Argumentum
Tancredius et Moricus Minoritae contionaturi contendunt in Siciliam. Minorum ordo longe lateque dilatatur. In Siciliam vadit quoque Franciscus, ubi multos Minores invenit quos ad virtutem divinasque laudes adhortatur. Ipse Siciliam peragrat et obvios quosque divinis verbis instruit. Inde redit in Italiam, suos ad comitia curat acciri. Eorum maxima multitudo recensetur.
Fama Subaseae gentis, pridem ardua fines
Ausoniae extremos linquens, pervaserat oram
Sicanam, et populos timore exciverat omnes.
Namque, ut prima suae Franciscus germina prolis
5
Cedere olivifero pariter diducta Subaso
Iussit, et externas quamprimum invisere gentes,
Et canere eloquio populis divina Magistri
Praecepta aetherei, moresque ostendere sanctos,
Et durum virtutis iter, sedesque beatas:
10
Haud mora, continuo Tancredius exsilit ardens
Bissenum e numero comitum, et primoribus unus;
Haerentemque sibi Moricum, sic vocibus instans:
Occupat: "Vnus adhuc haeres, Morice? eia, age, mecum
Te labor idem urget; nos sors una accipit ambos.
15
Tantum effatus; et in dictis, vestigia uterque,
Quo primum ardor agit, quo vis dehinc enthea raptat,
Contorsere acres. Nusquam mora, fronte Pelorus
Arduus adversa donec sese obtulit illis.
Ergo hos iampridem Sicana acceperat ora
20
Hospitio; cultusque novos, habitusque rigentes,
Et curam vitae angustam, insuetumque tenorem
Admirans, sacro iam dignabatur honore.
Tum vero coetus iuvenum divinitus acti,
Et cultus novitate pii, melioris et usu
25
Flagrantes vitae passim per vota gemellos
Conveniunt ultro heroas; seseque volentes
Addicunt illis, gentisque Subasidos orant
Castris adscisci, iuramentisque ligari
Militiae insuetae, et sacrato foedere iungi.
30
Ceu quondam magnus cum rex, signa ardua tollens,
Cogit ad arma acies, bello nova quaerere regna,
Seu iam sceptra sibi, terrasque reposcere abactas
Constituens; subito excitae circum undique densis
Agminibus coeunt stipantque insignia fortes
35
Celsa manus; crebro complentur milite castra:
Sic acies vulgo innumerae iuvenumque senumque
Agglomerant sese, circumque heroas inundant
Affusae geminos, non cultus aspera, non iam
Angusta horrentes vitae, non dura laborum;
40
Sed laetae monitus, et loto pectore iussa
Ardua complexae, signis fulgentibus haerent.
Iamque adeo nova gens, pia, sancta, atque inscia culpae,
Crebra locis, humiles pagos, arva, oppida complet;
Nec non et lucos sacros, nemorumque recessus
45
Vmbrosos tenet. Et iam sicubi caeca per altos
Offendit montes, quae relligionis honore
Horrescant, antra, extemplo subit, atque frequentat,
Laeta, catervatimque colit; Cererique, Lyaeique
Vsque adeo parcit latici, mollisque cubilis
50
Immunes ducit noctes: tantum aethera cordi
Divinis pulsare modis, Regemque deorum
Et cancro est illis, et compellare precando,
Dumque ea Trinacrias nova gens monumenta per oras
Spargit ovans, vulgique animos accendit amore
55
Vitae inopis, callemque aperit virtutis ad aedes;
Parte alia (nequicquam animum conterritus, arva
Daunia percurrens) pagos Franciscus, et urbes
Invisit, monitisque instat coelestibus acer:
Et passim ignaros populos hortatibus implet
60
Divinis; rudibusque animis inserpere mores
Dat castos, sensusque pios habitare pudicis
Pectoribus. Gaudent turbae, sanctumque verentur
Heroa. Ille autem, qua se cumque aureus infert,
Aurea virtutis sua post vestigia linquit
65
Signa: micant gentes morum pietate refectae.
Non secus ac si forte polo decussa sereno
Sidera per noctem, longo transversa meatu
Percurrant, signentque vias, et perpete sulco
Limitem agant flammis, et multa luce coruscum.
70
Et iam insopitis longe lateque patentes
Per campos, urbesque altas, populosque frequentes
Fama vagans pennis, sanctum, ac memorubile nomen
Francisci, ingenti sonitu, magnoque favore
Sparserat: illum Vfens, illum et flaventia Liris
75
Littora arenosi, Vulturnique accola norant,
Nec vos, Romanis ducibus, Latiisque triumphis
Cannae olim infensae, non audivistis hiantes
Heroa effantem coelestia dicta Magistri
Aetherei. Illum ipsum simul audivere supernum
80
Mille urbes quae littus habent; mille, alluit unda
Quas maris inferni; mille insuper oppida, late
Quae media ingenti, pinguique alit ubere tellus.
Nec vero natorum expers, Francisce, tuorum
Tunc regio haec: nempe occurrunt tibi gentis ubique
85
Agmina crebra tuae; simul hic insignia fulgent
Clara Subasaei cultus; et milite egeno
Plena merent hic aere tuo castra indiga passim.
Volvitur interea polus; et monstrosa suburgens
Signa per altus equos Titan, afflare gemellos
90
Tyndaridas, iam iamque minari incendia Cancro;
Intortisque comis flavisque tumescere aristis
Pulchra Ceres: cum sic Franciscus voce Lyaenon
Compellat fidum, cunctantemque incitat ultro:
Fama (etenim audisti canit, ut Tancredius olim
95
Digressus flavo, Morico comitante, Subaso,
Scyllaeosque canes, adversique arva Pelori,
Intrepidusque animo, tutusque evaserit: et iam
Sicanis insedit agris, crebrasque coegit
Indiga ad arma acies; nutuque faventis eunt res
100
Siderei Patris; et successu gloria laeto
Alta Subasaeae gentis se tollit ubique,
Quare, agedum (curae quando hic satis, atque laboris
Exhaustum; iam iamque vides conferta maniplis
Castra Subaseis) nos hinc absistere fas est.
105
At ne terra quidem veniat mihi gratior ulla,
Nec magis optanda est, quam quo Tancredius ardens
Advocat, atque animo iam nos expectat anhelo.
Adde quod aetherei monitus impensius urgent
Per noctem Volucris; latrantiaque inguina Scillae
110
Angustamque vetant rabiem exhorrere. Quid ergo
Distinet? aut quae causa morae? Brevis hora profecto
Extremo (tu perge modo) nos littore sistet.
Haec ille: aequatisque una mox passibus ibant.
Nec longum infernam contingunt limitis oram
115
Ausonii, subeuntque antiqui moenia Rhegi
Affuit optato levis hic subducta phaselus
Immunique operis, vacuoque sedente magistro.
Hanc simul heroes conscendunt, protinus ille
Servitio laetus subit: haud ignara vadorum
120
Enatat unda ratis, notosque assueta per aestus
Currit et alternos fluctus secat ocyor aura.
Et iam Zanclaei saxa eructantia monstri
Cautius evitans Sicul considit arena.
Vix dum Franciscus terra pede constitit, et iam
125
Fama viri accessum passim vulgarat. Et ecce
(Lucus eum tum forte mari vicinus habebat)
Primus sacrato descendens vertice collis
Occurrit patri laeto Tancredius ore.
Iunguntur dextris, mixtaque hinc inde salute
130
Itur in excelsum collem, lucumque sacratum
Tum primum insueti cultus statione verenda.
Interea ex urbis Zanclaeae moenibus altis
Effusae approperant turbae, lucoque frequentes
Conveniunt, magnum heroem, lectosque sodales
135
Compellare avidae, coramque audire loquentes:
Quas, ultro occurrens vultuque et pectore laeto
Excipit, ingentique ardens affatur amore
Franciscus pater et monitis coelestibus implet.
Ille animis centra intentae sitientibus adstant:
140
Attonitaeque soloque haerentia lumina fixae
Mirantur simul effantem; mirantur et oris
Non importuno depressa silentia more.
Nec tantum spectasse viros, cultusque virorum
Sat semel insuetos; sed enim usque haerere, novaeque
145
Sectari iuvat, et primordia discere vitae
Liquerat amplexus iam terque quaterque seniles
Lutea purpureis subvecta Aurora quadrigis;
Accitos ultro medius cimi constitit inter
Franciscus comites, atque his pater optimus infit:
150
"Multum olim, o socii, curae, vigilisque laboris
Per Salentinos agros, perque Appula multum
Late arva exhaustum nobis; populique frequentes
Multum littoreas nos distinuere per oras.
Nec vero frustra id, reor aut sine mente deorum:
155
Liquimus alta etenim passim tyronihus aucta
Castra Subasaeis: ros audivere loquentes
(Sic rem sortiri divum Rex; maximus Ales
Gargani custos sic adspirare labori
Perque humiles pagos, per rura, per oppida, gentes.
160
At postquam Aetnaeos nostram pubescere prolem
Per campos auditum, animis amor ilicet ardens
Non expectatos, improvisoque subortos
Visendi incessit natos: hinc nec mora segnis,
Non longum terrae spatium non monstra, nec aestus
165
Adventum horrisoni nostrum vetuere profundis
Et nunc, sive altos nemorum, viridesque recessus
Sive casas, sive antra habitent, et frondea tecta
Compellare alios comites, et visere cunctos,
Multa aveo; multa amplexus, et iungere dextras
170
Iamdudum exopto, Eia, age, nunc mihi fide laboris
Tu Comes, o Morice, optati, monstrator et idem
Atque virum atque viae ignotae, iam praevius ibis:"
Haec pater: una omnis turba infremit ore, recessusque
Impatiens causas parata innectitque morarum,
175
Ille manu in morem, tristes mox lustrat iterque
Ingreditur, dicta simul, acceptaque salute.
Ergo ibant sociusque recens, fidusque Lyaenos,
Assuetus nusquam curis absistere patris:
Ibant alternis divos, divumque canentes
180
Sidereum Regem: vestigia pone sequutus
Amborum, sese pater aequis passibus infert.
Qualis lucifero excitus praedurus arator,
Terga gravis Cerere exigua cum vomere adunco,
Mane agit abiunctos incurva ad aratra iuvencos.
185
Pronus Atlanteas rutilis iam cominus undas
Sol afflabat equis:" En, o pater, aspice montem,
Cum Moricus prior, excelsum: Lilybeia dicunt
Saxa illa indigenae. Non nos nulla agmina nostrae
Gentis habent scopulos. Sunt hic nemora ardua passim,
190
Antraque, saxaque, hiatibus exorrenda profundis;
Et circum abruptae, montis latera aspera, pendent
Frontibus exesis rupes. Posuere sub illis
Partim iam comites angusta cubilia nostri,
Tecta super quernis texentes concava ramis;
195
Partim speluncas subiere, et nocte frequentant:
At cultus simul idem omnes habet, omnibus idem
Ritus, idem studium placet, una corpora currant:"
Talia commemorat Moricus; pariterque sequtentem
(Iam iam etenim fuscis nox caelum amplectitur alis)
200
Festinare patrem hortatur, fidumque Lyaenon:
Et tandem, stellante polo, multaque sub umbra
Noctis, ad excelsas rupes, atque ardua saxa
Deveniunt fessi. Stabat tum forte, sub alta
Spelunca, somni immunis Corradus, Amesto
205
Germano comite; uno olim quos Laria partu,
Acis arenoso flaventis littore, mater
Ediderat pariterque vovens addixerat aris
Amhos caelicolum capere indiga iusserat arma.
Hi lucum ingressos, per nigra silentia noctis,
210
Tum primi sensere viros; primique sub antro
Exceptos, pariter duro statuere sedili.
Paulatim interea per tecta virentia murmur
Desuetum inserpit: comitum plebs caetera ad antrum
Mox excita coit, insperatumque cupiti
215
Vt patris adventum norimt, simul ore, manuque
Continuo plausere omnes; laetum ardua rupes,
Laetum antra assultu simul increpuere profundo.
At postquam ima animos, et corpora lassa refecti,
Stramine praeduro se composuere, siletur.
220
Postera iam nigris Aurora citabat ab Indis
Quadriiuges, croceis immensi gurgitis undas
Illustrans radus, terrasque coloribus ornans.
Excussus duro Franciscus membra cubili,
Corripit extemplo: ac primum flammantis Olympi
225
Supplex voce vocat Dominum; Geniumque subinde
Compellat de more suum, faturque precando.
Fide Ales, custosque vigil, cui creditus aura
Vescor inoffensa; primo iam semita ab ortu,
Quo monstrante, mihi summo patet ardua caelo:
230
Dexter ades, felixque veni, et meme accipe fausto
Numine: neve hodie patere ullo cominus hostes
Insultare mihi: quin tu mala longius arce
Et casus defende atros; acresque labores
Tu tandem mitisque fove, placidusque secunda.
235
His pater implorat Franciscus amabile numen:
Nec minus arbuteis comitum sanctissima pubes
Sub tectis Patrem aethereum, cum plebe Volucrum
Reginam sed praecipue divumque, polique,
Supplex ore ciet, votisque precatur opimis.
240
Iamque adeo ipse suam exoptans cognoscere prolem
Et coram spectare avidus, pater optimus, ultro
Accitu sistit totum sibi protinus agmen.
Conveniunt omnes, animisque volentibus adsunt:
Ille his, in medio postquam stetit, ore serenus
245
Infit Ego ut tandem, longo post tempore vectus
Huc, vos cerno libens! Vt me iuvat ora tueri,
O socii dudum optata; et miscete vicissim
Sermones castos; vitaeque evolvere egenae
Principia atque acres sanctis mollire labores
250
Oraclis! Eia ergo, hodie spes discite vestras;
Atque animis penitus memores mea figite dicta.
Principio nostrae ne vana exordia vitae,
Ne prorsus deserta opibus, ne credite nullis
Auxiliis suffulta: iacent immota sub alta
255
Fundamenta operis coepti strue. Terreat asper
Forte animos cultus, durisque horrentia setis
Tegmina. Sed magnis num purpura regibus arcet
Acrem hyemem, saevumque gelu, aut morte eripit atra?
Exsortesque mali facit, exsortesque dolorum?
260
Esto, agimur totum extorres, dominumque per orbem
Ignari, erramus; rerum premit arcta facultas,
O, ubi, dicite, opes Croesi? sceptra aurea regis
Laomedontei monstrate, arcemque superbam.
Scilicet hos aurum, regnique immensa potestas,
265
Fortunaeque anceps manus, ac variabile numen
Donavere astris, et caeli sede beata?
Proh dolor! ignarosque viae virtutis, et altae
Oblitos patriae simul, hospitiique supremi
Sors instructa dolis, rerumque infanda cupido
270
Abiunxere bona, et caeco mersere barathro.
Contra bissenum iam tum spedate clientes
Siderei (nempe electissima pectora) Regis,
Quo cultu, quonam vitam excoluere paratu:
Discite quos monitus, quae iussa, audite, Magister
275
Olim errabundis dederit; quae praemia subdat,
Percipite, una acres demulcens rite labores:
"Ite, ait, este humiles; animisque ardentibus ultro
Temnite opes, aurumque nocens; contemnite honores.
Imo agite extemplo ne dum deponite amictus
280
Conspicuos; sed bina fovens ne penula posthac,
Vel dum horrens Chiron nervo stridente sagittas
Dirigit Aemonias, algentes ambiat artus:
Vna satis: superat quicquid, natura recusat.
Prosequitur divus Rex, atque ita mandat alumnis.
285
Ite modo, et magnis occurrite regibus ultro;
Et simul audaci sic ore monete potentes.
Discite iustitiam, sanctos iam discite cultus;
O gens mentis inops: Auctorem agnoscite rerum.
Semiferis ne templa deis, ne ponite monstris
290
Thuricremas aras: neque enim saxa aspera, sed nec
Aera pios ignes cum thuris honore merentur,
Tum contra iratos, tormentaque saeva minantes
Formidetis (adest quippe haud superabile numen,
Aethereo demissa polo levis aura) cavete.
295
Ergo ite intrepidi: vibratis pectora telis
Obiectate ultro: cedent tela impia, cedet
Saeva acies ferri: nec demum praemia vestris
Digna ausis deerunt: magno solia aurea caelo
Stant, ubi certa quies vobis, laetique triumphi,
300
Haec canere aethereus Rex olim suerat amicis
Bella suis; sic deinde acres mollire labores.
Ergo agite (ipsa eadem quando et certamina nobis
Instant, saeva isdem Rex ipse incommoda mulcet
Promissis) ne dura animis horrescite victis;
305
Neve acer vitae cultus premat, arctaque rerum
Conditio. Brevis urgentum, facilisque malorum
Nos agitat series: vocat immortale per aevum
Longa quies, longaeque expectant gaudia vitae;
Nempe ignara metus, fortunaeque inscia caecae".
310
Sic pater. At comites assultavere loquenti;
Et circum una omnes addensavere coronam,
Assensu unanimi divina exorsa probantes,
Ille autem populos sanctae virtutis egenos,
Ignarosque boni, monitis coelestibus optans
315
Imbuere excessum parat; affatusque Lyaenon:
"Tu Moricum, nostrumque ducem, comitemque fidelem
Siste (ait) actutum huc: opera intermissa, viaeque
Qui superest coepta est iam nos labor ipse reposcit.
Dux aderat; brevibus quem mox pater occupat ultro.
320
Littoreo stant clara sinu (sic fama) Panormi
Moenia, tranquillo ratibus fidissima portu,
Huc, postquam pagique breves . atque oppida clara
Nos monitus sanctos, divinaque iussa canentes
Audierint, callemque arctum virtutis, et aedes
325
Monstrantes, populi cognorint; ultimus esto
Cursus: ad Hesperium vel nos brevis inde phaselus
Abductos revehat litus: demumque Subasus,
Reginaeque poli sedes veneranda receptet:"
Haec effatus, iter Moricum iam rite tenentem
330
Subsequitur, multa arcano sub corde volutans
Secum una, multaque via taciturnus obibat.
Iam vero haud temere protenta silentia sermo
Ruperat opportunus et ingeminata vicissim
Verba ierant passim; cum dux: "Pater optime, campos
335
Cerne Arethusae –ait- excelsumque Pachynum;
Cerne Syracusiasas turres, urbisque vetustae
Moenia, famosis apprime insessa tyrannis.
Crastimis affulgens primo cum lumine vesper
Vmbrosa nos sede, reor, lycoque Panormi
340
Sistet littoreo, et sociis coniunget amatis."
Talia dux, patri nequicquam audita, ferebat:
Nam neque festinum cursum, sed lentius omnem
Festinat ire viam, et medias pervisere gentes.
Ergo animo exardens, populosa per oppida cives
345
Alloquitur, monitisque ciet; corda inscia recti,
Et mentes caeli expertes, pietatis amore,
Atque aequi fovet, et divinis ritibus implet.
Non humiles pagos, non dedignatur agrestum
Conventus, non pastorum magalia linquit:
350
Omnes affatur, simul omnes instruit, omnes
Et virtutis iter docet, et coelestia monstrat
Praemia: contra aperit dictis, ignava voluptas
Vna suos ignominiis queis turpet alumnos:
Tartareis demum ostendit quam dira sub umbris
355
Supplicia expectent sontum miserabile vulgus,
Haec pater intentis passim, divinitus acto
Ore, dabat populis; apparent celsa Panormi
Cum iam improviso conspectu moenia et:" O mox
Dux prior extremumque viae, extremumque laboris
360
Haec, pater, hora dabit, Nigri viden' ardua luci
Culmina? Turba loco nostrorum haud degener alto
Consedit comitum felicique ornine servat:"
Sic memorans, iter haud segnis breve corripit: et mox
Emicuit prior et iam iam nemus ile tenebat.
365
Conventum in magnum comites de more sedebant
Instructi, heroemque inter se facta vicissim,
Virtitumqne recensebant insignia clara;
Cum iam improviso Moricus coram adstitit: olii
Laetitia exciti, plausuque, et voce repente
370
Turbant concilium, venientemque agmine cingunt.
Tum fesso, et longe vestigia lenta trahenti
Occurrunt patri; multaque salute receptum
Mox brevibus tectis statuunt, et corpora curant.
Iam ter ab Eois Titan excesserat Indis,
375
Cum patri sedit Trinacrida linquere terram.
Ergo omnem aggrediens coetum, sic protinus infit:
"Vidi equidem (o superum iam tum indulgentia votis
Non diversa meis!) quam laeti flaminis aura
Res nostras successus alat: quo numine gentis
380
Castra Subasaeae vulgo tentoria pandant:
Et quam felices, fortunatique labores
Iam credi possint nostri, dicique, beatis
Sedibus aetherei quos Rex dignatur Olympi.
En modo, quis coetus, nemorum per opaca sequentes
385
Dura Subasaei ritus insignia tantos,
Finibus his unquam se posse offendere credat?
Quis, quot lapygiis invenimus agmina campis
Commemoret dictis? turbae quae littora egenae
Illic ignota et nostrae non hospita genti?
390
Horrores qui lucorum, nemorumque recessus
Immunes inopum cultus, ritusque Subasi?
Ergo, agite, o socii, tantos agnoscite honores.
At vero, angustae quod vos incomoda vitae,
Expertes et opum simul expertesque quieti
395
Hospitii male suada premant, iam muneris esse
Credile divini: neque enim solia aurea caeli,
Luxuries quos atra fovet, turpisque voluptas,
Promeruisse queunt, nec sese tollere in auras
Altius aethereas, cuneisque inferre beatis;
400
Tartareos sed adire lacus, Stigyaque necesse est
Nocte premi, aeternoque urgeri carcere, et igni.
Vos autem, quibus e caelo spectabile lumen
Affulsit dudumque animi penetralibus haesit;
Quo nunc exemptis errorum ambagibus atris,
405
Et sperare polum fas est, et cernere verum;
Accipite haec quae dicam hodie, et date mentibus imis.
Durum iter, acre, altum, praeceps, immane tremendum,
Qua vocat et magnis hortatibus, aurea virtus
Ire adeo nobis, dux prudentissima, suadet:
410
Sed iam contra acies deflectite luminis ambas;
Et pariter spectate deam, spectate supremo,
Quam posuit, celsi montis sibi vertice, sedem,
Nimirum aethereis illic splendoribus aedes
Exstructae effulgent: stat formosissima moles:
415
Aurea, vestibulo in magno, mox prima teruntur
Limina: compages laterum aurea surgit, et aureum
Tectum omne auratis incumbit rite columnis:
Ac circum ex altis vulgo numerosa trophaeis
Dependent spolia, iterum immortalia quondam
420
Et decora, et longum rerum monumenta per aevum.
Hic tandem (o, vestras spes discite) servat alumnis
Diva suis non mortalem, fatisque malignis
Mercedem addictam; at laetos sine labe triumphos,
Otiaque occasus ignara, et gaudia: quae quis
425
Dixerit? haud fas hic bona tanta efferre loquendo.
Et nunc ergo animos certatim attollite, et altum
Arripite, o, virtutis iter: neu terreat acer
Vos labor: ite ultro, duris assuescite rebus:
Atque animos durate malis: durate nivali
430
Membra gelu. Ne magna quidem, ne clara putanda est
Gloria per duros veniat nisi parta labores:
At quae vim passa est validam nisusque per acres
Trita diu, extremos nequicquam sentiet ignes,
Nec cineres visura rogi est; sed laeta per auras
435
Inserpens claris sese mox implicat astris,
Iam vero, o socii, tempus monet, ipsaque rerum
Conditio impendens, meme hinc excedere cogit.
Vos autem unanimi iam dudum pace iugati,
Este pii, sincerique, et date mutua amoris ‚
440
Vincla haerere animis: foedae sit nescia culpae
Vita, piique habitent sincero in pectore mores.
Haec postquam, haerentem compellat voce Lyaenon;
Atque una ad portum tendunt, sociosque relinquunt
Olii supplicibus votis comitantur euntes;
445
Et laetum pariter cursum properantibus orant.
Interea molles (sic Numen agebat) ad undas
Stabat subducta vacuus, de more phaselo
Rector: hic heroas venientes occupat ultro
Mox prior, invitatque rati: simul accipit ambos,
450
Ingentes parva vectores puppe ferendos.
Nec mora longa, Notos undantia vela secundos
Accipiunt: flatu ratis acta, et numine dextro,
Laeta secat fluctus: validis Neptunus habenis
Instat aquis, curruque premit, sternitque sonanti.
455
Subsidunt undae: Thetis et chorus excitus omnis
Nereidum ciscumsiliunt, lustrantque choreis,
Impelluntque citam dextra laevaque carinam,
Haud nandi ignarae. Velox fugit illa per undas;
Donec Sebethi formoso in margine sidat,
460
Semiferaeque altam contingat virginis urnam.
Franciscus vero cum primum littoris ora
Constitit Ausonii, sic fidum voce Lyaenon
Affatur prior. "En votis labor omnis abunde
Plenis noster iit: nec non expleta Volucris
465
Aetherei mandata: urget super una laboris
Quae nos ad flavum revehat iam cura Subasum.
Hinc modo carpe viam; sequar ipse; age, praevius ito.
Nona (ego ni fallor) cum se lux fessa sub undas
Condet Atlanteas prima cum nocte Subaso
470
Reddet, et aethereae Dominae nos sistet ad aras:"
Haec effatus; et una excitis passibus ambo
Corripiunt iter. Extorrem iam longa, per oras
Ignotas terrae, et ventosa per aequora ponti
Perque hominum immanes ritus gentesque feroces
475
Vsque adeo expertum charae discrimina vitae,
Sic domus, et nati, coniuxque pudica reposcunt,
Iamque adeo vallesque cavas, collesque supinos
Transiliunt: iamque Iliadae superantia longe
Moenia prospiciunt, septenaque culmina Romae,
480
Accelerant avidi geminorum limina divum
Visere (tantum animis ea cura recursat); et alta
Iam porta excepti, mox sancta ad templa subibant.
Summissi divos precibus venerantur, et urnis
Suppliciter geminis geminata ter oscula figunt.
485
Dis ubi factus honos, et casta mente litatum:
Nos iter abruptum revocat (pater inquit) et una
Corripiuntque viam, templumque, et moenia linquunt,
Accipit egressos regio mox limite clara,
Flaminia qua strata manu saxa aspera fulgent:
490
Et iam piniferi dextra latera ardua radunt
Soractis: mox te saxoso in vertice linquunt,
Narnia: teque albo pingues, Nar, lumine campos
Scindentem evadunt: nec dehinc mora longa Subasum,
Reginaeque poli propius sacra culmina cernunt.
495
Interea sociis optatum nuntia patris
Fama canit reditum Francisci: et amabile nomen
Haud dubio praecone sonat. Simul ipse propinquans,
Iam iam improviso Reginae templa subibat
Aethereae, Sed enim longo haud post tempore turbae
500
Conveniunt avidae heroem de more loquentem
Audire, et sanctas virtutes rite doceri;
Quas ille et placidis monitis, unaque severis
Prosequitur dictis; et hiantia ritibus implet
Corda pius mentesque docet servare pudicas,
505
Quin etiam ipse ultro, assueto de more frequentes
Invisit populos: vicos, rura, oppida vulgo
Percurrens, divina canit praecepta minasque
Commemorat divum infensas, scelerumque malorum
Vitrices poenas instare nocentibus atras
510
Commonet: inde animos acuens, simul aurea contra
Praemia viritutum ostendit; clarosque triumphos
Effulgere polo, et quondam expectare beatas,
Felicesque animas. Ille haec canit: auribus adstant
Arrectis populi, mentesque ad sidera tollunt,
515
Haec inter, magno circumlabentibus astris
Orbe poli; auratam vergens puer aureus urnam,
Aurato, auricomi perfuderat imbre iugales
Auricomos Phoebi; et iam mitior ire solutis
Alma dies nivibus: cum iam pater otia mentis
520
Tranquillae Franciscus agens, laetabile magni
Orandae hospitium reminiscitur; altaque sedis
Colloquia arcanae, penetraliaque intima, tantum
Conscia sermonum, simul et memorabile primae
Foedus amicitiae, et nemorosae dona Lavernae:
525
Cuncta animo subsunt: dextrae data dextra, fidesque,
Iam reditum exposcunt promissum; et tempora suadent.
Sed quid agat? quonam respondeat ordine rebus
Diversis? Nam parte alia, venerabile magnae
Reginae oraclum, et mandata impensius urgent.
530
Ergo multa animum nunc huc, nunc dividit illuc
Ancipitemque trahit; cum tandem Numina Patris
Caelicolum implorat, supplexque ita voce precatur:
"Tu Pater unde genus urbis, arcessimus unde
Aethereos sensus; lux unde, et spiritus astris;
535
Vnde ignis vegetusque color, unde aura caducis
Rebus inest: animi dubium bonus adspice meme,
Ignarumque viae tu dux rege: limite monstra
Quo me ferre pedem iubeas: quid postulet usus
Ostendas: propiusque adsis, Pater optime, coeptis:
540
Tum vires animumque fove, tandemque labores
Da mites simul ire, et certo fine potiri".
His ille orabat dictis; unaque repente
Affulget tonitrus laeva de parte coruscans.
Prosequitur subito e media vox reddita luce.
545
«Tu, tibi quae mandat divum Regina, necesse est
Expedias: primus labor hic te agit: arduus ultro
Ecce aditus rerum sese offert, Eia, age, mox te
Laetitia excipiet, cum tu numerosa tuorum
Agmina natorum adspicies: ne defice rebus
550
Sub tantis, animi victus: nam praeside magna
Diva, opus hoc geris: haud tanto sub numine fas est
Formidare tibi, Mox vero, his rite peractis,
Festinum Hetruscus te iure reposcit amicus.
Vox tantum. Auditu primum vir constitit haerens,
555
Obtutuque oculos defixus, inhorruit: at mox,
Postquam laetitia exorta, et vis reddita menti est,
Accingit sese curis, animumque vigentem,
Rerum adeo versat successum, agitatque per omnem.
Tum vero accersit fidum, de more, Lyaenon,
560
Consiliumque aperit totisque ex ordine rebus
Edictis certumque facit, mandatque subinde
Certa ministerio quam primum explenda fideli
Munia, solliciti nempe exposcentia curam
Structoris: subit ille animo mandata volenti;
565
Nec secus ac iussus (medii brevis hora) facessit,
Interea comitum simul omnis conscia rerum
Fit turba: laeto parvas rumore per aedes
Vox resonat, tempus iam tum adventare petitum,
Tota Subasaeae quo mox simul agmina gentis
570
Conveniant certam ad sedem; numerumque suorum,
Nominaque atque acies, et sacra insignia discat
Franciscus, pater ipse ducum; et praeclara Subasi
Gloria quaque Lidos, et qua sol spectat Iberos,
Fulgeat, ac sublime caput tandem inferat astris,
575
His inopum coetus tum sic rumoribus actus,
Instaurat sacros cantus atque acrius instat
Ritibus aethereis, donisque impensius aras
Instruit, ingeminans cultus, et laudis honores.
Scilicet imploratque deos, summumque deorum,
580
Supplicibus votis, Genitorem, animisque precatur:
Reginae sed enim aethereae spectabile numen
Multa vocat; tantique assuetam numinis auram,
Auxilius exposcit opem, eventumque negoti
Felicem exorat magni: tandemque vocatu
585
Indigetes crebro et precibus compellat amicos.
At pater (hic primum rebus fortuna gerendis
Nimirum oblata est par atque accommoda visa)
Centurias gentis mox rite Subasidis omnes
Ad sese acciri sistique ex ordine curat.
590
Praecipue vero iussis, ductoribus instat,
Conveniant, multa edicens; iam tum ipse coactos
Quos adeo ima omnes optat spectare; quibuscum
Opportuna queat magnis de rebus habere
Consilia, atque acres iusto simul ordine curas
595
Quondam partiri et duros aequare labores.
Nec non et leges, et, qui modo traditus, ordo
Vitaeque, et cultus, quo iam venerentur honore,
Explorare optat: num liba, et munia divis,
Nosse cupit, num iugis honor praefulgeat aris.
600
Ergo adeo cursum simul accelerare iubentur,
Flavaque conventu celebri petere arva Subasi,
Et sacra aethereae delubra invisere Divae.
Nuntia fama volat. Primum vulgata per urbes
Finitimas; (nec dehinc mora) tollitur alta per auras.
605
Nubilaque atra secans, cursum rapit excita, et oras
Externas invisit ovans, longeque repostos
Sese agit in populos, vigil, immunisque quietis;
Donec sublimi, celerique impulsa volatu,
Limina cuncta manu gentis contingat egenae;
610
Atque improviso mandata, urgentia cursum
Concilium ad magnum, valvis affigat apertis.
Tum vero una adeo cunctos idem ardor eundi
Vrget: amant omnes quamprimum linquere sedes,
Quisque suam: haud animos labor, haud perplexa viarum
615
Territat ambages: Heroa audire loquentem
Tarn magis exardent, quam lux magis aurea gliscit
Vsque viri, nomenque ingens crebrescit ubique.
Nec mora, iam e cunctis egressae partibus ibant
Centuriae, flavique petebant arva Subasi,
620
Non tamen effusas passim, ac sine lege ruentes
Ire datum; sed qumeque suum, de more, caterva
Ductorem insequitur, certoque iter ordine tendit.
At tu magne pater (tibi primum haec agmina nosse,
Signa, duces, structasque datum lustrare cohortes
625
Nobis iam facti seriem longa occulit aetas)
Pande modo, quam quisque ducum, quibus egit ab oris
Tunc aciem: flava dic deinde e rupe Subasus
Arduus adspexit tentoria quanta per agros,
Tam multas, tam diversas coiisse sub uno
630
Nomine demirans gentes: dic denique pubis
Tam spernacis opum, et iam tum simul omnium egenae
Agmina quod numen caelo respexit ab alto:
Quis deus auxilio victus advenerit illis,
Gramineosque toros, positasque sub arbore mensas
635
Struxerit, extemploque epulis onerarit abunde.
Prima, Lavernigenae passim quae Tybidis oras
Foecundas abiuncta locus, quaeque arva Subasi
Flava colit, quam sulphurea Nar albidus unda
Alluit, et niveo Clitumnus gurgite creber
640
Perfundit, generosa cohors, duce lecta sub uno,
Ingreditur. Non hac e toto pulchrior ulla
Succedit numero: nulla hac violentius atras
Eumenidas premit, et regnis insultat avernis
Acrius; omnis eam legio miratur euntem,
645
Attonitisque inhians animis, hanc suspicit unam.
Ipsa caput populis, sceptroque insignis eburno.
Incessu regina gravi, sacra arva pererrat,
Mente polos, atque astra tenens, animoque furentes
Proculcans hostes, stygiae fera monstra paludis.
650
Post hanc, Picenis e collibus exsilit ardens,
Signa improviso attollens, pulchrisque sub armis
Effulgens ductor; totum cui protinus agmen
A tergo subit; et longo micat ordine pubes,
Gens quippe haud virtutis egens haud indiga laudis;
655
Nil armorum expers; molli haud assueta quieti;
Non ignara mali. Qualis sub nocte minores
Astrorum currus intermicat aurea Phoebe,
Iam luce adversa fraternae lampados icta:
Namque, ut flavicomo vicinior alta Subaso
660
Castra tenet, magnumque patrem vel prima vocantem
Audivit captaque ducis stipe, fortibus ausis,
Addixit sese castris, patrique vocanti;
Viribus invictis ita clara, animisque superba,
Nequicquam trepidans, nequicquam bella perhorrens,
665
Ardua signa fovet, laetisque onerare triumphis
Festinat: tantos versat sub pectore honores!
Hunc et Tarpei supremo in culmine saxi
Assuetus lustrare suos, et cogere coetus,
Et mulcere rudes, et fortibus addere saeva
670
Iura animis, cano praefulgens vertice ductor,
Procedit: tota non hoc maturior aevo
It turba, et Pylios cui iam non aspera soles
Fata negent, dignus. iuxta hunc Aeneia sese
Prima acies infert,cui mox bonus incola sacri
675
Soractis, comites nequicquam adiungit inertes.
Addunt se laeti celso de colle Falisci:
Et qui Vestinos rastris, et vomere curvo
Exercent colles, marrucinique coloni
Accedunt canique ducis sub nomine fulgent.
680
Adsunt qui gelidos urna, potuque Velinos
Exagitant fontes, et Bosea vomeris unco
Arva insectantur. Mittunt Aniena magistro
Flumina longaevo lectissima corda virorum,
Mittit opes Anxur niveum, crebrosque colonos
685
Delegat Pontina palus, delegat et Vfens.
Insuper herhosis Marsorum e moenibus acres
Adsunt tyrones, tetricaque e plebe Sabella,
Durum utrumque genus; quibus et pastorius omnem
Mos cultum, victumque dabat sed providus illis
690
Demulcensque animos dictis, et pectora lambens
Signifer ore pio saevos mansuescere sensus
Edocuit, legesque pati, monitusque coegit,
Centum aliae, ex aliis vicis insignibus altis
Romulidae sese ducis addixere catervae,
695
Nec mora, continuo, longo structa ordine latos
Linquit lapygiae campos, signa alta ferente
Sub duce, laeta manus: patriam hinc unam aut genus unum
Nec mores, nec lingua sonant; quamquam omnibus idem
Cultus, idem studium, et cura raptantur eadem.
700
Namque hos dux Solymi deduxit moenibus; illos
Plebs Canusina dedit; gelidis dehinc Fucinus undis
Mille alios misit, corda indefessa labore.
Tum variae gentes (magnus quas vertice ab alto,
Per latos sparsas Garganus prospicit agros,
705
Garganus Duce sidereo, temploque superbus
Augusto, ingenti, atque argento divite, et auro;
Fumoso horrifici cui fornice mille sub antri
Igne calent arae vigili, redolentque Sabaeas,
Et Cilicum messes, sertisque virentibus halant
710
Agmina dant passim: mittuntque ex ordine coetus,
Quos Salentini, quos educat ipse Neaetus,
Quos Sybaris, Samiae quos moenia docta Crotonis,
Quosque Arpi, atque Hydrus, Lacedaemoniumque Tarentum.
Accedunt acies, mittunt quas rite coactas
715
Olim Romano spumantes sanguine Cannae:
Tum, quae Sebethi ripas, cineresque vetustos
Sirenis liquere adsunt; atque agmine denso
Signa ducis stipant hilares: quibus ordine Locri
Naricii dant se comites: tum denique iungit
720
Littore ab extremo postremum Rhegion agmen.
Cesserat Hesperia, Siculumque evaserat aequor
Fama Subasaei conventus nuntia: iamque
Sicaniae tota ora fremit: moxque indiga pubes
Fervet amore viae, studioque ardescit eundi.
725
Tum bonus exsurgens dux, atque insignia tollens
Laeta manu ciet ingenti clamore phalanges.
Nec mora, festinant: coetus simul undique lecti,
Quisque suas linquunt sedes. Zanclea vocanti
Ductori mox prima acies, non segnibus ausis,
730
Haeret: eam arctoi linquens angusta Pelori
Litora, subsequitur: tum quae saxa alta Pachyni
Incola imbriferi, subit: huic Lilybaeia sese
Agglomerat pubes, iisdemque insignibus haeret,
Caetera confuso varias gens ordine sedes
735
Linquit adest Erycis cultor ptoperantque catervae,
Quas Agragas praecelsus alit; quae mitis Elori
Stagna bibunt: et quae circum Symaethon aquantur.
Quaeque Arethusaeos permiscent ore liquores.
Et Cyanes haustu lacrymas, urnaque frequentant.
740
Adsunt, quas Drepani litus, quasque alta Panormi,
Sive antris tectas, seu lucis, moenia pascunt,
Iamque instructa omnis legio undas classe premebat,
Naufraga qua ponti rabies, visque effera, littus
Hinc Italiam angusto, Siculum illinc proluit aestu.
745
Iam vasto epotos revomenten gurgite fluctus,
Zancleam e summa spectabat puppe Charybdin,
Plenaque circuitu flectebat carbasa laevum
In latus, aequoreis canibus resonantia Scyllae
Sub rupe adversa devitans ora biformis:
750
Tum vero optatos velis a puppe sequentes
Dat Zephiros: rapit acta levi placida aequora cursu,
Et laeta Euboico potitur mox littore classis.
Emicat in siccum, primoque in margine pubes
Constitit omnis: eam monitis victuque refectam
755
Dux bonus accingique viae, longoque labori
Hortatur: parent omnes hortatibus: at lux
Nona Subasaeis parentes sistit in agris,
Interea parte ex alia percurrit Hetruscos
Fama agros scandit montes caeca antra recludit
760
Invisit lucos, nemorumque silentia rumpi
Tum vero effulgens pulchris dux pulcher in armis,
Attollit signa, et coetus vocat undique egenos.
Haud mora, continuo primi, quos sufficit Arnus;
Arnus florentem pulchro qui dividit urbem
765
Amne secatque agros, cursu formosus amoeno;
Assistunt ultro: sequitur dehinc, moenia linquens
Aretina, acies: tum quae Clusina frequentat
Arva, errore latent non extricabilis urnae
Qua cineres, Porsenna, tui subit agmine laeto:
770
Huic sese comites addunt qui littoris oram
Piscosam, Thrasimene, tui, tenuesque phaselos,
Retiaque, et remos, udo cum foenore linquunt:
Insuper Alpheae Tyrrhena insignia Pisae
Nequicquam exosae, Tusca de gente petitis,
775
Adscitisque sibi castra indiga coetibus augent.
Ergo ibat tum ductor ovans; iamque arva Subasi
Laeta tenens, acies Divae sistebat ad aras,
Hic improviso dux imperterritus oris
Adstat ab Adriacis, longoque agit ordine gentes
780
Tergeminas. Ipse in medio, praestantibus ausis,
Vertitur, ore canens, dextraque arma indiga tollit;
Tam magis effulgens et claro laetus honorem
Quam magis innumerae caelo se gloria gentis
Attollit. Primos huic, quam tu flumine, mitis
785
Rhene, secas parvo, Phoebea Bononia coetus
Subicit: hos sequitur quae linquit Ariminon, et quae
Scindit arenosi Rubiconis littora pubes.
Tum, quae coenosae liquerunt arva Ravennae,
Accedunt, hilaresque ducem comitantur euntem
790
Rite manus: mox centum aliae; quas deinde, per oras
Littoreas, passim ohscuro sub nomine pagi,
Et clarae legere urbes, populique potentes,
Hae simul unanimes heroem ad sidera tollunt
Voce Subasaeum, laetaeque una illius omnes
795
Facta canunt: ut siderei iam diruta Regis
Instauret castra; ut magni regalia tecta
Praesidis attollat; sacram ut suffulciat aedem.
Ceu, dum Maeandri, seu per vada nota Caystri,
Iam pastu saturi, iam tum raptoris obuncum
800
Nil formidantes rostrum, laeto agmine cycni
Dant nivei cantus; stagna alta, amnisque canoris
Respondent modulis, et florida prata resultant.
Continuo his, nec more adeo, nec sanguine distans,
Immiscet coetus sese: huic genus Eridanus rex;
805
Eridanus pater Hesperidum, ac generator aquarum;
Flumine qui centum pagos, centum alluit urbes;
Ingentique hominum centenis usibus alveo
Nec vectare rates, campis nec fundere rivos
Desinit, avulsasque trabes devolvere; donec
810
Fluctibus Adriacis pronum caput altius abdat,
Et septemgeminis proscindat cornibus aequor.
Ergo hic ductori circum sua flumina gentes
Advocat in coetus: celeri mox undique cursu
Laetae acies properant. Athesin prima agmina linquunt:
815
Exin Ticini ripis assueta vadosi
Adveniunt: et tu (melior nunc, aspera quondam
Damna ferens, spectare tuas dum sanguine ripas
Romano iuvat undantes; et laeta triumphis
Gentis Agenoreae caelo se gloria tollit)
820
Das coetum, o Trebia, insignem fulgentibus armis,
Tu quoque, dives avis, lauroque apprime virenti
Fulgida, Idumaeisque insignis Mantua palmis,
Vltro ades, agmen agens pulchrae pulcherrima gentis:
Et, qui te placido cursu, vitreisque fluentis
825
Alluit, et stagno pariter circumdat inerti,
Laetus ab auricomo Benaci littore, coetus
Expertos rerum comites tibi Mincius addit,
Abduaque hunc, Lambrique tibi piscosa catervas
Littora delegant crebras, struit Ollius inde,
830
Transmittitque acies: hec te vicina Cremonae
Moenia deficiunt: ingentisque accola Lari
Creber adest: cunctae tbhi enim tibi, Mantua, sese
Hae comites iungunt acies, unaque volentes,
Tollunt Adriaci tecum pia signa magistri.
835
Tertius ecce virum, duce mox, signisque sub isdem,
Impiger exsurgens Venetis globus instat ab oris.
Huic se prima manus, cineres, antiquaque magni
Busta Phrygis linquens (assuetaque pinguia circum
Littora Medoaci laetas suspendere glebas
840
Vomere, et aeratis sudibus, de more, iuvencum
Terga fatigare, et duro fodere hispida ferro,
Admiscet: tum, quae non segnis lapidis oram,
Et vada praecipitis linquit saxosa Timavi,
Plebs subit; et comiti mox sese interserit ultra.
845
Adsunt quos Aponus fervens excalfacit aestu
Sulphureo: calidis hi tabida corpora lymphis
Mersare assueti, morbos et cuspidis ictus
Mulcebant olim saevos, atque arte levabant.
At nunc Phillyrides melior docet; altius illos
850
Numen agit; laetos opera ad maiora relegat,
Hos super Euganeos linquens denso agmine saltus,
Lanigerosque greges spernens, hirtasque capellas,
Spernens, et mulctras dulci cum lacte capaces,
Advenit coetus; silvestria pectora curis
855
Iampridem exutus patriis, iam sponte caducas
Dedignatus opes. Ergo hi iam corpora duro
Exercent cultu; perque acres ire labores,
Ignotisque malis paulatim assuescere cogunt.
Pulvere nuda premunt duro vestigia: lanis
860
Quaesita externis, rigidoque asperrima textu
Tegmina habent membris: succingunt reste fluentes
Nodosa endromidas: capiti tutamen ab armis,
In morem pendet rigidum; quod saepe reductum
Fronti hiemem, nimbos et solis temperat aestus.
865
Tot proceres dederant: tot lectos ordine coetus
Itala regna, patris Francisci signa ferentes:
Cum procul apparet subito gens extera, lingua
Tam diversa sonans, Latio quam sanguine distans.
Ergo iter emensus longum, durosque labores,
870
Alpinisque iugis adeo post terga relictis,
Dux festinus adest, ingens quem Gallia mutit.
Gallia post Latias urbes quae proxima subdit
Colla iugo, monitisque sacris, et ad ardua cogit
Signa Subasaei patris, non parca, cohortes,
875
Ipse autem prior, et claris virtutibus ardens
Laetus init; laeto sese fert ore priorem,
Ostentatque animos; et vivida corda suorum
Accendit comitum; dictisque hortatus amicis:
"Ite (ait) hac nostris monitis tenus acta iuventus;
880
Ite: viae labor expletus: iam iamque potiri
Francisco dabitur: iam fas erit ore propinquum
Compellare virum, pariterque audire loquentem.
Vt vos divini conspectus, et alta magistri
Colloquia, ut Patris monita intemerata iuvabunt!
885
Vt pulchrum nostra nomen de gente petitum
Iam iam dulce sonas! Latio ut iam sanguine gaudes
Ornari! Mox tempus erit, cum Caspia regna,
Quaeque ad hyperhoreum penitus compulsa Booten,
Gens riget assiduis nivibus; canisque pruinis
890
Te simul audierint: te, qua niger auster arenas
Exsiccat bibulas; quaque occidlt Hesperus et qua
Exit ab Oceani formosus lucifer undis;
Ingentes populi numerosa per oppida norint:"
Haec ductor: peditum ductorem crebra sequuntur
895
Agmina, densanturque manus atque ordine pompis
Solemni incedunt structis; sacra limina donec
Reginae ingressae divum, vota anxia solvant.
Prima acies, una ante alias, Parnassida quae mox
Massiliam linquens dulcisque feracia bacchi
900
Iugera, ductori se pridem adiunxerat ultro,
Ingreditur, comitumque pio ciet agmina cantu.
Tum sequitur plebs laeta, Araris quae littora mitis
Curva tenet: quaeque ingentes vaga permeat oras.
Qua foecunda pater Rhodanus secat incitus arva;
905
Et qua Tyrrheni turbat vada salsa bicorni
Fronte maris. Sed praecipue micat aurea pubes,
Glandiferos saltus, umbrisque nigerrima densis
Quae nemora observat; gemmis ubi dives, et auro
Vrna tuos cineres, virgo Bethana, recondit;
910
Virgo quae superum Regemque, Hominemque,Deumque
Saepe una hospitio recipis, lautosque paratu
Regali struis una toros; manibusque recentes
Hospitis una tui das lymphas, pocula misces;
Sola penum tu rite paras; tu sola penates
915
Messe adoles Arabum; tantoque in munere segnem
Increpitas, querulaque infestas voce sororem:
"Quis te, magna Dei cultrix, atque hospitis hospes
Siderei, quis facta piis tua laudibus aequet?
Nam te squamigeri nequicquam, virgo, draconis
920
Terruit os immane, ingens; frustra efferus altis
Attollens cristis ardentia colla, veneno
Te petiit saevo: quin tu imperterrita contra,
Iam super ossa hominis, semesaque viscera fusum,
Mox aggressa, manu mulcens in vincla petisti.
925
Tu iuvenem rapidis elisum fluminis undis,
Non ope phoebea, non vi, non graminis usu,
Sed prece mortali, divium immortalia flectens
Corda potens, Stygio revocas, atque eximis Orco,
Et rursum aetherei vesci das luminis aura.
930
Tu Gallum regem immanem, dominumque superbum,
Hospitis, alma, tui quondam venerabile numen
Ore incestantem, deridentemque profano,
Aggrederis dictis audax; linguaque magistra
Deiicis, exturbasque, fugasque e corde furorem:
935
Iamque animi victum, iam tu meliora sonantem
Ore pio, immersum sacri tu fluminis unda
Attollis; puroque aurae iam simplicis igne
Fulgentem, aethereis tu provida sedibus infers.
Salve, diva, poli decus, et Cynosura profundis
940
Adsis, o placidoque invisas numine terras,
Interea gentis seriem, numerumque sequamur,
Aequemusque tuos cantu, bona Gallia, cives,
Laeta Subasaeis quos ultro insignibus addis.
Accola deinde tuae, formose Druentia, coetus
945
Succedit ripae, ripae felicis: amores
Tyrrhenum, de more, suos quae saepe canentem,
Mulcentemque lyra nemora alta, et moenia vatem
Audiit, arrisitque, assultavitque canenti.
Hinc sequitur delecta cohors, quae cesserat agris
950
Vltro Santonicis; et quae limosa Garumnae
Alluvie pridem rastris inverterat arva.
Instant Bellovaci post has: dehinc Lingones acres,
Iam tum animis mites naturalique furore
Iam corda exuti: tum, quos, per saxa fragosum
955
Praecipitans cursum, rapidis Liger excitat undis.
Hos super accedunt, seu clara per oppida vulgo,
Sive per obscuros assuetae ducere pagos
Esseda mille manus; omnes quas Sequana praeceps
Delegit, Latioque patri transmisit ovantes.
960
Tanta haec obtutu celsa de rupe Subasus
Agmina devexo spectarat: et ecce subortus
Alter ab Hesperio gentis globus emicat orbe.
Miratur legio omnis hians, stupet ipse Subasus
Externa de gente ducem, peditumque sequentum
965
Instructas, in morem, acies longo ordine; quas tu
Vltro ad Romanos transmittis, Iberia, campos;
Franciscique volens castris addicis egenis:
Iam melior, divumque piis iam nutibus acta;
Iam tristis, quod in arma ruis, quodque impia, ferro
970
Velatos olea, et niveae felicia quondam
Vltro oratores pacis tibi dona ferentes
Excipis, innocuosque obtruncas, nescia quantum
Molirere nefas, quanti rea criminis esses.
At vero quos tu crudelis vulnere saevo
975
Heroas vita spolias, Rex altus Olympi,
Casibus exemptos diris, interserit astris:"
Ergo ibat ductor; quem mox prima agminis ala
Passibus aequabat, rutilos turbare meatus
Quondam assueta Tagi et flavas subvolvere arenas:
980
Tam magis exardens, simili et virtute nitescens,
Quam minus effiulgens patrii iam fluminis auro,
Huic vero insignis flava Tritonide Bethys,
Continuo socias, praeclara e gente petitas,
Addiderat bonus ipse manus, corda inscia fraudum,
985
Et durata malis, assuetaque parcere mensis.
Nec minus ingentes foecundans maximus agros
Iunxerat et comites certatim, haud parcus, Iberus:
Et qui Pyrenen tenet altam, accesserat: et qui
Herculeam Calpem Tartessiaque arva frequentat.
990
Talis init, tantis cuneis stipatus ab orbe
Ductor Atlantaeo, tali ciet ordine pompas.
Interea occiduo sol aureus igne rubescit,
Fumiferasque urget devexae Tethyos undas.
Astrigerum toto sensim nox humida caelo
995
Attollit caput et terras obnubit inertes;
Componitque hominum curas, motusque ferarum.
Tum proceres cogunt fessas, curantque phalanges,
Quisque suam; seraeque iubent dare membra quieti.
Fit strepitus primum lenis: suus occupat artus
1000
Mox sopor extructos et iuncea tecta silescunt.