Argumentum
Orandes, Turcorum ditissimus, audita Francisci fama, eum invitat et laetus excipit eique suae vitae seriem narrat. Donat illi montem Lavernae (quem Alavernae dicunt) ac in eo aedificia construi se curaturum pollicetur. Gratum se praebet Franciscus ob locum orationi aptissimum. Quem antequam occupet, peragrare cupit exteras regiones. Admonetur in somnis ut Assisium redeat. Inde visit Apuliam, Garganum montem adit Deum ac Dominum Michaelem oraturus. Crux vi caelitus apparet. Quacumque transit verbum Dei populis annuntiat. Ab Euphrosio Sipontino humaniter excipitur.
Surgit ab his magnus procerum consessus; ovansque
Paulatim exoritur rumor; vocesque faventis
Crebrescunt vulgi, et clarae praeconia laudis.
Sicut apes gens prisca novos excedere reges
5
Cum iubet antiqua e sede et nova quaerere regna,
Dant primum lenes sonitus, tractimque susurrant;
Donec tota favis castrisque effusa iuventus,
Seu propter rivos, seu sub frondentibus umbris
Pendula ludit ovans, camposque sonoribus implet.
10
Ergo omnes uno ore fremunt: stupor insuper omnes
Altus habet: simul Heroem dignantur honore
Omnes divino: pueri, iuvenumque catervae
Illum suspiciunt; illum admirantur, amantque
Primorum coetus patrum; observantque piarum,
15
Attonitisque inhiant animis tota agmina matrum.
Tum referunt ut prima dabat monita aurea pubi;
Obscenae ut fraudes utque exitiale venenum
Nosse voluptatis, simul et vitare docebat;
Vt virtutis opes, regnumque insigne canebat:
20
Cum tantum illa animis felicibus aurea donet
Hospitia, et caelo sedes paret una beatas.
Contra autem exceptos pellaci fraude voluptas
Praecipites volvat, stygiasque agat atra sub undas.
Inter primores fama notissimus urbe
25
Civis erat tota, simul et ditissimus agri
Tuscorum: omnis eum primis consuerat ab annis,
Iam tum surgentem puerum, gens Lyda vocare
Oranden. Tantum hic, fama gliscente per oras
Tyrrhenas, dudum clarum, ac venerabile nomen
30
Francisci audierat: multumque Heroa petitum,
Quaesitumque diu (o Superum bona numina, votis
O nullis pietas non exorabilis) olli
Tandem improvisum, insperatumque attulit ultro
Sacra dies, lux alma, favens et amabile numen.
35
Ergo adeo huic animus magno exardebat amore
Compellare virum, dextraeque innectere dextram.
Accessit tandem, et placido prior institit ore,
"O mihi laeta dies, o felix orbita lucis
Sidereae, atque animo nimium expectata volenti;
40
Quae vehit optatum lumen, specimenque beatae
Nunc insigne meis oculis dat cernere vitae!
At tu magne pater (quamquam primoribus istis
Multum hodie veneratus abis) ne despice nostros,
Quaeso Lares: me me veterem novus hospes amicum
45
Nosce hodie: Dis auspicibus quorum alma triumphis
Fulget inexhaustis, atque haec redit annua pleno
Orbe dies; reor haec direxti ad moenia gressus.»
Sic ait, accepitque manu, et procurvus inhaesit.
Procedunt unaque aequatis passibus ibant:
50
Iamque altos subeunt postes tectisque superbis
Succedunt: iussae extemplo stant ordine mensae.
Vtque suus dapibus finis datus, ilicet ambo
Excessere toro simul, et penetralibus altis
Excepti sedere: dehinc gratissimus hospes
55
Occupat Orandes prior, ac mox talibus infit:
"Audieram, pater et dudum sub pectore nomen
Servo tuum: audieram sese quam clara Subasi
Tollit oliviferi et quam forti gloria nixu
Caelum adit et nitidis summum caput inserit astris;
60
Quam crebris magnae resonent tua facta per omnes
Vocibus Ausoniae fines; quam praepete cursu
Fama tuum defert Romana per oppida nomen.
Nec me dura fides tanti rumoris habebat:
Credere suasit amor pius omnia: nec malus error
65
Credentem abduxit, nec murmure lusit inani,
Hinc votis te saepe meis, Francisce cupitum,
Vt tandem huc vectum aspicio; ut te nostra terentem
Limina nunc pater agnosco! Vt iuvat ora tueri
Exoptata diu! Sed enim tua maxima virtus
70
Quae, reor, huic hodie sese divinitus urbi
Ostendit; superat famam: et memorabile nomen
Extulit, insignique adeo claravit honore,
Dum monita ingenti tonitru caelestia pandis:
Et pubem angustis rebus consuescere suades,
75
Obnitique altas clarae virtutis ad arces.
Verum, agedum (quando haud animum communia tantum
Sollicitant, sed certa suum iam cura mearum
Tempus amat rerum) primum hoc, pater, accipe de me.
Cum primaeva mihi, nec dum bene firma iuventus
80
Vix malas tenero vestiret flore nitentes;
Non ego, quod senior studiis pater ipse parabat
Sollicitis inhiabam aurum: sed protinus acer
Et contemptor opum, et curae aversator inanis.
Ad cultus, ad templa deum, ritusque ferebar
85
Sponte sacros; totaque volens cum mente vovebam
Aris pubentes annos, seniumque futurum.
Hoc autem tacitus versabam corde sub imo
Mecum ipse, expectans si fors ulla afforet unquam
Caelo lapsa dies, qua plenis auspice votis,
90
Tandem aris, sacrisque focis me rite dicarem:
Vnde, opibus spretis, vanisque e pectore curis
Iam procul emotis, liquidis anima ignibus aurae
Aethereae flagrans, penitusque exempta caducis
Vsibus, in numerum divum sublata volaret,
95
Et soliis tandem caeli succederet altis.
Consilii rumor sed enim contingeret aures
Multa equidem patris, vigilans, tacitusque cavebam,
Exhorrens fremitus senis, indomitosque furores.
Interea (o nostris nequicquam aequabile fatum
100
Optatis o Parca obstans, o lugubre pensum)
Festus Hymen patris accitus iam voce, per urbem
Auditur totam, mihi vincla iugalia tendens.
Fando autem nostras vox tandem percutit aures:
Tum cordi incubuit, durisque sub ossibus haerens
105
Altius insedit dolor, et spes excidit omnis.
Tum perii, tum me nox circumfusa tenebris
Obduxit caecis, luctuque involvit amaro.
Quid facerem? Quae tum praeceps fuga, quaeve latentem
Tuta satis loca, terra aut quae satis ima dehiscens
110
Meme ore acciperet? Quae animo hic sententia tandem
Surgeret ambiguo? Patrias stetit alite planta
Linquere saepe domos; terraeque invisere fines
Desertae et saltus horrendaque lustra ferarum
Quaerere; longaevumque fuga deludere patrem;
115
Atque atro infectos luctu incestare Hymenaeos.
Non hoc fata dabant, reor; inde audacia rebus
Succubuit, fateor, tantis, animusque refrixit.
Ergo aderat, thalamos quae iam de more pararet,
Taediaque ingrati me ferre invisa cubilis
120
Cogeret, atra dies: resonant alta atria plausu:
Pendent ardentes lychni: funalibus umbrae
Cedunt nocturnae incensis: domus instrepit omnis
Laetitia. Vnus ego, haud animum mulcentibus ullis
Moerentem ludis, imo suspiria tantum
125
Anxia, et assiduos fundebam e pectore questus.
Sensit luctisonas voces, atque affuit ultro
Mox pater, et gemitus causas scitatur amari;
Nullaque non tristi spondet solatia cordi.
Dissimulans partim silui, partimque negavi.
130
Vera diu longis solers ambagibus abdens.
Vi contra ille instat multa: ac, de more paterno,
Nunc me blandus obit; placidis nunc aspera iungens,
Turbibus ira, acerque, minis incessit amaris.
Hic animi tandem retegens arcana profundi,
135
Heu! Cessi, heu! Perii heu! Victus fera iussa subivi
Tunc equidem infensi patris: atque exinde iugalis
Me torus invitum tenet, ac dolor angit amarus.
Nec tamen ullus adhuc (quamvis Lucina vocarit
Te quater ad partum coniux; quippe omnis ab ortu
140
Erepta est primo soboles) mihi servat avitas
Divitias heres, vacua aut iam ludit in aula
Progenies, seram consolatura senectam.
Quare, age, ne tantis opibus; fortuna benigno
Quas non parca sinu rediens vehit undique nobis;
145
Externa de gente olim satus incubet haeres;
Tu pater, obsta hodie, ambiguis tu consule rebus.
Sive inopum turbas alere, atque horrentibus artus
Nudatos tegere ipse iubes; sive alta per urbem
Ponere me mavis picto de marmore templa
150
Caelicolis, meritosque aris indicere honores,
Et festos sacrare dies de nomine Divum
Edicis; mox ipse volens mandata facessam:
Nec quondam ulla animum tangent dispendia rerum.
Praeterea, quo iam non opportunius ullum
155
Esse tibi, coeptisque tuis, reor, accipe munus.
Stat capita attollens praeruptis ardua saxis
Vndique mons, campis longe conspectus Etruscis;
Vtilis umbrosis tantum mihi saltibus, et, quae
Lanigerique greges nobis, armentaque late
160
Tondent; dumetis herbisque virentibus aptus.
Exerit unde pater primo Tyberinus in auras
Fonte caput superas; qui postquam cornua fronti
Aptarit gemina, et famularibus auxerit undas
Amnibus ascitis flavas, mox obvius Austro,
165
Iliadae petit aurato sacra moenia cursu.
Hunc fama est, veteres olim, de more profano,
Praedonum, furumque Deae sacrasse Lavernae;
Et primum horrenti luco tum nomen ab illa
Fecisse, indigenum vulgus quod rite minorum
170
Servat adhuc. Exin raptorum huc agmina suerunt
Magna coire simul nigroque in culmine montis,
Solis inaccessas radiis celebrare cavernas.
Ergo hic non laeti cantu, tenuique cicuta
Pastores mulcere greges, non carmine lites
175
Alternis miscere leves, non ponere ludos;
Sed spoliis tantum praedatrix turba cruentis
Et convectatis simul exsultare rapinis.
Caedibus hinc, taboque atro, sanieque tepebant
Speluncae horrentes, hominumque avulsa sub altis
180
Ilicibus semper pendebant ora, volucrum
Dirarum foedae rostris immanibus escae.
Advenisse diem iam nunc reor (o bona tandem
Saxum ingens tua nosce libens) quo nominis atri
Deponas ignominiam; veterumque malorum
185
Exutum probris, nemus, immanesque cavernas
Vsibus addicas sacris: nova gens, novus hospes
Adveniet; cultusque novos, novaque ingeret antris
Ille tuis spolia, et magno ditabit honore.
Ergo age (si te amor is, si fert ea corde voluntas)
190
Ille tibi, sociisque tuis iam cedat habendus.
Illic, longa animo dum propulsare iuvabit
Taedia, et ambigui penitus commercia vulgi
Linquere, certa quies: illic laeta otia fessum
Excipient. At si (forte hoc impensius optas)
195
Ardet sidereas animus conscendere sedes,
Scrutarique iuvat nitidas stellantis Olympi
Mente domos; scire unde animas hominumque, ferarumque
Arcessat genus; unde satis levis imber; et astris
Vnde viae, unde ortus, defectus unde; quis ignes,
200
Luminaque inter se pugnantia temperet illis;
Vt montem, ut densum nemus, ut saxa ardua votis
Aequa tuis reor! Vt specus, atque immanis hiatus
Te capient silicis, praeruptaque culmina rupis!
Praeterea in medio montis, viridissima tractu
205
Convallis iacet exiguo: cui tramite recto,
Hinc atque hinc modici defendunt flamina colles;
Ilicibus densis, proceraque abiete utrisque
Exhorret dorsum; lucusque hinc inde silentem
Obnubit vallem obtentu, ac superimminet atro.
210
Dira loci facies, et relligionis honorem
Terrificae multum iam tum ostentare videtur:
Vmbrarumque horrorem, et nigra silentia luci
Iampridem indigenae sese expavisse trementes
Haud temere agrestes perhibent: audisse canores
215
Quippe inter densas frondosi culminis umbras,
Credunt caelicolum, atque alas vidisse micantes.
O quis te Superum non iam mox sistat amoena
Valle? Quis optandam vasta sub rupe quietem
Invideat? neve aethereas attingere possis
220
Obstet delicias? Eia, extemplo cape tantae
Sedis opes: age, montis ama solatia sacri:
Vnde animum attollas; magni penetralia caeli
Vnde ineas; ubi mille Pater spirantibus aurae
Ignibus omnipotens Volucrum fovet agmina sanctae.
225
Queis etiam sese, manifesta in luce refulgens,
Totum indefessis spectandum visibus offert,
Immiscetque volens: sensusque infusa per omnes
Lux agitat turbam, et totos alit ignea coetus.
At tibi, ne tantum ramis frondentibus arbor
230
Rorantes stellas, et solis temperet aestus,
Defendatque hyemes, et frigora dura, nivesque,
Mox equidem ultro adero; nec te usquam in rebus egenis
Dimittam, fessumve tui me cura relinquet.
Bina autem primum excelsa sub rupe locabo
235
Tecta, humilesque casas: at si dehinc aucta tuorum
Gens comitum exsurgat, pluresque ex ordine poscat;
Esto, ipsi iam tum numerumque, modumgue domorum
Praecipiant tantum: me cura, laborque fatigent, »
His bonus Orandes animum pulsaverat orsis
240
Hospitis: ille pio sic rettulit ore vicissim.
"Rem magnam votique hominum nullius egentem,
Nulli non adeo frugi bone consulis hospes.
Mortales ultro cuncti se velle fatentur
Nosse iter, et summas virtutis scandere sedes;
245
Praemiaque alta petunt, animisque ardentibus omnes
Illius exoptant. Quid vero (heu, perdita rerum
Conditio nostrarum!) animos vota irrita ludunt
Saepe avidos? quid praeda boni tam rara petiti
Contingit nobis? quae sors, quis debita fato
250
Munera, promissumque decus, pactoque deorum
Mortali addictum genti, rapit invidus hostis?
Et tamen e summa divum Pater optimus arce
Intonat assidue, densisque micantia flammis
Lumina praemonstrans, acclive ingentis Olympi
255
Sternit iter, panditque aditus; vultuque sereno
Mortales caelo invitat, sedesque beatas,
Hospitia infidae quondam male credita genti,
Obiicit. Ignavum nos contra, et futile vulgus,
Fortunaeque palam ludibria vana iocantis.
260
Abnuimus divum certissima munera: fixas
Dedignamur opes: animisque haerere caducis
(Heu facinus!) iuvat usque bonis: iuvat utile passim
Linquere: damnosis iuvat ultro incumbere lucris.
Hunc, o magne hospes (sermonis gratia tanti
265
Ne tibi nulla) ad te simul, et tua dicta revertor.
Si tua vota pater primis discerpsit ab annis,
Inviditque tibi laetam, eripuitque quietem;
Si non sorte olim divis sacrata supremis,
Servitioque aris, templisque addicta iuventus;
270
Si te praepediunt sociati vincla cubilis:
Ne modo, ne, quaeso, desponde ingentia caeli
Atria: neu superum iam tu commercia rere
Perdita: amicitias antiquo foedere iunctas
Cognata cum stirpe deum ne desere, neve
275
Ceu desperatas, confractasque, omine defle
Infausto. Patet usque poli, patet omnibus ingens
Ianua siderei. Quem non laetissima divum
Concilia expectant? cui non solia aurea circum
Sceptriferi Patris, volucres, de more, ministri
280
Expediunt sedes, et constatura per aevum,
Ordine cuique sua, auratis tentoria velis,
Affigunt late, magnumque per aethera pandunt?
Nempe haud gens usquam, nulloque sub axe reposta
(Siderei modo dicta sacro de nomine Regis,
285
Iustitiaeque tenax, cultrix pia servet honores
Caelicolum) iacet ulla hominum, cui limen Olympi
Non pateat. Multos, quos ad divortia raptans
Tisiphone immani iam pridem eluserat astu,
Vipereique adeo foedarat labe veneni;
290
Respexit tandem Genitor bonus aethere ab alto,
Immundamque animis pollutis, ignibus aurae
Divinae, exussit pestem, ac scelus eluit omne,
Aethereos sensus pura sub luce relinquens:
"Hos ne aedes habitare poli, sedesque piorum
295
Incolere addubitas? hos tu non rere beatos?
Non ita: sed quamquam ad templum custodia sorti
Non illis cecidit, nec sacra evinxit honestas
Vitta comas; haud exsortes fas credere regni
Siderei. Neque enim impurus coelestia livor
300
Corda habet: haud ulli superum Rex invidet astra:
Imo animis o quae divinis, coetibus o quae
Laetitia Alituum quam densa per agmina crebri
Inserpunt plausus, quam festis maximus aether
Exsultat thiasis! simili ut bona sidera gaudent
305
Dum pater indigetes magno transcribit Olympo,
Aligerumque acies heroum coetibus auget,
Quare age, nunc, hospes, spem certam agnosce salutis
Coelestes agnosce aditus, divosque faventes.
Aude animis: desponsa piis, age, praemia factis
310
Iam ne dissimula: ne, quaeso, avertere: passim
Cerne, ea sidera divum ut Sator altus ab arce
Praemonstret tendatque manu, ac bonus offerat ultro.
Interea conceptum animo ne discute votum;
Ne tu, magne hospes, sanctum, atque optabile verte
315
Consilium: vocat insignis te gloria facti
Clamore ingenti: vocat indiga turba: reclude
Nunc nunc thesauros: age (mandat non hominum haec vox;
Rex magnus, Rex nempe deum, bonus aetheris Auctor
Praecipit) horrentes inopum tege vestibus artus;
320
Ieiunosque fove; positisque per atria mensis,
Ne pigeat crebro conventum accersere egenum.
Praeterea (quo iam non ardor honestior ullus
Te, reor, hospes, agit) magnis non parcus honores
Caelicolis defer meritos: delubra per urbem
325
Pone frequens, arasque sacra, ac simul instrue magnis
Muneribus, festosque dies de nomine divum
Institue. O quae fama tuum, quae gloria nomen
Attollet caelo! quam te tua vivida virtus
Civibus insignem quondam dabit! o tibi quantis
330
Laudibus assultans, generosa per oppida circum,
Perque agros passim, tua facta Hetruria dicet !
Ardua caelicolis effulgere rite dicata
Adspicient populi cum templa; auctorque per urbem
Tantorum Orandes operum, positorque feretur.
335
Quamquam autem o moneo, ne tu popularibus auris,
Ne vulgi mulcere animum clamore profani:
Votorum tibi enim summi Regnator Olympi
Spectator sat erit tantum assertorque tuorum.
Iam vero haec multis. Ecquid mihi tertia dona
340
Excessere animo? praerupti ne horrida montis
Saxa, Lavernicolis male quondam insessa profanis,
Et nemus umbriferum, et caeca antra indicta relinquam?
Cum tu olim ista meis sociis, gentique futurae
(Postuma si qua mihi ventura sub aetheris auras)
345
Cedere cuncta velis, nostrosque exire sub usus
Constituas. At me donis sine numine divum
Haud reor his oneras. Quid dehinc si comoda votis
Antra nemus, scopulos, lucos, deserta, latebras,
Alta dabunt montis iuga nostris? O mihi rere
350
Quicquam optabilius contingere posse? quid aeque
Demulcere animum queat ac tua munera nostrum?
Ne sic alta quidem Parnassi culmina (nec si
Nulla redarguerent priscos mendacia vates)
Sollicitent; non sic pomaria flava sororum
355
Hesperidum moveant; non sic genialia Tempe
Me capiant, ut saxa iuvant, atque antra Lavernae.
Quis vero tibi, magne hospes, quis praemia factis
Aequa tuis referat? Primum dignissima, recti
Di semper memores: tua dehinc te maxima habebit
360
Semper honoratum virtus, nec laudis egentem
Vnquam destituet; sed enim tua dona loquetur
Longa dies: canet Hetruscas ea fama per urbes
Ardua et externas vehet indefessa per oras,
Sed iam ego quid tantis onerans te demoror ultra?
365
Non vox, non praeco, non deerit gratia factis.
Crede (viam inveniet rerum certissimus ordo)
Crede: exsurget enim fandi non fictor inanis,
Non levis, at numeris gravibus narrator, opimas
Qui laudes dicat, qui facta ingentia cantu
370
Attollat caelo. Tantum hic ego pectore toto,
Ingentis quem das monumentum, et pignus amoris,
Accipio montem, et nostros complector in usus;
Natorumque, ac dehinc si qui mea fata sequentur
Natorum nati, quibus horrida suadeat ardens
375
Incolere antra animus, lucosque habitare Lavernae.
Me vero (sese primo cum crastina Eoo
Attollens Aurora, polo dimoverit umbram,
Et roseam terris lucem, rebusque colorem
Reddiderit) mox hinc digressum, longa necesse est
380
Accipiat via, tanti haudquicquam muneris olim
Immemorem. Sed quas coelestia fata per oras
Ire velint, lustranda meis quae gressibus arva;
Me ne Italas tantum gentes invisere, seu iam
Di magis externos fines, et noscere mores,
385
Ignotoque acres sub sole haurire labores
Compellant; adeo incertum est: mihi sed vaga solum
Servitia, instabilisque obtendunt munia vitae.
Hinc reditus ne certa quidem mihi tempora: nec te
Exigere id fas rere, hospes gratissime; quamquam
390
Multa licent de me tibi, quamquam exposcere multa.
Et tamen haud frustra (nostram sic numina firment
Sancta fidem) spondere ausim, meme hospita rursum
Tecta haec visurum: tunc et scruposa Lavernae
Nubiferae antra mihi lustrandi tempus: ovantem
395
Tunc me laeta sinu frondoso culmina montis
Accipient, primum nemora inter densa colonum.
Tu vero interea ne rebus defice egenis;
Sed strue rupe casas, aut frondea tecta sub alta, "
Talibus Hetruscum consolabatur amicum
400
Franciscus. Sol interea solvebat Ibero
Littore defessos biiuges, pronusque lavabat
Hesperio sub fonte comas, vultumque rubentem.
Dant mensae Cereris nox intempesta quietis
Munera; compositosque sopor suus occupat artus.
405
Postera lux primo Franciscum excusserat ortu.
Impiger e stratis mox sese corripit ille,
Sopitumque manu fidum, de more, Lyaenon
Sollicitans:" Age, digressos –ait- haud breve nos hinc
Poscit iter: labor eximius compellit ad oras
410
Externas: tu rumpe moras: nos afflat anhelis
Phoebus equis rutila perfundens lampade terras. »
Sic memorans, fidi praeclaras hospitis aedes
Ipsum et moerentem, festinatosque regressus
Orantem, et dextra acceptum sese usque tenentem
415
Linquebat multamque dabat laeto ore salutem.
Ceu pater, Eoas longinqua per aequora ponti
Quaesiturus opes, extremo in littore natis
Nunc instat monitis, nunc oscula, nunc rapit arctos
Amplexus: ciet interea de puppe morantem
420
Navita, iamque sinus pandit, solvitque rudentes.
Ergo adeo egressi simul altis moenibus, ambo
Festinant heroes iter, cursuque citato,
Transiliuntque cavas valles, montesque supinos
Obnixi exsuperant. Coepto non ulla labori
425
Interfusa quies: fulgentem praevia virtus
It simul obtendens vultum, sternitque malignas
Emollitque vias: olli pernicibus ingens
Corripiunt plantis spatium; Rubicone relicto,
Exigui donec libantes flumina Rheni,
430
Praegelidis curent defessi corpora lymphis;
Et tu Cecropiae sacrata, Bononia, divae,
Heroas pacis coelestia dona ferentes
Agnoscas, ultroque pios laeto ore receptes.
Sol iubar oceano demerserat; atraque fuscis
435
Nox terras complexa alis lucemque, coloremque
Abstulerat rebus; somnusque oppresserat altus
Gressigerum, volucrumque genus, pictosque colubros;
Fluminaque, et sylvae, colles, ager, arva quierant:
Tantum indefesso currebant sidera lapsu,
440
At pater in morem, Franciscus, tecta domorum
Suffugiens, mollisque tori, dulcisque quietis
Dona exhorrescens, herboso in littore Rheni,
Sollicitis imo versabat pectore curis
Longum iter; et magni simul, externique laboris
445
Eventum orabat facilem: cum victa sopore
Duro membra solo stravit, tandemque petivit
Non importunos defesso corpore somnos.
Ecce autem sensus vix prima oblivia passi;
Cum Regina deum (qualis Natoque, Patrique
450
Sese ultro spectanda infert) adstare iacenti‚
Et mulcere animi curas sic visa loquendo.
"Quid tu longinquos ardes lustrare recessus?
Quidve acres tentare paras, vetitosque labores?
Non datur hoc: Natus non his meus annuit orsis.
455
Non Rhodanus, non mitis Arar, non te excitus undis
Fluctisonis Liger expectat; non magnus Iberus,
Non Tagus auricomis vocat invidiosus arenis.
Gens externa tui sortitus inscia: sed quae
Iam tibi Romano surgens e sanguine passim
460
Ostentat sese pubes, inopumque sub armis
Effulget (scis ipse) olim tua rite capessens
Iussa, neque alpinas cautes aditusque nivosos
Horrescens, sponte hoc tacito sub fasce laborat.
Et nunc aequoreae partim limosa Garumnae
465
Partim Atlantei flaventia littora Baetis
Pervadens, clarae festina propaginis urget
Incrementa tuis castris, sociatque Latinis
Barbaricas acies; longo haud post tempore ductor
Vna omnes quas ipse meo sub numine coges
470
Concilium in magnum; tantis formosa Subasis
Hospitium dabit ora, ea serviet una catervis.
Tum prolem ipse tuam adspicies procerumque, ducumque
Et numerum optatum, et praeclara insignia disces.
At modo surge, moras rumpe, arva, revise Subasi."
475
Sopitum sic Diva monet monitumque relinquit,
Excutitur gelidoque solo se corripit heros,
Attonitus visis; supplexque ad sidera palmis
Sublatis, tali fugientem voce precatur.
"Diva potens caeli, Genitrix pulcherrima Regis
480
Siderei, thalamique expers, sanctique pudoris
Haud unquam immunis; quae te modo tanta fatigat
Cura mei? duros ne hodie mihi, Diva, labores
Solatura venis? O, me quocumque vocaris,
Sponte sequar: tu parentem meme accipe iussis.
485
Diva, tuis, arceque malis, et numine dextro
Adsis, eventuque pio tua dicta secundes"
Talibus orabat: Divam sic ore ciebat.
Tum vero accersit fidum, ad seseque Lyaenon
Accipit; et monitusque Deae, et visa ordine narrat.
490
Moxque iter incoeptum Iinquunt retroque citatum
Ad flavum vertunt cursum, celerantque Subasum.
Interea Latiae pacata per oppida gentes,
Securae martis fremitus secura malorum
Otia, felicisque agitant bona tempora vitae.
495
Namque ut ab aethereo divum Pater altus Olympo
Despiciens terras,iam tum placabilis, imas,
Et cladem pestis tandem miseratus acerbam,
Finibus Eumenidas superis decedere iussit;
(Haud mora) continuo populi meliora sequentes
500
Consilia in priscos revocant liventia mores
Pectora; rursus amant monitus, legesque severas.
Ex illo Superis meriti instaurantur honores:
Intermissa diu passim sua liba repostae
Accipiunt arae: atque ignes pia dona cremantes,
505
Aethera fumifico nidore et templa vaporant.
Franciscus vero (neque enim usquam pectore virtus
Ardens absistit; non usquam inserpere quicquam
Herois dat segne animo) non dura laborum,
Non trepidus perterrificos horrescere casus.
510
Quin mentem assueto, sanctoque accensus amore,
Et vitae incoeptae curis ardentibus actus,
Attollit confestim animum viresque sub imo
Corde ciet, stimulatque, hortatuque arrigit acri.
Tunc stat iapygios (sacri fortissimus Ales
515
Gargani custos id pridem suaserat, et iam
Ardore ingenti saepe illum acciverat ante;
Saepe et nescio quis cupientem abduxerat error)
Perlustrare agros: populosque per oppida magnos
Perque arva incultos, durosque invisere agrestes
520
Nuntiaque aethereae pacis mandata frequenti
Eloquio vulgare acrique incessere sontes
Verborum increpitu, et vitae monstrare nocentis
Vltrices poenas, durumque aperire quietas
Virtutum ad sedes, et clara palatia callem.
525
Pandit mox comiti fido praestabile mentis
Consilium: ille audit, votisque una incitus isdem,
Vltro abitum celerare morasque abrumpere suadet.
Ac veluti hibernis torrens super imbribus auctus,
Iam cultum irrumpens agrum; si forte colonus
530
Saxa, trabes, glebasque putres, ramosque virentes
Praecipiti opponat, raucum sonat obiice fractus;
Nec mora parte alia, stridenti spumeus unda
Aggere subsultat rupto et late obruit arva.
Sic pater aethereae Franciscus numine vocis
535
Permonitus, sublapsa retro vestigia torquet
Et coeptum abrumpens iter, ignotoque sub axe
Linquens ignotas urbes, populosque repostos,
Fatales sectatur agros; seseque, laboresque
Ipse suos ultro concessis devovet oris.
540
Ergo heros flavi iam tum alta e sede Subasi
Digressus, fido vestigia fida Lyaeno
Vna aequante ibat: qui cum multa ore serebat,
Multa animo servanda dabat mandata sub imo:
Multa itidem alterno miscent sermone, levantes
545
Taedia longa viae scruposae, acrisque laboris.
Iam Marrucinos campos, fontisque Velini
Rosea praetereunt arva, ac saxa aspera linquunt.
Prisca Sabinorum stabula, horrentesque recessus.
Nec longum, excepti hospitio Samnitidis orae,
550
Demulcent cursum, et paulisper corpora curant.
At ne tanta quidem frustra, aut impune viarum
Emensi spatia; haudquicquam labor irritus auram
In tenuem prorsum effusus: quippe inclitus heros,
Eloquio exardens, passim mandata salutis
555
Sparserat; et virtutis opes vitaeque nocentis
Turpem ignominiam, et poenas monstraverat acres.
Scilicet audierant illum alta per oppida gentes
Praeclarae: audierat pagana per arva iuventus
Agrestum turbaeque nurum, matrumque choreae:
560
Et tunc perspicuus, vitreisque subalbidus undis
Fucinus, illum ipsum circum piscosa morari
Littora, multum illum divina oracula vulgo
Spargentem eloquiis audire, animisque vereri.
Iam post ter denas succedens nona, quadrigis
565
Purpureis subvecta, polos aurora patentes
Lustrarat iubare auricomo; atque ex ordine coeptum
Carpebant heroes iter: simul improviso
Gargani tandem cum summa cacumina magni
Apparent longe. Garganum voce Lyaenus
570
Mox prior ingeminat: supplex, ad sidera palmis
Sublatis unaque hilaris Franciscus ovanti
Assultans comiti laeto sic ore sequutus:
"Salve ingens salve aethereum, gratissima sedes
Alituum vertex; salve o mihi saepe cupitus:"
575
Nec plura his. Cursum accelerant: amor acrius urget,
Quo sese montis iam iam vicinius offert
Ardua siderei moles, crescitque videndo.
At vero intento tandem ut conamine, ad imas
Radices ventum, et sedis tetigere sacratae
580
Limina prima gradu; rorantia sidera noctis,
Et fractae vires lentam suasere quietem.
Parent heroes suasi; sternuntque virenti
Membra solo defessa: altae frondentia quercus
Brachia defendunt rores, et sidera lassis.
585
Volvitur interea circum polus, et rapit ignes
Astrorum ardentes: partim hinc sese aequore condunt;
Luce adversa illinc partim nova lumina surgunt.
Et iam praecipiti nigrantes humida currus
Nox temone urget: heroas mitior angit
590
Cum sopor, et tenui sensus obnubit amictu.
Ecce autem astrigeri levis alto e vertice Olympi
Delapsus Volucer Francisci ante ora iacentis
Adstitit. Horrifica praefulgurat aegide pectus
Olli divinum: performidabilis hasta
595
It dextra: aurata sopitum cuspide patrem
Tunc una excutiens, his ultro affarier infit:
"O longum optato, Reginae numine fausto
Sidereae, et fido meme ductore potite
Tandem rite solo; certam hic ne rere quietem
600
Inventam, aut penitus te iam exhausisse labores.
Namque hinc digressum latis te maxima campis
Haec regio exposcit: te rura, urbesque morantur:
Te iuvenum coetus cupiunt, patrumque senatus,
Quin et pastorum vulgus rude, sive per altos
605
Secessus nemorum, seu prata per herbida, magnos
Collectum in coetus, et te circum undique fusum,
Audiat effantem coelestia dicta, necesse est,
Nec tu adeo quondam latrantia saxa biformis
Horrescas Scillae, non aestibus ora Carybdis
610
Fervida, pervadas Siculam quin protinus oram:
Et populis sanctos monitus, divinaque iussa
Insinuans, iter ostendas virtutis ad aedes.
Et nunc surge, agedum: rosea te luce suborta,
En Aurora afflat, matutinisque volucrum
615
Cantibus assultant campi, ramique virentes.
Surge, iter acclivum supera: obnixusque per altum
Montem, age, carpe viam; horrifici sacra limina donec
Contingens antri nostras conspexeris aras.
Illic supplicibus votis, manibusque supinis
620
Cum precibus castis, divum intemerata Parenti
Corda feres: liba haec bonus ille, hos poscit honores. »
His volucer dictis, levibus se miscuit auris.
Somnum heros, noctemque oculis una effugat atrum:
Emicat inde solo, constansque ita voce precatur:
625
"Magne Ales, magni decus aetheris, inclyte ductor
Caelicolum, quo raptus abis? an non tibi sedes
Hic prisca, an non lecta animo domus una volenti?
At tu, (seu nunc astra poli, seu culmen amati
Montis habes; seu te Stygis invida monstra per aequor,
630
Perque altas nubes mox debellanda reposcunt)
Adsis o bonus, et fausto me me accipe laetus
Numine: dira mihi custos mala longius arce,
Et casus defende atros: tandemque labores
Tu felix, mitisque fove, placidusque secunda:"
635
Talibus orantem iam tum vigil aure Lyaenos
Hauserat arrecta. Cui mox pater: "En bona iussis
Numina (quid tu haeres?) rursum coelestibus urgent:
Tolle moras: lux alma vocat: via praemonet acris:"
Sic memorans, velox iter arripit: impiger una
640
Insequitur comes, et gradibus se concitat aequis.
Non tam sollicito reditu, plausuque canoro;
Cum matutinis arguta volatibus errans
Ieiunis primas iam tum captaverit escas
Foetibus; ad nidos progne defertur amatos:
645
Pectore quam gemini valido, nisuque potenti
Heroes superant montis latera ardua sacri.
Et iam siderei prospectu limina templi,
Vestibulumque patens, gradibusque eductus ab imo
Ter trinis, ingens suggestus liminis alti
650
Apparent primo. Accelerant vestigia laeti:
(Nec mora) continuo succedunt postibus aureis,
Fumosique antri et divino horrore tremendi
Arcanum penetrale ineunt: adytisque profundis
Accurvi, affusique arae venerantur opacum
655
Saxum horrendum, ingens, fortunatumque Volucris
Aetherei affatu atque oraclo insigne vetusto.
Tum Franciscus ovans, divinaeque ignibus aurae
Deflagrans liquidis, magnum flammantis Olympi
His Regem implorat dictis: "O qui tua nutu
660
Sidera perpetuo torques, et pondere figis
Tellurem, ingenti; qui lata tumescere fluctu
Das freta moxque eadem fremitus compescere cogis:
Accipe nos, quaeque ultro hodie damus, accipe corda
Puris iuncta animis: ades, o Pater optime, fausto
665
Numine ades felix et nostris annue votis.
Da (tuus urget enim Volucer; seriemque laborum,
Sopito mihi nocte canens denuntiat acrem)
Nosse viam optatam; qua tandem, limite certo,
Semita defessos magno nos sistat Olympo.
670
Tuque adeo interea nos cedere casibus ullis,
O Genitor, prohibe: contra sed fortibus ausis
Ire doce adversisque caput, gravibusque periclis
Obiectare iube, et dare prodiga pectora vitae.
En laeti accipimus, da nunc sanctissime, iussa:
675
Da: sequimur quocumque trahis, paremus et ultro:
Iuveris auxilio tantum, et felicibus astris:"
His postquam oravit Patrem, sic ore Volucrem
Compellat coelestem iterum, votisque precatur.
"Tu dehinc, o Superum interpres fidissime, ne iam,
680
Ne patere haec discerpta Notis volitare per auras
Dicta leves: sed mox, precor, insinuanda Parentis
Auribus aetherei, summo levis infer Olympo.
Sic antrum hoc, pario nunc marmore dives et auro
Barbarico effulgens, semper tibi laudis honores
685
Divinae resonet; semperque horrentia luces
Saxa colant haec rite tuo de nomine sacras."
Conticuit tandem, pressoque immobilis ore
Haerebat, miranda tuens: simul ecce coruscans
Gemmisque, auroque, ac mediis interlita guttis
690
Sanguineis, labi caelo crux visa per auras,
Thuricremasque ambire aras ter concita circum.
Dumque heros animo stupet, obtutuque rigescit,
Vocem insperatam mox insuper auribus hausit:
"Ne visa, o flavi proles generosa Subasi,
695
Haec horresce: tuam sortem hinc, age, percipe: signo
Fata sub hoc te dura manent. Tu fortibus ausis
Tolle modo: insignem te quondam hoc ire necesse est:"
Vox siluit: crux alta polo se sustulit una.
Iamque antrum attonitus, mentemque exterritus heros,
700
Praecipue vero confusus imagine vocis
Obscurae, egrediens ibat; caecosque sub imo
Multa animo oracli eventus secum ipse putabat,
Nec vero ulli usquam, non ipsi visa Lyaeno
(Arcanum ire palam, in morem, cui sueverat omne)
705
Miranda effatur: sed tantum his institit olli.
"Vidimus (o laetam, et felici sidere lucem,
Auspicibusque deis exortam) vidimus antrum;
Antrum ingens fama, atque ingenti nomine clarum.
Et nunc ignicrepis divinae afflatibus aurae,
710
Et Volucrum plausu coelestum ingentius illud
Assiduo, quis non credat? quis numina saxis
His addicta neget? Felix o terque quaterque,
Alituum ductor cui prisca oracula pandens,
Dixit: "ego huic meme, caecis mortalibus, antro
715
Custodem addixi, servatoremque potentem.
Nunc ergo unde animis haec tanta ignavia nostris
Inserpit? quo gens hominum male sana veterno
Torpet, hebetque adeo, meliora ut saepe relinquat
Consilia, et superum dona avertatur, et aedes
720
Spernat sidereas? Ah, tandem agnoscite certas
Spes, o mortales caeloque attollite mentes;
Ducitis unde genus, delapsa unde ignea vestris
Lumina pectoribus fulgent: huc, huc modo, gentes,
Huc aegrae properate omnes: hic numina vestro
725
Et generi cognata, animisque addicta tuendis
(Dum fas, dumque sinit tempus, praesentia dum se
Ipsa ultro obiciunt, dumque exoranda patescunt
Corda) agite o, votis, donisque accersite opimis.
His pater exardens animo conclamat, et "O tu
730
Nunc, age, fide comes; nos hinc –ait- avocat- ingens
Iam tum opus, et duri superat quod deinde laboris,
Poscit, iterque abitum monet acre, urgetque morantes
Perge modo: nec tu certusve ancepsve doceri
Quaere adeo, qui te callis, quo limite ducat;
735
Quodque solum, pagi ne humiles, urbesne potentes
Hospitio accipiant: mitte hanc e pectore curam,
Astra viam ostendent certam: tecta hospita flagrans,
Coelesti delapsa sinu, mox aura parabit. »
Sic monitis instat pater: ille una incitus acri
740
Mox prior ire gradu: linquunt sacra culmina, et antrum
Sidereum aversi geminata voce salutant.
Festinant ergo: passimque ingentia latis
Arva agris lustrant oculis: si qua oppida claris
Gentibus insessa, aut pagos de more iacentes,
745
Flumina seu propter, seu vasta per aequora campi
Prospiciant; aut iam collectos ordine detur
Saltibus in magnis pastorum offendere coetus.
Interea rubet et devexo Phoebus Atlantis
Caeliferi temone iugis superimminet altis.
750
Et iam improviso tectorum culmina Sypus
Celsa aperit: coram apparent ignota repente
Moenia, Prospectu subito, pater intonat ore
Mox laetum, exsultansque animo gestivit, et: "O quam
Certa (inquit) nostris adspirant numina votis.
755
Quippe haud, ignarosque viae, ignarosque locorum,
Nos hodie huc vacuo fortuna volubilis egit
Appulsu aut regio desueta errore fefellit.
Vis maior vis nimirum stellantis Olympi
E sede, ingenti cum numine lapsa subegit.
760
Haec dabat ore, unaque gradum, comitemque citabat,
Iamque propinquabant portae; maiorque videri,
Vrbs sensim, et celsae paulatim assurgere turres.
Vir fuit hic (primum nomen fecere parentes
Euphrosio) praestans animi, pietatis, et aequi
765
Servator, iustique tenax, et clarus avitis
Stemmatibus, lateque agris opulentus et auro.
Ergo hic, nescio quo (namque haud ea ferre voluptas
Suerat eum) tum multa animum raptatus amore
Liberiore gradu, porta se eduxerat alta:
770
Desueta cui mox in veste Subasius heros,
Atque insperato gressu simul obvius ibat.
Admirans primo adspectu vir constitit; atque haec
Secum una " O nunc si de gente Subaside forte
Hi veniant gentis sed quam magis inclytus ipse
775
Dux Franciscus (eum vulgo sic nomine dicunt)
Afforet optarim! quam mallem hic nuntia pacis
Verba salutiferae illum ipsum spectare canentem.
Ille haec secum animo versat: simul ecce propinquat
Franciscus: iam iamque adstat iam verba salutis
780
Edit amicitiaeque haud aspernabile signum.
Cui civis bonus arridens: "Qui vos genus, inquit?
Vnde domo? quo sacra duce haec insignia fertis?
Signa vides quae fors nunc primum (subdidit heros)
Iampridem sub flavicomo gens orta Subaso
785
Tollimus alta Deo; et vitae discrimina egenae
Tentantes casus fortunae evolvimus acres.
Est quoque turba ingens comitum, atque experta laborum,
Iuncta adeo, et lateri nostro subnixa, meoque
(Dic age tu pudor, hoc) primum de nomine sur gens.
790
Nec vero ignotam iampridem finibus istis
Hanc reor: » Obstupuit civis perculsus amati
Nominis auditu; nec plura inferre loquentem
Desinit: extemplo sed enim procurvus inhaeret;
Et dextra acceptum, et geminis hinc inde revinctum,
795
Implexumque ulnis, sic magno affatur amore.
"Chare pater, quod numen agit? quis te deus, olim
Optatumque mihi, et toties simul ore vocatum
Dirigit huc, atque has sedes invisere suadet?
Di faciles, hodie quid vos felicius orem?
800
Aut quid amabilius poscam? Nec numine duro,
Nec parco meme adspicitis: non irrita Coris
Vota dedi: non aversas pulsavimus aures.
Sed iam ad te redeo, pater: eia, age, limina ne tu
Nostra fuge, externis de more patescere sueta
805
Hospitibus: tu laetus ini, quando illa morantur
Laeta ineuntem, ultroque tibi arrisura recepto:"
Talibus haerentem dictis bonus incitat hospes:
Tum simul ingressi, subeunt urbemque, domumque.
Defessis mox optatam fecere quietem,
810
In morem, positae sedes; dapibusque paratis,
Instructi micuere tori: tunc ordine primi,
Vna heros, sociusque alto accubuere sedili.
Vt primum dapibus finis datus, occupat hospes
His prior heroas dictis: "Nox humida caelum
815
Fuscis multa alis complectitur: astra quadrigis
Surrepunt tacitis, et scintillantia suadent
Corporibus requiem fessis, oculisque soporem.
Ergo et colloquiis iam tum mihi saepe cupitis
Parcamus noctique ultro cedamus opacae;
820
Quo pariter mentes somno curemus, et artus:"
Parent hortanti heroes; penitusque recepti
Sub sede arcana, se composuere cubili.
Interea humentes pressis addensat Iberis
Nox umbras: contra Eoas Tithonia coniux
825
Illustrat croceis surgens fulgoribus oras.
Iamque ortus, de more, tuos lux annua signans,
O magni Regina poli, lux aurea, lux quae
Divino terras, et caelum lumine complet,
Expectata oritur: cum sese corripit altis
830
Franciscus pater e stratis; Geniumque vocatum,
In morem, ipse suum, breviter sic voce precatur:
"Accipe me, infandisque malis, saevisque periclis
Arce hodie, Vigil alme: ades, et me tramite recto
Tendere iter certum, et dextro da fine potiri:"
835
Haec tantum ille: altis foribus gratissimus hospes
Iam iam aderat, iungitque manum, et de more salutans,
Infit: "Ego haud volucrem tantummodo nominis auram
Audieram, Francisce, tui: sed clara per aures
Facta meas ierant; factorumque incitus omnis
840
Rumor iapygiae sonitu nunc verberat oras.
Quin et oliviferi quae gloria, quique Subasi
Iam tum honor exsurgat, summisque interserat astris
Iam caput, Ausoniam fama indefessa per omnem
Concinit audituque urbes simul implet, et agros.
845
Nec minus et gentes, quas indiga ad arma coactas
Dux monitis formas bonus, et virtutibus amplis
Imbuis, attollitque, et claris laudibus effert.
Cuncta haec nimirum de te, pater optime, dudum
Audieram: sed enim ex illo, mihi corde sub imo
850
Interdum fandi tecum una amor arsit iniquus.
Et nunc quid superest? Video, potiorque cupito
Te pater. Vnum adeo hoc par est, luxque annua poscit;
Reginae meritos divum, da gratus honores:
Da (differre nefas tantae praeconia lucis)
855
Da monitus hodie populo, divinaque nostro
Eloquio mandata cane, et plebem instrue dictis:"
Sic hospes: laeto haec Franciscus reddidit ore:
"Opportuna adeo, nec iam spernenda profecto
Exigis, alme hospes: rerum nec me labor ipse
860
(Quandoquidem haud clara sine luce, sine omine fausto,
Aut sine mente deum hac nos sistimur urbe) gravabit.
Te vero, qui nos (gratum ac memorabile factum!)
Ignotos, inopes, sed nil pietatis egentes,
Sponte domo socians, das victibus ire refectos.
865
Non foenus nullum, non gratia nulla sequetur:
Officii non te magni, non muneris ampli
Poeniteat: dignas grates persolvere nostrae
Non opis est, fateor, sed divum. Age protinus, hospes
Magnanime, aude olim his sperare ingentia factis
870
Munera teque hodie sedes, age, rere beatas
Promeritum: spectare pias tu numina mentes
Ne dubita: fandi stant praemia, stantque nefandi:"
Dixit; et ad templum, multa cum luce diei,
Natorum Euphrosius turba florente, Lyaeno
875
Franciscus comite, approperant. iamque alta subibant
Limina: submissi Reginae numen adorant
Sidereae, magnoque vocant ex ordine divos.
Interea, rebus divinis rite peractis
Conticuere chori; purusque reliquerat aras
880
Thure vaporatas, crepitantique igne sacerdos.
Hic heros (fandi sese haud brevis obtulit ultro
Copia) suggestum stantem, ac de more paratum
Forte operi scandens; oculis unde eminus omnes
Et legere adversos coetus, et noscere possit;
885
Infit: eum extemplo populus circumambiit omnis.
"Magnanimi proceres, genus altum, et clara propago,
Insignisque atavis, Graiorum et sanguine fulgens:
Tuque annis florens et firmo robore pubes;
Annua qui magnae vota instauratis Olympi
890
Reginae, meritoque diem signatis honore
Natalem, et ductas priscorum ex ordine pompas
Solemnes agitis, struitisque altaria donis:
Parcite, vesano modo parcite, quaeso, tumultu
Neve animos pigeat nostris adhibere quietos
895
Paulisper dictis: pro vobis, reque tuenda
Vestrae urbis dum pauca loquar, dum moenibus altis
Instituam vigiles, et propugnacula circum
Adiciam cum fossarum munimine longo.
Principio sed enim, o patres, agnoscite rerum
900
Cui ius vestrarum totiusque urbis habenas,
Cuive potestatem par sit committere legum:
Cui regere imperio populum, atque ignobilis iras
Conveniat vulgi, et subitos mulcere furores.
Nimirum immanem quondam illaudata voluptas
905
Det regem immani vobis de gente, cavendum est:
Verum felices, fortunatique profecto,
Sidereo delapsa polo sanctissima virtus
Si dux laeta adsit vobis, si moenibus istis
Praesideat custos, et portis excubet altis!
910
Ecce autem (aversam, dedignantemque superbo
More homines socios divam nec credere fas est)
Illa ultro vobis sese gerit obvia passim:
Qualis bissenos heroas ad astra vocabat;
Dum rata principibus coram, saevisque tyrannis
915
Intrepidi responsa darent atque enthea Regis
Siderei populis canerent mandata profanis;
Spernentesque minas tumidas, violentaque regum
Iussa superborum, vibratis pectora telis
Obvia, suppliciisque darent immanibus ultro.
920
Quare, agite, hanc delectam animis, et pectore toto
Complexam accipite, atque ingenti adsciscite amore
Huic vestrae reginam urbi. Tuque inclyta pubes,
Hanc, moneo, sectare ducem; ducis ardua signa
Tolle manu; cane sidereae praeconia divae:
925
Neve ultra e fidis castris descisce, nec ullo
Terrere incursu, hostilemve horresce tumultum,
Nec te adeo infringant duri, insuetique labores,
Quos primum ingressis obiectat, iterque malignum
Qua te praevia agit: neque enim fastigia rerum
930
Ardua per molles nixus, per inertia vinces
Otia: sublimes posuit sibi diva penates:
Mox ubi per praeceps, perque aspera saxa clientes
Raptos, laeta suos tandem locat ipsa beatis
Sedibus. O tum felices quoscumque manet sors
935
Tanta olim Ergo illis virtus bona gaudia servat
Exemptique malis vitiis, et casibus, extra
Errores extra spem turpem, extraque timorem,
Securis, laetisque animis laeta otia ducent.
Contra autem deflecte oculos; iamque adspice turpis
940
Regna voluptatis; simul ipsam sceptra tenentem
Turpia cerne modo; atque animo metire sagaci,
Quas struat insidias, quas caeco pectore fraudes
Verset; agat quo praecipites iuvenesque, senesque.
Promissis viden ut blandis fucata dolosi
945
Oris verba sonent? Latet (ah! mihi crede) venenum
Sub donis laethale: manu laethalia miscet
Pocula circaea, et sacro ter murmure adurit.
Excute quamprimum o pubes generosa, nefandae
Turpia dona deae; quibus (heu fax dira malorum!)
950
Illa homines, pulchra ex facie, sanctoque decore,
Induit in vultus, et lurida terga ferarum.
Sed iam, agedum, tum forte iuvat, tum grandia defert
Munera, cum bella accendit, cum funera, luctus,
Excidia, et clades parit, atque incendia miscet.
955
Haec Priami tum servat opes, tutatur et arces
Rhoeteas, cum Tyndaridem dedit ire sub ulnas
Pastoris molles, et semiviros amplexus!
Quo vero iam me rapit intractabilis ardor
Quidve magae noxas (nullius nescia culpae)
960
Prodere conor? Eam haud aequis incessere dictis
Quamvis mille sonent aerato in gutture linguae,
Pervaleam, et diros evolvere pectoris astus.
Nunc tantum o libeat, cives, sed enim illius altam
Nosse, ubi regnet ovans, sese quo celsa receptet,
965
Quaque suas acies stipe dux tandem inclyta ditet.
Despicite ergo imi stagna exhorrentia, et aestus
Cocyti lacrymis tumidos, et luctibus atris,
Et Phlegetontei fumantes gurgitis undas.
Cerne illic, o plebs, immanes ordine poenas,
970
Quae sontum exercent animas, quibus atra voluptas
Dilecta ad superos: illam ipsam cerne suorum
In medio affixam, et poenas cum sanguine dantem.
Horresce haec ergo tormenta, atque effuge, pubes:
His terrere malis: fucata avertere turpis
975
Dona voluptatis: summoque attollere Olympo;
Vnde tibi genus, unde salus, unde aurea virtus
Te vocat expectatque, tibi immortalia nectit
Serta, ultroque offert: age, tu festina, capesse».
Finis erat: plebs omnis hians, immobilis haeret,
980
Et plura expectans, fremit ore, silentiaque amens
Improvisa adeo, et finem indignatur iniquum,
Tum vero exoritur, serpitque per agmina murmur.
Fit globus extemplo gentis confusaque circum
Heroa addensat sese omnis turba; iuvatque
985
Cominus usqueadeo spectare, et noscere patrem.
Ille autem avertens plausum, et rumoris honorem,
Exosusque auram vulgi, et praeconia laudum,
Vim fugit undantis turbae, incursumque molestae:
Et furtim elapsus, noto mox hospite tantum
990
Rite salutato, populumque, et moenia linquit.