Draesumque, Astyalumque, Antebrogiumque novarum

Rixarum auctorem, coeptumque ad nobile fama

Accitum Androgeum, Rheni sceptra bicornis

Detulerant Batavi et certa se lege regendos

Vangiones dederant, dextrisque, animisque feroces.

540

Ac tunc unanimi Gallos in bella secuti

Assensu, communem hostem depellere Turcam

Finibus Syriae, Solymaque ex urbe volebant.

Fecissentque alacres: illa nisi Rege perempto

Nocte ducem sibi praeficerent, cui turbida fandi

545

Copia, cui male sana fides, ancepsque voluntas

Suasit ut in patriam spreta pietate redirent;

Nec rediere tamen; quando discordibus inter

Se se animis acti, partim morboque fameque.

Et partim absumpti periere hostilibus armis.

550

Nec minus in reliquos somno, vinoque sepultos

Faemineae saevire manus Larissa Pharacem;

Antippe Lyrcum; Rhobium Polymela, Lamumque

Pisidice; Lamyrum Celtine; at Nanis Asylam

Sustulit; Arcentem Rhaeo, Caeneumque Epicaste;

555

Harpalyce Piasum; pectus Menaippa Phayllo

Recludit misero, iustas qui coniugis iras

Vt fugeret, procul a patriis discesserat oris,

Abducens secum turpis mala gaudia lecti,

Oblitusque sui, coelestis et immemor aulae

560

In gremio pulchrae laetus recubabat amicae.

Infelix, tantam qui nunquam e corpore labem

Eluere, atque animum stellis inferre parasset.

Ergo ille, exanimis dum multo sanguine lectum

Commaculat, mollem manibus perquirit amicam.

565

Illam autem somno excitam et clamare volentem

Occupat Erippe, faucesque edidit et Haud tu

Digna, ait, es nostrae caedant cui colla secures.

Sic morere, atque una bellis, castrisque relictis

I comiti comes usque tuo; quemque ipsa secuta es

570

Perque nives glaciesque atras, ne desere amantem.

Vix haec ediderat secum, caedem parabat

Inde aliam atque aliam, tacito cum murmure Nanis

Conversa in Tomyrim, Satis est Regina, superque

Poenarum exhaustum: iam iam pars ultima noctis

575

Instat, ait, vigilesque alios vocat hora, locusque

His dictis avidas revocant a caede sorores.

Et ripam repetunt, unde excessere, lacumque.

Protinus ingressas portu Nicaea recepit,

Laetaque sublimis reclusit limina portae.

580

Illae, ubi victrices urbem intravere patentem

Caesorum contis capita affixere virorum,

Quae post sublimi protenta e vertice muri

Inspiceret longe Gallorum exercitus omnis.

Interea nox atra nigris invecta quadrigis

585

Hesperium pelagi properans descendit in aequor.

Et sol exorto vestivit lumine terras.

Iamque duces Gallique omnes, fortesque Britanni,

Atque Itali excierant stratis e mollibus artus

Visuri stragem vicino in littore factam.

590

Ascanias igitur ingens concursus ad undas

Et singultantes etiam tum sanguine truncos.

Ingentem caedem, atque immania vulnera et ipsa

Mirantur Scythicis infracta securibus ossa.

Mox etiam turrita oculis ad moenia versis

595

Vna omnes capita arrectis miserantur in hastis,

Absumptosque dolent socios furtoque, doloque.

Quorum aliquis, Non tempus, ait, lugere, sed acres

Sumere de victis poenas et vertere ab imo

Moenia barbariae dirum testantia morem;

600

Et scelus infandum proclivis ad impia gentis.

Haec dum illi inter se, summis e moenibus hostis

Maerentes animos dictis irritat amaris,

Turpiaque in cunctos iactat convicia Gallos.

Eia agite, o viles animae, quae nostra relictis

605

Finibus Europae regna appetiistis, opesque.

Quis vos torpor habet? Quid statis inertia terrae

Pondera? Cur muris iam non succeditis? Atque haec,

Haec si delectant oculos spectacula vestros

Aspicite et posthac miseri sperate futurum,

610

Moenia ut exornent tales vallata coronae.

Haec ubi sacrilega fudere opprobria lingua,

Tormento capita imponunt abscissa piorum,

Inque acies circumfusas (miserabile visu)

Eiaculantur, adhuc taetro manantia tabo.

615

Tum vero ignescunt irae et dolor ossibus ardet

Christicolum; scalasque petunt, pugnamque lacessunt

Eminus, in muros iacentes tela, facesque.

Atque utrinque cadunt multi; cadit optimus inter

Insubres clari soboles generosa Triulci

620

Ixander, iaculum in turrim dum librat, et Ilum.

Deiicit exanimem, nec toto umbone tuetur

Ipse sibi cautus laevum femur; unde furenti

Traiectus cornu, letali concidit ictu.

Quin etiam Phrearus claro de sanguine natus

625

Hic, ubi Taurinus inter depressior unda

Eridanus se coelo effert gratissimus amnis,

Concidit immiti perculsus tempora glande,

Dum nostros revocat gladiisque, animisque furentes,

Conantesque manu frustra divellere murum.

630

Ast alia de parte Darin, dum vulnera ab alta

Turris inaccessae parti subeuntibus infert,

Pondere saxorum ingenti, levibusque sagittis,

Scorpio in adversum veniens traiecit; et arce

Praecipitem a summa deiecit ab ima, caputque

635

Ille cadens affixit humi, saxumque cerebro

Dispergens multo tepefecit sanguine terram.

Quin etiam Alcimedon, cuius virtute, manuque

Stabat adhuc res Turcarum, Nicaeaque se se

Clausa tuebatur, multis dum pectora verbis

640

Excitat Abdaridum et nostros procul usque repellit,

Transfixus iaculo vitamque, urbemque reliquit.

Ac, nisi nox densis pugnas exorta tenebris

Divideret, scalae potuere ad moenia ferri

Illa ex parte suis iam defensoribus orba.

645

Quanquam incredibili populum terrore labantem

Firmabat, pugnamque acrem integrare iubebat

Accurrens Tomyris. Nec vos, ne terreat, inquit,

O, totiens dubiis iam cognita pectora rebus,

Vnius iactura animae; nec stare putate

650

Regna una hac tantum nobis suffulta columna;

Vt si fracta cadat, secum convulsa ruina

Cuncta trahat sic, ut nusquam spes ulla supersit.

Talia vociferans ad propugnacula rursus

Murorum et turres populum se ferre coegit,

655

Excubiisque urbem et lecta statione tueri,

Dum septem ostentat coelo nox clara triones,

Et densae invitant bellorum ad furta tenebrae.

At Graium dux Thatinus, cui prospera rerum

Tantarum attulerant ingentem eventa dolorem,

660

Postera cum primum primis orientis ab oris

Orta dies animos generosa accenderet ira,

Et consueta Deo solvisset vota sacerdos,

Heroum coetu in medio sic farier infit.

Dum circumsessam variis assultibus urbem

665

Vrgemus, frustaque aditus tentamus iniquos,

O fratrum generosa cohors, cecidere perempti

Bellantum innumeri; nec non procerumque, ducumque

Pectora multorum fortissima; nec tamen ulla

Spes est sublimes nos posse ascendere muros

670

Audendo et clausis robusta repagula portis

Vellere et effractis evertere moenia claustris.

Ergo ego, si veri quidquam mens augurat et me

Debellandi artem certi docuere parentes,

Invictique duces, hostem obsidione premendum

675

Censeo et a pugnae dubio certamine nostros

Arcendos; dum plebem aliquid penuria cogat

Audere, atque urbem trepido miscere tumultu.

Nec longum in medio tempus; ni me mea fallit

Spes oblata animo: iam iam populumque, patresque

680

Dira fames armis adiget se dedere vestris.

Quando omnes a terra aditus absedimus ipsi,

Occiduaque a tarte lacus, qua moenibus unda

Affluit et clausam fruges importat in urbem.

Praeterea advenient instructae armisque, virisque,

685

Littora quae circum invadant opulenta, triremes,

Ostiaque Ascaniae claudant obsessa paludis,

Accitae tales, ceu vos monuistis ad usus.

Haec postquam Graium simulata mente locutum

Sensere heroes, quo rex sibi Turca priores

690

Et res, et vires posset reparare morando,

Sic dux Goffredus contra est ingressus. Amicum

Consilium, Thatine, tuum, quibus unica vitae

Parcendi cura est, stimulos et gloria nullos

Praemia ad aeternae subdit quaerenda salutis.

695

Nos autem, quorum votis optatius ullum

Evenisse nequit votum, quam sanguine fuso

Ire ad conspectum divumque, hominumque parentis,

Iure omnes minus esse pii gratique putemur,

Ignavi sociis hic si sedeamus inultis,

700

Qui, promissa suo si tempore classis adesset,

Nunc etiam humanae fruerentur lumine vitae.

Verum haec ille, oculis qui nostra haec aspicit aequis,

Viderit omnipotens fandi memor, atque nefandi.

Ille unus tum praecipue, cum quis fore poenae

705

Se putat expertem, scelerum certissimus ultor.

His dictis; iubet armatos astare maniplos

Et secum pariter scalas afferre paratas,

Quemque suas; tum missilibus, levibusque sagittis

Proturbare hostem et summo depellere muro.

710

Illi alacres sese expediunt, pugnamque lacessunt

Eminus: et iaculis et glandibus aera complent.

Contexta interea circum latera omnia dura

E larice, iniectos quae machina respuat ignes,

Tutaque contemnat saxorum pondera et ictus,

715

Arietat in muros et firmas obiice portas.

Partim etiam mole ingenti et testudine tecti

Fundamenta altae properant excindere turris

Atque aperire viam, cupidus qua miles in urbem

Irruat et summa pellat de sede tyrannos

720

Abdaridas; Christoque Deo reddantur honores,

Dira superstitio versis quos sustulit aris.

Dumque oculos intenti omnes atque ora tenebant

In turrim et muros, contorta Falarica velit.

Ac Tomyrim, celeres iacentem in castra sagittas

725

Multaque letali miscentem funera dextra,

Perculit, exhausitque illi cum sanguine vitam.

Ingemuit virgo subit collapsa ruina.

Et secum unanime simul ingemuere sorores,

Larissa, Harpalice, Nanis, Polymela, Epicaste,

730

Et dominae comes usque suae fidissima Rhaeo,

Erippe ante omnes. Tomyrim namque illa cadentem

Cum procul aspiceret. Tecum, o mihi semper amanda,

Quo te cumque feres, veniam, Regina necesse est.

Nec mihi si pugnae pepercerit (inquit)

735

Victrici, aut victae ferrum hoc et dextera parcet.

Ast alia ex illis. Vt me sors prospera rerum

Deserat, haud unquam virtus generosa relinquet.

Dixit, idemque omnes una cum voce probassent.

Ensibus incubuere suis in pectus adactis.

740

Fecerat interea turris collapsa ruinam

Et Gallis, Italisque aditum patefecerat amplum.

Cum pius Eustachides populum miseratus inermem,

Tendentemque manus ultro, veniamque petentem

Supplicibus verbis, Italos, ii namque volebant

745

Per medias turris, murorumque ire ruinas

In Turcas, se seque auro ditare reperto,

Continuit, iussitque omnes in castra reverti,

Pollicitis implens cunctorum ingentibus aures;

Dum metuit, ne forte una cum gente rebelli

750

Christicolae in caedem misti rapiantur acerbam.

Ergo omnes abeunt retro, praedamque paratam

Sedatis linquunt animis; mox inclytus armis

Leucorum princeps regi, cui Graecia paret,

Vrbem compositis rebus concessit habendam.