Francesco Mauri Franciscias 8

Testo base di riferimento: R. Francolini, 1833

Cura dell'edizione digitale: G. Della Pietà, 2015


Argumentum

Assisii Subasique montis laudibus per apostrophen breviter decantatis, pestem gravissimam per Italiam grassantem poeta describit. Panthiaden Anachoritam consulunt matronae Assisiates, a quo edocentur Deum tandem esse placatum Virginis Matris intercessione ac precibus hominis cuiusdam Assisiatis, postea venerandi. Ac proinde monet Summo Numini grates pompa solemni esse referendas atque effigiem Divae Virginis pretioso velo (cuius formam praescribit) contegendam. Rogat interim Deum Franciscus urbesne an deserta loca incolere debeat. His illas esse praeferendas hominum salutis adiuvandae causa commonetur. Socios in varias orbis regiones delegat, ipse, assumpto socio, Tusciam peragrat et ubique Christo multas animas suis concionibus et exemplo vitae sanctioris lucratur.

Tu quoque magnanimo tellus generosa Subasis

Si nosses tunc quantus erat mox ille futurus

Et tibi quas laudes quantosque parabat honores,

Laeta duci laetisque animis gratata reverso,

5

Dulcisonos passim cantus thyasosque dedisses

Nec sacris pia thura focis nec adorea deessent

Liba aris laticumque sapor nec postibus altis

Florea templorum Peneaque serta negasses.

Sed iam solve animo tristemque age pectore curam

10

Pelle neque offensae tacitaeque iniuria laudis

Te moveat; nutu sic rem sortitus Olympi

Rex erat aetherei. Nam te meliora sub annis

Venturis (nec longe aberant) iam fata manebant.

Quippe erat ut quondam ductor maturior aevo

15

Cum foret, Etrusci linquens capita ardua saxi

Descendensque gravis summo de vertice montis

Et spoliis humeros inimicae stragis onustus;

(Non secus atque olim bellis iam Marte secundo

Pugnatis seu dum ipsa Getas,Parthosque fugaces,

20

Seu dum Arabum populos et odoriferos Nabathaeos

Insequeris dextraque potens contendis ad Indos,

Roma, tuos patres spectabas laeta reversos.),

Felices patriae notasque reviseret aedes

Inferretque tibi decora immortalia fama

25

Queis te olim insignem summis attolleret astris.

Tuque adeo ex illo, pater o simul alme Subase,

Supra Idam et Rhodopen Pindumque et Caucason altum

Fama effulgeres tantique insignis alumni

Nomine ventosos tractus et vertice nubes

30

Exsuperans, flavum caput alta ad sidera ferres.

Interea Ausoniae (seu dissona semina rerum

Excierant acres naturae ad praelia vires

Seu Stygiis superum spumis infecerat orbem

Tisiphone seu periuro cum sanguine poenas

35

Sic dare terrigenas divum Rex ipse iubebat)

Effera tempestas fines invaserat omnes

Et late inserpens corruptis undique caeli

Limitibus funesta lues et lethifer aer

Gentibus una aegris passim incubuere repente.

40

Iamque urbes altas, humiles iam livida pagos

Ruraque et incultos campos et sicubi densos

Pastorum saltus inter manus horrida suerat;

Obsedit tabes, crudelis saevit ubique

Iam vis dira mali, facibusque exaestuat atris.

45

Linquit ubique animas dulces plebs aegra trahitque

Corpora lapsa gemens nec ruris amoena nec umbrae

Altorum prosunt nemorum tacitive recessus

Tristibus auxilio subeunt, sude terga iuvencum

Dura premens valida stivaeque innixus arator

50

Inter opus subito, tabo correptus inerti

Occidit et longos incessat funere sulcos,

Saepe greges mediis armentaque bucera pratis

Pastores rapta linquunt cum luce cadentes.

Ecce autem sine more lares et moenia cives

55

Alta catervatim fugiunt non rura petentes,

Non virides campos nemorum aut genialia tempe,

At deserta locorum invisaque lustra requirunt.

Hi cava montanis sub rupibus antra ferarum

More ineunt; hi saxosi capita aspera montis

60

Obsedere; alii convalles strata per imas

Corpora subiiciunt astris nudoque sub axe

Rore hument ventis pulsantur et imbre madescunt.

Nec vero effugiunt duri miserabile fati

Exitium; nusquam non plurima mortis imago,

65

Nusquam non taeter nusquam non tabidus aer.

Laetitiae primum blandae ludique saluti

Esse adeo visi fuerantque; at protinus idem

Exitio subeunt quantoque impensius aegris

Indulgent animis genioque et corpora curis

70

Quo magis aegra fovent blandis, hoc acrius angit

Corrumpitque lues caeco praecordia tabo.

Inde ubi pernicies morbi sub corde resedit

Altius acta, gravis pectus quatit halitus aegrum,

Tum superaccensam faciem rubor igneus urit,

75

Igne ardent oculi, linguam tumor asperat horrens,

Quassa micant tremulis singultibus ilia, tetri

Naribus illuvies it foeda per ora cruoris,

Adspiceres papulis stellantia corpora nigris,

Sed moritura brevi et iam tum pallentia morte

80

Vicina, insequitur sudoris frigidus humor.

Haec tum prima mali simul et communia morbi

Lethiferi indicia; at causas ediscere longum,

Enarrare grave est et non tamen altius omnes

Abstrusae latuere locis, penitusqe repostae

85

Effugere oculos, numero comprendere sed fas

Quam multas certoque datur cognoscere visu.

An non lethiferis spirantes aestibus Austri

Ingenitis vulgo subdunt incendia fibris,

Aridaque immissis torrent praecordia flammis?

90

Quin etiam (horrendum visu!) sine more per agros

Strata, per umbrosos saltus perque avia passim

Corpora foeda leves vitiant paedoribus auras.

Fama quoque est (Stygiis qua non lethalior undis

Extulerat caput ulla lues) fontesque lacusque,

95

Vitreaque et saxis manantia flumina vivis,

Perque agros late vallesque meantia tabo

Nescio quo immisso puris mox desuper undis

Pocula vipereis temerata dedisse venenis.

Quid quod saepe anima luctante in limine vitae

100

Extremo, dum quis morientia lumina figit

Corpore in alterius, praecordia ad intima labem

Subdit foeda acies atque ossibus implicat ignem?

Hinc etiam infectos rabies (miserabile visu)

Et caeca exagitant furiae mentemque phrenesis

105

Dira ciet, qua saepe manus sibi mordicus ipsi

Divulsas inter duros trivere molares,

Heu, male tum quisquam servitum accesserit aegro.

Ergo absunt matres longe natique patresque

Longe frater abest, tanto haud se credit amicus

110

Exitio nec erat qua sese credere vellet

Spes ulla auxiliis spes ulla salutis, oborta

Vndique enim dirae nigra caligine mortis

Obtecti avertuntur opem, avertuntur et auras

Vitales luctuque atro gemituque fatiscunt.

115

Quid tum Phillyridae, quid rere Machaonis artes

Posse aut dictamnum panaceamve? Acrius ipsis

Nimirum officiunt primis frustraque petuntur

Montibus ex altis aut imis vallibus herbae.

Ergo adeo infaustae Romana per oppida gentes

120

Quantaecumque atris superant iam mortibus, acrem

Exercent gemitum et tristes sua funera lugent.

Desunt qui tumulos ponant quique ossibus urnas

Collectis statuant et carnine nomina signent.

Corpora vix terrae infodiunt, vix aggere pulvis

125

Additur exiguo circum, vix ultima dicunt

Verba, sed heu passim quam multa sub aetheris ora

Nuda iacent! Quis vulgus inops heu funere donet

Aut saltem quis humo tegat et de more recondat?

Horrent usque adeo viduatae civibus urbes,

130

Horrent templa deum squalentque sine ignibus arae

Desertaeque viae, fora, compita tecta silescunt.

Squalet ager, sata nulla virent, genialia torpent

Rura, silent pagi, pagorum exesa per agros

Armamenta iacent, operum quoque torpet agrestum

135

Cura laborque gravis passimque armenta gregesque,

Tondentes campos, nullo custode vagantur.

Praecipue vero deserta Subase colonis

Arva tua abductis squalent horretque sub alto

Vertice oliviferum latus; it Tritonia virgo

140

Humentes deiecta oculos collesque relictos,

Marcentesque oleas nec iam de more comantes

Luget et indomitos effundit pectore questus.

Sed iam laeta dies aderat mortalibus aegris

Qua Genitor divum et magni Regnator Olympi

145

Exitium infandum atque immania funera ab alto

Tandem hominum miserans crudelem averteret oris

Iam cladem Ausoniae et poenas compesceret atras.

Quis vero hanc veniam caelo deduxerit alto

Et Patris ultrices magni placaverit iras

150

Dicite caelicolae (non poscimus extera vobis)

Dicite! Res manet, exiguo sed murmure quondam

Nos docet et famae tenui ciet aura volatu.

Stat latere in medio flavi praerupta Subasi

Rupe silex alta devexi lumina Phoebi

155

Ignea prospectans subterque patentibus arvis

Fronte minans celsa gressuque haud trita frequenti.

Huic veteres saxo iam primis nomen ab annis

Indigenae fecere Rubro servantque minores.

Hic spelunca fuit tum dorso subdita montis,

160

Ora aditus cui caeca altoque haud pervia Phoebo,

Sed tantum occidui sero lustrata rubore.

Ante fores modicas antri iacet area parvi

Vestibuli quam sublustris tremulisque coruscans

Scaena umbris circum ilicibus frondentibus ambit.

165

Non strepit hic aer, non turbine concitus atro

Miscetur, non insurgunt ad praelia Cauri.

Quale nemus crescit dum quis geniale fluenti

Excoluit littus seu collem implevit amoenum

Arboribus laetis laurum Parnassida primam

170

Figens, tum Paphias myrtos nigramque cupressum,

Nec non auricomas lauros, tua robora. Mede,

Per longos hederas dans tandem inserpere truncos;

Talia protentis pariterque hinc inde reductis

Fert humeris antro saxum tutamina Rubrum

175

Et circum arboribus laeto simul ordine iunctis,

Vestibulum ohnubit sacrum genialibus umbris.

Ergo hic non sedes dirarum foeda volucrum,

Non immunda feris statio catulisque ferarum,

Non gemit informis ferali carmine bubo,

180

Non quicquam obscenum nil denique trux, nihil atrum,

Sed tantum aetherei plausus sacrique canores

Assultant circum et dulces sub frondibus alte

Arboreis resonant voces et carmina divum.

Quippe hic Aligeris caeli (si credere dictis

185

Agrestum fas est) choreis gratissima sedes.

Nam credunt sese alarum narrantque per auras

Et vidisse umbras celeresque audisse volatus.

Ex illo indigenae saxum terroribus et iam

Relligione sacrum, sese expavisse fatentur.

190

Quo vero haec tandem cui rara insuetaque divum

Munera, cui mitis laeta indulgentia caeli

Ingeniumque loci placidum rupisque benigna

Stat facies? Nempe id non tu fortuna procaci

Das nutu aut temere alta suo sine sidere moles

195

Exsurgit, sed Rex superum bonus ipse colono

Venturo quondam sub rupe paraverat antrum.

Panthiadae vatis nimirum in sede quieta

Hospitium felix. Ergo insons labis et expers

Ille dies agit hic vitioque excelsior omni

200

Exemptusque animum fatis rebusque caducis

Spemque metumque domat curisque e pectore magno

Impuris longe eiectis, mens ignea tuta

Arce sedet, verum cernens atque otia captans,

Qualia mox prima nascentis origine mundi,

205

Aurea gens nemoris carpsit (brevis hora) sub umbra

Auricomi stabulans et adhuc ignara malorum.

Denique in ambiguis hic rite Subasides omnes

Concursu gentes poscunt responsa frequenti,

Ille canens trepidis divina oracula pandit.

210

At vero Ausonias pestis dum cladibus oras

Foeda comest sparsisque furens et hiantibus hydris

Tisiphone infelix agit atra per oppida morbos

Infandosque obitus et funera miscet ubique;

Panthiades sacri custos sanctissimus antri,

215

Alta tenens summae pacataque culmina rupis,

Nunc prece, nunc tristi gemitu lacrymisque profusis

Compellat crebrisque vocat pia numina votis.

Tentat et ultrices detur mollire precando

Si qua iras superum veniamque exposcere terris.

220

Ad quem suppliciter de more Subasides urbe

Effusae properant matres ac tristia palmis

Pectora tundentes ululatuque aethera diro

Complentes scandunt flavum longo ordine montem.

Iamque aderant iamque adstabant radicibus imis

225

Rupis faticanae: quibus alto e vertice saxi

Divinus sacro vates excitus ab antro,

Continuo laetum dat sese ac talibus infit:

"Parcite moerentes luctu, iam parcite matres.

Vlta deos spretasque aras satis ulta deorum

230

Nimirum funesta lues; iam prorsus ubique

Supplicii exhaustum satis est, satis ora superque

Ausonis acta malis, poenasque expendit acerbas.

Nunc Pater omnipotens (audivi, his auribus hausi)

Despiciens terras mulctatas cladibus atris

235

Atque animo miserans viduatas civibus urbes »

Haec secum ipse dolens, alto sub corde loquutus:

"O regio infausta, umquamne eripiere nefandis

Casibus? O nimium diris exercita fatis

Totque malis adeo vexata, tot excita poenis,

240

Tene decet sperare manu iam posse levari

Humana? Dabiturne tibi has evadere clades

Mortali auxilio? An superum magis aethere ab alto

Fessa ciebis opem lachrymisque humilique precatu

Rebus in afflictis divos pulsabis ad aras?

245

O vos caelicolae, o tandem miseresce labantis

Heu Latii nostrorum aliquis tutare vademque

Te mihi dede volens et fulmina saeva reponam."

Sic breviter secum Genitor, cui Filius ultro

Adstitit et contra haec non importuna Parenti.

250

"O Genitor (mitto innumeros, tua robora, coetus

Alituum adscitosque astris de gente colonos

Mortali et superum donatos sedibus altis)

En mea cui nostri proceres cui sidera parent,

Maxima cui late solido de marmore templa

255

Mille gerit tellus, cui sustinet aurea mille;

Cuius et ingenti de nomine sacra colentes

Innumeri delubra chori simul ordine festos

Instituere dies cumulantque altaria donis,

Mater adest. Ecquid tutela potentior usquam est?

260

Hanc metuunt tristes regni illaetabilis umbrae,

Hanc dum saevit hyems, dum fluctibus aequora canent,

Dum cava discerpunt obnixi nubila venti,

Audit et aequato sternit freta marmore Nereus

Vndarumque minas frangit tumidasque procellas.

265

Scilicet haud potis haec tantis obstare ruinis?

Non haec Ausonias valide tutabitur oras?

Praeterea, oranti quem tu Pater annuis olim

Saepe mihi monstrasque aeterna mente futurum,

Quemque adeo similem nostra haec mihi signa paremque

270

Dum proceres dictis equidem solabar amicis

Nostros, venturum promisi saepius ultro.

En vigil arcano noctesque diesque sub antro

Indulget gemitu, fletu large irrigat ora;

Multa orans divos, onerans multa aethera votis

275

Supplicibus precibusque piis, avertere si qua

Finibus Ausoniis dirae contagia pestis

Irarumque aestus valeat lenire tuarum.

Da Genitor, da quod petit hic, da protinus optat

Quod mea cara Parens, da quod meruisse lacertos

280

Hos tunc ipse dabas, cum me altus ad aethera malus

Conspectum populis tulit atque invexit Olympo."

Filius haec, contra Genitor cui totus inhaerens,

Mox totum sese cum tota immiscuit aura

Osculaque alta ferens, alto sic intulit ore:

285

"Nate, quid hoc precibus tantis onerare necesse est?

An ne quod ipse petis, non tu praestare roganti

Nate queas? Maiora potes quam quae exigis aut quid

Quod nequeas usquam est? Tibi enim tibi maximus aether

Paret ovans cumque ingenti te sidera mundo

290

Auctorem dominumque suum famulantia norunt.

Quare agedum, seu te Genitrix Reginaque divum

Inclyta, ductoris seu iam spectanda futuri

Aurea signa movent; modo Nate petentibus illis

Da veniam, indulge, da: sint rata munera faxo

295

Per te equidem quaecumque hominum gens aegra capessat."

Haec fatus, tunc excipiens sic Filius almam

Compellat Matrem atque his vocibus excitat ultro:

"O Genitrix agedum (quando haec te cura reposcit)

Tu gentes quascumque meo de nomine dictas,

300

Sive sub extremo quantumlibet axe repostas,

Seu mediis pressas zonis alit ubere magno

Terra parens, tutare tuo Dea numine sancto.

Praecipue vero Ausonias modo respice ad oras!

Pelle luem, preme Diva nefas, compesce cruentos

305

Illic Tisiphone quos nunc agit effera morbos.

Quippe una, o Mater, tu contra ire obvia monstris

Tartareis impune vales, tu fumea quassas

Eumenidum tela una potens anguemque superbum

Deicis, una anguis superas lethale venenum.

310

Nec te ullam in faciem versus deterruit unquam

Qui mare Cerbereis et terras inficit auris

Quique ignes summo astrorum deiecit Olympo.

Sed te horret Phlegeton, te formidabilis Orcus.

Nomine et ipse tuo rex infelicis Averni

315

Mox tremit audito et caecis se condit in umbris.

Ergo age Diva tuos dextro pede vise clientes."

Audiit extemplo Genitrix pulcherrima Natum,

Dulce oculos deiecta suum et pia dicta capessit.

Haec modo siderea divum Pater optimus aula

320

Consilia humanis prudens de rebus habebat.

At postquam Virgo Regis divina potentis

Audivit iussa (o Matres, vidi ipse, notavi

Accepique sonos mente exultantiaque astra

Mox circum adspexi) laetos contorsit ad imas

325

Laeta oculos terras et inexsaturabile monstri

Tartarei indignans odium execransque venenum

Invidiae et primae gentis miserabile secum

Excidium repetens animo, festina gementi

Destinat auxiliis Latio succurrere et Orci

330

Quamprimum aethereis fera monstra avertere ab oris.

Insuper accipite haec: vestro de sanguine cretus

Vir latet haud longe vobisque ignotus et ultro

Deiectusque humilisque piosque in pectore mores

Asservans, quem dehinc (medii brevis hora) sub auras

335

Tollentem caput et fama super aethera notum

Adspicietis et o vobis quae gloria surget!

Moenia qui circum vestra haec tunc laudis honores

Attollent sese, vicina per oppida clarum

Cum primum fulgere viri et crebrescere nomen

340

Incipiet! Quin, o Matres (me nunc agit aurae,

Credite, agit vigor aethereae) mox ille ubi fine

Defunctus superas laetus conscenderit arces,

Conciliisque deum adscitus nitida astra tenebit,

Assuescet votis hominum precibusque vocari

345

Fulgebitque ingens sidus mortalibus aegris.

Ergo hic praeruptae secreto rupis in antro

Nunc latitans, gemitu tristis supplexque profususque

Assidua cum voce vocat pulsatque supremos

Caelicolas terrisque infandam expellere cladem

350

Contendit iamque aethereus Pater adspicit illum

Mitior orantique offert placabile pectus.

Hic viri, hic (audistis) quem pridem Filius orans

Ipse sibi assimilem sua signa ducemque futurum

Invictum cecinit supremoque obtulit ultro

355

Obiecitque Patri, hic caecis erroribus actis,

Gentibus auxilio venit et quos decolor aetas

Infecit mores rursum excolet ore manuque

Componetque novos ritus vitaeque salubres

Ostendet leges atque ad meliora reducet

360

Degeneres populos felicia saecula condens.

Sed iam ne (moneo) vos hunc modo quaerite, neve

Illius ante diem libeat cognoscere cultum.

Tempus erit (brevis hora) ferens cum splendida signis

Auricomis membra atque astris ardentia quinis,

365

Aurorae fines extremaque litora Calpes

Nomine percurret claro et lustrabit utrosque

Aethiopas!: quin vester ad huc inglorius atque

Vix Latio auditus sola iam voce Subasus,

Supra Idam et geminum Parnassum et culmen Olympi,

370

Supra Haemum et Rhodopen Taurumque et Caucason altum

Nomen inexhaustum feret et caput inseret astris.

Nunc vero sat scire olim quae gaudia vobis,

Quae sors fata dabit, bona quae Pater altus Olympo

Demittet terris, quibus et vir protinus oras

375

Exitiis Italas et moenia vestra levabit.

Interea his quae dicam animos adhibete paratos

Consiliisque meis Matres parete volentes.

Ite negata diu et more intermissa profano

Reddite liba aris neglectaque sacra frequentes

380

Ite, novate Deum templisque reponite honores!

Instaurate pios ritus et ad aethera palmis

Sublatis pulsate deos divumque supremum

Voce ciete Patrem totisque in vota vocatis

Caelicolum cuneis, onerate altaria donis.

385

Iam vero quo tantarum certo ordine rerum

Successus fortuna regat, vos cogite primum

Virgineos coetus matronarumque catervas

Solemnesque die sacrata ducite pompas,

Limina sancta Deum celebri de more terentes.

390

Praecipue vero ante alios vos munera poscit

Siderei Regina poli, primam illius auram

Implorate animis donisque orate potentem?

Tum pueri, scelerum gens expers, inscia culpae

Atque ignara animi fraudum et purissima corda

395

Linigeri vobis procedant ordine longo.

Et magnae incensas Divae sistantur ad aras,

Rite ubi carminibus sacros puerilibus ortus

Caelestis dicant Regis Matrisque verendos

Intactae partus illibatumque pudorem.

400

Vos parte ex alia non aspernabile pepli

Egregii, moneo, quamprimum intexite velo

Arte laboratum simul ostro dives et auro,

Donum ingens superum Dominae caelique potenti

Reginae et pulchrum simulacro tegmen eburno.

405

Principio magnae texto formetur imago

Viva Deae, cui deinde hominum divumque Repertor

Irarum exardens aestu dextraque corusca

Fulmina demittens terris et turbine sontes

Mortales caeco involvens, super arduus instet,

410

Incumbatque minans et iam dispendia gentis

Vrgens humanae Pyrrheos advocet imbres.

Tum Regina potens nequicquam territa Patrem

Leniat ardentisque animi demulceat aestus

Protentisque ulnis et passae tegmine pallae

415

Mortalem excipiat gentem et tutetur eandem;

Postremo heroem patrium velaminis ora

Ima gerat quem gnara manus circumdet amictu

Horrenti, dehinc perfossum thoraca pedesque

Insignemque notis palmas rutilantibus auro

420

Passaque sidereo tendentem brachia caelo

Effingat magnumque Patrem simul exorantem.

Hoc ebur o matres tandem velamine sacrum

Induite, his grates Divae persolvite donis ».

Haec ubi supremo vates e vertice saxi

425

Praecinuit monitisque accendit pectora matrum

Tristia lugentum siluit notumque sub antrum

Surripiens sese levis aversusque recepit

Ancipites animis linquens ac multa parantes

Dicere; nec coram sese deinde obtulit ultra.

430

Illae autem pavidae (neque enim rerum omnibus ordo

Notus erat nec femineis sub cordibus alte

Haerebant adeo divini carmina vatis)

Diversa inter se variis evolvere votis

Consilia. Hae vatem rursum tentare rogatu

435

Sollicito monitusque addiscere pressius optant.

Ast aliae:" Quid rursus eum compellere oportet

Edere, quae dictis iam fata exsolvit apertis?

Quid monitus vobis, quid lucis egere videntur

Iussa? Diem sat scire iubet quo ducere pompas

440

Solemnes ferrique sacris pia munera templis.

Pars (cupere ut semper nova, semper femina suevit

Irruere in vetitum) quin nos sub rupe latentem

Montis - ait - patrium heroem qui voce potenti

Iratos placat superos magnumque Tonantem

445

Conciliat terris et certo foedere iungit,

Quaerimus eque antris abductum sistimus aris?

Quaeramus, quippe ambages obscuraque Vatis

Divini verba exsolvet mox ille repertus,

Ille dabit vires animis operumque labori

450

Consiliis aderit simul auxilioque iuvabit ».

Has lites querulae miscent diversaque matres

Consilia haec simul inculcant et inania surdis

Dicta notis fundunt et nubibus irrita mandant.

Non secus agrestum puerorum in margine ripae

455

Flumineae collecta manus qui ponere ludos

Contendunt strepit altercans certatque diuque

Dissidet, inventum praefert dum quisque probatque

Voce manuque suum et primo dignatur honore.

Hic numero ex omni Cumeae virginis una

460

Aequa annis iamque ostendens Cisseida canis

Eustorge multa indulgens Tritonia Pallas

Fecerat insignem quam lingua atque arte decora

Ingeniumque sagax dederat media adstitit ultro,

Talibus inde instans monitis sic orsa loquuta est.

465

"Desinite o matres tandem vexare tumultu

Discordes animos et quae modo pectore vates

Fatidico cecinit (longe mora segnis abesto)

Explete, haec equidem non expectare paratum

Ancipitem responsa reor: divina monemur

470

Qua vox non hominis tantum, mihi credite matres;

Et sonus et vultus color et (si rite notastis)

Fulgor in ore sedens et scintillantibus aequa

Lux astris afflansque oculos et spiritus ardens

Hoc vobis monstrare queunt. Ergo ite sacrandum

475

Donum Reginae confestim ordiminor, aurum

Fundite quaeque volens scelus hoc in munere tanto

Parcere divitiis, equidem haud postrema labori

Dona feram, nec si totas, quarum mihi summus

(Scitis enim) proventus opes venerabile donum

480

Deposcat, moveant animum dispendia rerum.

Addo (manus neque enim, quamquam mihi frigidus aevo

Iam tum sanguis hebet, nostras dea Cecropis horret)

Artis opem et si qua ingenii solertia nostri est,

Vltro aderit me prima operi (ne spernite) sacro

485

Addico, vos certatim conferte frequentes

Munera, Reginae meritos ponamus honores,

Qua pompis sacranda dies ne quaerite, Virgo

Deliget, ostendet certam propriamque dicabit."

Haec illa, at matrum coetus simul omnis eodem

490

Assensu fremit et dictis ore annuit uno.

Tum sedes patrias laetae celeresque revisunt

Intentaeque animas operi dextrasque labori

Festinant reditum. Vix alta ad moenia ventum

Vrbis erat, cum fervet opus, cum rite coactum

495

Quicquid gemmarum patrius, longa aequora mensus

Institor Eois pridem vectarat ab oris.

Quaeritur et multo fucatum murice velum

Sidoniosque alte quod iam bis senserit aestus,

Non gregis e niveo balantis vellere textum

500

Stamine sed tenui Serum de messe petito.

Nec minus igne crepant sensimque liquantur arenae

Herme tuae lentosque Phrygum tenuantur in usus.

Hic vero hortatu matrum lectissima turba,

Virginea tantum bissenae e plebe puellae

505

Sistuntur medio coramque adstare iubentur.

Omnes carbaseis velatae corpora pallis

Omnes in morem nodosos tempora circum

Intortae crines et vinctae retibus aureis,

Omnes edoctas a Pallade credere posses.

510

Virginibus sed mox delectis insuper una

Eustorge longaeva datur qua rite magistra

Omnis eat labor atque operi labor addat honorem.

Ergo omnes curas sortitae protinus adsunt,

Ordine quaeque suam et calathis de more paratis

515

Accingunt sese atque aequatis partibus instant.

Tum vero primum in medio velaminis ampli

Reginam divum curae est formare potentem,

Argenti niveo obtentu quam mollis obumbrant,

Huic et Erythraeis fulgor quaesitus ab undis,

520

Maeandro extremas duplici circumligat oras.

Olli tum digitus gemmarum ardore nitentes

Purpureo incendunt, sacri diadematis altum

Fulgore irradians orbis cava tempora circum

Aureus et vario stellantes ordine gemmae

525

Suggestum attollunt capiti spectabile tegmen.

Hic irata super magni Genitoris imago

Imminet aereo tractu sublimis et atris

Exercens poenis gentes et fulmine quassans.

Reginae extemplo precibus quem pectoris aestus

530

Pacatum ardentes et inermem fulmine dextram,

Cernere erat tanta est Divae vis, tanta potestas!

Addunt heroem postremi insigne laboris,

Et patriae ignotas pingunt in margine veli

Extremo laudes, hunc primum horrentis amictu

535

Tegminis obnubunt, cruda reste ilia cingunt.

Transfodiunt ille palmas thoraca pedesque

Sanguineoque notant stellantia vulnera cocco

Incenduntque comis circumradiantibus aureis.

Quales mane rosae primo sub sole rubescunt

540

Purpureive inter ceu narcissos hyacinti

Sive coma rutilant quali modo Pleiades ortae.

Ille autem aethereo Patri fulgentia tendit

Brachia nec surdas precibus diverberat aures.

Tandem operis iam finis erat pulchrisque nitescens

545

Stabat imaginibus textum mirabile pepli

Atque una lux certa aderat, qua laeta frequentes

Sacra agerent matres donisque ingentibus aras

Thuricremas struerent et iam simul ordine longo

Solemnes magnae sacra ad donaria Divae

550

Tendebant pompae promissaque dona ferebant.

Ibant linigeri pueri innuptaeque puellae,

Ibant longaevae matres, sed passibus aegris,

Nituntur tamen et lente comitantur euntes

Donec succedant sacratae postibus aedis.

555

Tum precibus Dominam primo de limine adorant

Supplicibus magnoque vocant clamore potentem:

"Adspice nos Latiumque gemens populosque cadentes

Siderei Regina poli miseresce tuorum,

Et cladem infandam nostris, potes, excute ab oris!

560

Hesperiae defende mala extremoque sub axe

Pulsa gemant Helices Rhodopesque in vallibus errent."

Haec et plura sacris dant voce Subasides aris

Affusae matres, puerum chorus assonat altis

Cantibus, interea Divae simulacra potentis

565

Ornat virgineus pepli velamine coetus.

Et iam finis erat votis, rebusque solutis

Divinis hilaresque nurus puerique micantes

E templo sese referunt. At laetus Etrusci

Franciscus tunc arva soli longinqua tenebat.

570

Namque Subasaeo pernox modo conditus antro,

Orarat veniam et divum responsa frequenti

Voce implorarat: "O magni rector Olympi,

Da precor haud dubiis, da nunc cognoscere signis

Quae me fata premant simul et da scire pericla

575

Per quae me ire iubes olim daque insuper anceps

Insertusque animus sese quibus implicet orsis

Nosse quibusque haerens studiis operetur et instet.

Tu tandem regere incoeptam quo iam ordine vitam

Evaleam, monstra Genitor bone certa voluntas

580

Sit tua mi nemora an ne velis penitusque repostos

Secessus petere et me dura per avia, solis

Ardentes aestus et scintillantia noctis

Lumina rorantesque umbras vitare sub antris

Moenia seu iubeas colere atque invisere gentes

585

Auxilioque iuvare pias et ad ardua segnes

Praemia virtutum stimulis impellere mentes;

Perque agros vicosque et clara per oppida nati

Magna tui canere eloquio mandata frequenti

Effraenosque sacris animos effingere dictis.

590

Haec nunc affatu Genitor tonitruve sinistro

Pande, oro, ignarumque doce et me dirige euntem".

Talibus orabat summotae rupis in antro

Franciscus. Divum interpres pulcherrimus Ales

Improviso aderat caelo demissus ab alto,

595

Orantemque virum caelesti voce monebat:

"Ne quod es ipse tibi tantum debere tuoque

Rere animo. Quando orta suus labor usus et ordo

Cuncta vocat, certis sors quaeque obnoxia rerum

Servitii, servit quicquid vada caerula sulcat;

600

Quicquid alit tellus, magnum fert quicquid inane

Aetherei nec summa poli plaga volvitur expers

Servitii, astrorum cursu data iussa citato

Expediunt ignes, generis quid munia nostri

Enumerem, quantos caelum nos poscat in usus,

605

Quanta homines terris tutandi cura fatiget?

Hinc agedum rerum Sator optimus ire labores

Te quoque per magnos iubet et te destinat orbi

Navifragoque mari sidus spectabile donat.

Nimirum auxilio quondam mortalibus aegris

610

Ipse venis; tu dux linguaque manuque potenti

Invictisque animis collapsam restitues rem."

Sic monet et monitum linquens se miscuit aurae.

Hic heros primum subita formidine mentem

Perculsus stupuit tacitoque immobilis haesit

615

Obtutu, sed caelestis levis umbra volatus

Divinique oris decor et vox certa loquentis

Alitis aetherei cunctanti protinus omnem

Excussere metum et placidae lux reddita menti est.

Tum vero attollens animos et plena sub imo

620

Pectore vota fovens laeto sic ore sequutus

Alloquitur fugientem et supplex voce precatur:

"Quisquis es, o certe magni decus Ales Olympi,

Seu te qua divum Patris ardua regia summi

Panditur inque sinus immensos funditur aether,

625

Sedibus auricomis felicia tecta locatum

Excipiunt, seu sub certo tenet orbe morantem

Te sidus vigilique hominum statione tueris

Infelix genus et miserans fata aspera fulges;

Dexter ades coeptisque fave et rege numine fausto

630

Nostrum opus! En tua dicta volens animoque sequaci

Accipio. Mandata Patris qua me pia ducunt

Sponte sequor, tantum ipse iuves atque ore sereno

Adspice me placidusque veni et dux praevius esto."

His orat dictis orantique assonat antrum,

635

Tum vero exsurgens confestim accersit amicos

Bissenos vocemque refert et verba monentis

Alitis ut vitae duros instare labores

Nuntiet, utque Parens divum Rectorque supremus

Vrbesque et vicos populosque invisere mandet

640

Auxilioque iuvare homines operumque labore.

Exsultant socii et iussis parere frequentes

Festinant verbisque piis atque indice patris

Lustrati mox ire parant mandataque Regis

Aetherei populis late deferre per orbem.

645

Tum vero in senas partes diducitur aequas

Tota cohors quae deinde (morae breve tempus) eundi

Quo quamque urget amor diductae iter ocius omnes

Corripiunt acresque patrem montemque relinquunt.

Egressi diversa petunt tractusque peragrant

650

Ignotos. Hi monticolas atque ardua laeti

Castella invisunt agrestumque aspera dictis

Demulcent corda et monitis caelestibus implent.

Hi lustrant humiles pagos, hi clara frequentant

Moenia et ingentes populos laeto ore salutant.

655

Idem omnes tamen ardor agit, simul omnibus instat

Cura eadem, virtutis iter mortalibus aegris

Monstrare et sese quam celso diva receptet

Vertice, quam niveo cultu sese arduus olli

Iungat honor comitem quam laeto gloria vultu

660

Felices nimium gentes nimiumque beatae,

Felices positaeque astris felicibus urbes,

Queis oratores tales felicia quondam

Pacis dona ferant et nuntia verba salutis.

Extra bissenos comites erat insuper unus

665

Fatalemque extra numerum (dixere Lyaenon).

Hunc forte errantem et solum avia tunc lustrantem

Montana aggreditur pater atque his increpat orsis:

"Quid tu age dic hodie nemora inter densa, Lyaene,

Longa animo solus vacuo teris otia, nec te

670

Quae nunc sollicitat nostros duroque labore

Exercet socios movet ardua cura? Quid unus

Expers divini monitus expersque laboris

Quaesiti tandemque Deo monstrante reperti?

Eia animum hic effer caeloque attolle iacentem.

675

Te nunc meque labor vocat unus, idem expetit ambos

Nos opus! I mox, i celer ardua res premit, ingens

Imperium exercet, labor instat iterque malignum".

Talibus urgebat dictis pater ipse Lyaenon

Increpitans atque ex illo sibi foedere magno

680

Iunxit eum comitemque aeterno adscivit amore.

Tum primum admisit rerumque operumque suorum

Praecipuum testem quaesitoremque sagacem

Arcanumque animi accepit mentisque profundae.

Qui cum etiam curam primam tunc ordine, qui cum

685

Tum primum partitur iter primumque laborem

Et tandem patrio simul excessere Subaso.

Ergo dum tristes clamoribus alta frequentant

Matres templa piis Franciscus Tybridis undas

Trans pater evectus fido comitante Lyaeno

690

Finibus errabat Tuscis, qua milite Poeno

Dum vincente acies caderent gemerentque Latinae,

Ingeminans atras lachrymas Thrasymenus amaro

Intumuit luctu Romanaque vulnera lymphis

Sanguineis lavit, tristes latuere sub imo

695

Gurgite Nadiades gemitusque dedere profundos.

Forte dies aderat mensis quae rite calendas

Florentis laetas aperit sertisque coronat

Muneribusque aris instructis annua Regis

Siderei geminos proceres deducit Olympo.

700

Quippe hanc heroes divini iussa magistri

Dum laeti subeunt effuso sanguine claram

Morte obita fecere simul, caeloque sacrarunt,

Hinc et Tyrrhenas fulgebat crebra per oras;

Praecipue Tarcontis agros Coritique ruinas

705

Qua veteres Clusique lares gens Lyda frequentat.

His tum compertis animo exsultavit et ore

Infremuit laetum pater atque ita voce Lyaenon

Aggreditur: "Nos ergo hodie sors improba tantae

Laetitiae dabit expertes, tantum malus error

710

Nos hodie abducens sacris arcebit ab aris?

Di nobis meliora velint proceresque gemelli

Hanc laetam dent ire diem, sed iam tum age segnes

Rumpe moras agedum festas properemus ad aras.

Non iter avertit durum, non flexa viarum

715

Distinet ambages rutiloque Hyperionis ortu.

Nunc primum effulgent enitunturque recentes

Sub luce auricoma biiuges: imo adspice tecta

(Nempe errabundis simul ignarisque locorum

Iam tum improviso vetus urbs ostenderat altos

720

Aretium muros seseque obiecerat illis)

Ardua, non procul aufugiunt nec tramite longo

Iam distant, breviter visa sistemur in urbe.

Perge modo, haud vanam pars haec nos prima diei

Ad curam accersit. Non hic labor irritus ibit,

725

Nostra haec successus non deseret orsa petitus".

Haec ille effatus, gressus aequante Lyaeno,

Festinabat et una urbem portamque subibant.

Ventum erat ad magni fulgentia limina templi.

Pronus uterque cadit veniamque altaria circum

730

Exorat divosque ciet per vota gemellos.

Interea rebus divinis rite peractis,

Stant nivei sine voce chori purusque sacerdos

Igne vaporatas vigili donisque Sabaeis

Lustrata in morem iam plebe reliquerat aras.

735

Fit strepitus, passim coeuntque fremuntque coronae

Laetantis vulgi serpitque per aethera clamor

Paulatim. Hic Heros (fandi sese obtulit ultro

Copia) suggestum stantem ac de more paratum

Forte operi, scandens oculis unde eminus omnes

740

Et legere adversos coetus et moscere posset

Infit, eum extemplo populus circum ambiit omnis:

"O proceres, atavis gens nobilis, o bona pubes,

Vota hodie superum qui solvitis annua Regi

Et geminis meritos laeti instauratis honores

745

Sacratumque diem geminorum nomine ritu

Perpetuo colitis priscorum atque ordine pompas

Solemnes agitis struitisque altaria donis!

Ne pigeat, ne quaeso, animos adhibere quietos

Atque aures nostris dictis praebere parumper

750

Arrectas, breviter pro vobis reque tuenda

Vestrae urbis dum pauca loquar, dum moenibus altis

Praesidia adiiciens et propugnacula iungens

Tutarique domos longeque arcere furentem

Vos hostem edoceam et sedes servare quietas.

755

En fragilem aequoreis audet dare navita puppim

Fluctibus et fremitus tempestatesque sonoras

Vndarum premit atque insanos despicit euros

Eoas ut quaerat opes et littora Rubri

Diripiat maris et fulgoribus exuat Indos

760

Gemmarumque decus patrias convectet ad oras.

En iuvat agricolas duros perferre labores,

Nec dum bruma horret borea glacieque nivali,

Nec dum findit agros ardenti Sirius astro,

Lenit arator opus durum somnive quiete

765

Excubias molli et curas demulcet agrestes,

Luce sed obnixus terram insectatur inertem,

Exercens rastris et adunco vomere glebas.

Contra autem incusat damnatque silentia noctis

Importuna operi saevoque inimica labori,

770

Nec non increpitans lentis irascitur astris.

Tantus amor messis, tantis vacua horrea curis

Sollicitant animos. Is demum agit ardor habendi!

Iam vero huc oculos celeresque advertite mentes

In partem adversam discriminaque horrida passim

775

Armorum et grave Martis opus saevosque labores

Adspicite, o proceres! Non formidabilis amens

Bellorum fremitus? Non vis funestaque ferri

Exhorrenda acies, dirarum immania caedum

Instrumenta? An non incendia furta Rapinaeque

780

Et fraudum ambages caecae insidiaeque latentes

Exterrere queunt animos? Memoremne cruenti

Vt vulgo interitus et plurima mortis imago

Lugubrisque dolor scissoque insanus amictu,

Et lacrymae et gemitus bellum comitantur amari?

785

Vt saepe in cineres clarae cum moenibus altis

Consedere urbes, crebro ut cecidere superbi

Marte sub infando reges populique feroces?

Et tamen ecce audet passim haec discrimina obire

Gens hominum, gens quippe amens, gens indiga mentis

790

Consiliique expers et dulcis prodiga vitae,

Dum petit infandum pretium tristisque coronae

Sanguineum decus et funestae laudis honorem.

Contra autem (o pravae mentes, o caeca furentum

Corda hominum) quid nos aversis munera divum

795

Certa animis ultro abnuimus? Sic laeva sequentes

Consilia irruimus vetitum oblitique supremi

Hospitii patriaeque domus unde ignea nobis

Vis animi quo nos durum ac miserabile mensos

Exilium magni revocant tecta aurea caeli

800

Quaerimus externas sedes alienaque regna?

Felices o nimirum et felicibus astris

Exortos quoscumque vehit levis ardor ad auras

Vsque adeo excelsas, donec sua noscere possint

Gaudia quaeque illis servat bona Rector Olympi.

805

His neque vipereis ultra mentita venenis,

Imbuet incautas mentes animosque voluptas.

Non captos fortuna bonis servire caducis,

Ambiguas non coget opes optare, sed ultro

Degeneres hominum curas et inania vulgi

810

Gaudia vesani iam deridere parati

Exemptique malis vitiis et casibus extra

Errores, extra spem turpem extraque timorem

Securi divum tantum otia laeta capessent.

Quare agite o tandem cives, tuque inclyta pubes

815

Eximite ignavis torporem cordibus atrum,

Et magno exutas mentes attollite caelo

Vnde animis genus, unde hominum spes certa salutis.

Blanda voluptatis captivo vincula collo

Proiicite! Ah, moneo, longe defendite vestris

820

Pectoribus caecos ignes et foedera turpis

Rumpite amicitiae neu felle venefica vobis

Vipereo inficiat mentes et fascinet atris

Vocibus aethereos sensus! Iam carmina posthac

Colchica non segnes surda aversaminor aure.

825

Linquite Circaeae quamprimum linquite terrae

Crudele hospitium, miscens ubi dira venenis

Pocula tartareis et sacro murmure adurens

Vos hominum ex pulchra facie illaudata voluptas

Induit in vultus et lurida terga ferarum.

830

Ecce autem (neque enim tantum marcentia turpis

Dona voluptatis fucataque gaudia dictis

Acribus impetere immanesque ostendere fraudes

Fert animus) contra sese gerit obvia virtus.

Quanta olim invictos heroas ad astra vocabat

835

Dum rata praesidibus tumidis saevisque tyrannis

Intrepidi responsa darent mandataque Regis

Ardua siderei divina voce tonarent

Spernentesque minas regum, simul obvia ferrent

Suppliciis ultro et vibratis pectora telis.

840

Hanc ego (divinos quoniam sibi poscit honores)

Ne dictis efferre queam, ne laudibus aequem

Obstat iners animus gelidusque in pectore sanguis

Et tamen haud dubitem custodem moenibus illam

Addere nunc vestris servatricemque potentem.

845

Praeside non hac vos fremitus subitosque tumultus

Bellorum, non incursus saevasque rapinas,

Non dira excidia aut clades horrebitis atras.

Omnis Hyperboream furor, impetus omnis ad Arcton

Hinc pulsus fremet extremoque sub orbe gemiscet.

850

Quin etiam atra fames Scythiae deserta nivosae

Caucasiasque domos repetet notisque sub antris

Condita saxososque tenens et frigore campos

Exustos vanas captabit hiatibus auras.

At vos certa quies et laetae munera pacis

855

Securos tranquilla manent. Non messibus aegros

Vltra infida Ceres vacuis eludet agrestes,

Frugiferis sed terra parens redimita coronis

Attollet late florentes vivida vultus.

Immo agite o cives, o plebs, ne credite quaeso

860

Fortuitas tantum nutu virtutis agi res

Donarique manu divae mortalibus aegris

Divitias solas terrenaque praemia ferri.

Nimirum illa adeo curam hanc haud pectore versat,

Nec tam deiecti laetatur nomine regni,

865

Sed levis astra petit cursu sedesque supremas

Alta colit, vocat unde hominum laetissima coetus

Et magni ad celsas arces invitat Olympi.

Quippe fores sedet ad nitidas fidissima caeli

Portarum custos venientesque accipit ultro

870

Felices animas clarisque interserit astris

Transcribitque piis choreis magnaeque quieti.

Interea Divae sacra vos ne linquite signa

Neve horrete acres quos obicit ipsa labores.

Tuque adeo o pubes animos attolle nec ultra

875

Descisce a Divae castris, ne verte fugaci

Terga gradu, ne cede malis, sed fortibus ausis

Tende volens contra et qua te Dea concitat altum

Vince iter et summos obnixa capesse Penates.

Tolle oculos caelo et sedes metire beatas

880

Mente hilari virtus quo te vocat ardua, ne tu

Defice neu devicta cadas. Praeludit eunti

Ipsa tibi dux fida manu caelestia portans

Praemia et invictae protendens munera palmae.

Contra autem demitte aciem et Styga despice nigram,

885

Cerne illic tumidum lacrymis Cocyton amaris

Et Phlegetonteas ripas torrentibus undis

Fumantes, cerne immanes ex ordine poenas

Quae sontum exercent animas, quibus aurea virtus

Despecta ad superos. Ira sedet impius ardens

890

Vmbrarum rector vitasque et crimina sontes

Poscit inexhausta rabie semperque cruentus

Irritat saevos angues et Erinnyas atras

Advocat increpitans tardasque incusat ad iras

Vltrices, misero fervent loca turbida luctu

895

Fumificae regemunt undae exustaeque lacunae.

Haec monstra, o cives, has exhorrescite poenas,

Hos luctus claudit nullo quos terminus aevo."

Iam plura expectans animis turba omnis hiabat

Finem improviso cum dat pater optimus orsis.