Argumentum
Mirantur Assisiates Bernardi mutationem eamque miris laudibus extollunt, at ille vanos honores aspernatur. Malis perferendis animum obfirmat. Addunt sese Francisco alii undecim comites, itaque iam duodecim habet socios quibus vitae degendae rationem praescribit.
Interea magno totam rumore per urbem
Fama canens populum crebris sermonibus implet,
Tam magis ingeminans voces et garrula pandens,
Guttura, quam rerum species monstrosior ipsa est.
5
Quamque inter primos fulget conspectior Heros,
Ergo omnes stupor altus habet. Mirantur et omnes
Prodiga facta viri et certatim ad sidera tollunt.
Ille hominum plausu necquiquam excitus inani,
Sed cura meliore actus, melioraque versans
10
Pectore consilia, insani praeconia vulgi
Despicit et vanos ultro aversatur honores.
Tantum autem ipse suo tacite cum corde locutus,
Ardua coepta animo repetit versatque sub imo.
Multaque se incusat: primus quod lentus inersque
15
Aetatem; quod deinde graves inglorius annos
Egerit; aut saltem quod non prius utile damnum
Et rerum insignem iacturam asciverit ultro.
Tum vero sese vitam exhortatur ad acrem
Accenditque animum stimulis, durosque labores
20
Praecinit ipse sibi bellique instare tumultus.
Seque adeo angustis paulatim assuescere rebus
Edocet obduratque malis, animoque volenti
Fortiter addiscit perferre incommoda rerum.
Nec sinit ignavae pulsu formidinis ullo
25
Quassari mentem; quin imperterritus instat,
Coepta alta insectans venturorumque laborum
Irritans species vocat expectatque, nec acres
Adversosque horret casus; sed fortibus ausis
Insultansque animo contra sese obvius offert.
30
Nam parte ex alia spectat quae praemia virtus,
Aerumnas mulcens saevas durosque labores,
Praetendit dextra et certantibus ardua monstrat.
Hoc tum animum attollens, ardet magis, acrius instat
Vota acuit firmatque libens spemque haurit abunde.
35
Nec minus inde novi facili bibit aure magistri
Consilia: observat iam tum hunc, miratur amatque.
Quin et nocturnis hunc ipsum credere visis
Portendi haud dubitat servatoremque puellae
Hostem Erebi immanem vastatoremque profundi.
40
Ac veluti armento abductus, cum nocte per agros
Erravit multa vitulus, si luce diei
Iam tandem exorta, stabula exoptata revisat,
Continuo alludit matri, simul ubera circum
Faucibus insiliens urgetque trahitque petulcis;
45
Sic obit assidue Franciscum providus Heros
Altorem sequiturque ducem fruiturque magistro.
Interea queis corda acuit pulcherrima virtus
Exurgunt alii, non inferioribus ausis
Ardentes: hi se geminis non impare iungunt,
50
Agglomerantque animo seseque laboribus aptant.
Et iam bisseni, lectissima corpora, circum
Astabant, primique duces insignibus armis
Ibant fulgentes. Quos inter verritur altos
Culmine mentis ovans niveae graditurque superstans
55
Franciscus dux ipse ducum: non murice fulgens
Vestis eum obnubuit, sed circum tegmen acutis
Confertum setis obit et complectitur artus
Iliaque immitis succingit mollia restis.
Inde cavum in morem galeae procumbit in armis
60
Tegmen ab occipiti, summo quo saepe reducto
Fronti, hiemem, nimbus et Solis temperat aestus,
Praedurata pedum iam vincula planta recusat.
Hos ductor cultus amat, hoc effulget amictu
Conspicuus similique bonos effulgere suadet
65
Tyrones; paret monitis non aspera pubes.
Qualis Strymonias volucres, iter ordine primae,
Servantes bifido vocis, dum stagna repenti
Frigida permutant Nilo captantque calorem
Assuetum prospectus habet; qualisve magistri
70
Fida greges docti vestigia pone sequentes
Sensus agit; tali comitum delecta piorum
Turba ducis praecepta animo ac simul aure capessit.
Quos ubi Frianciscus nil iam virtutis egenos
Cognovit, circumque adeo sese agmine denso
75
Consertos vidit monita expectare salutis
Constitit in medio et sic altius intulit orsus:
"Si libet, o socii, cunctarum semina rerum
Ordine quove fluant, vel quis quibus impetus, aut quis
Insit amor, quibus aut subsint evolvere fatis,
80
Nil erit humanum quod praestet origine gentem
Cernere. Nil dabitur rationis honestius usu,
Nil et amabilius, nil semine pulchrius, almo
Quo gens una hominum caelo demissa sereno
Terrenam ut molem exagitet corpusque caducum
85
Aethera rursus adit, seseque interserit astris
Et nostro effulget cognato gloria caelo.
Et piget ergo animum, piget excoluisse per artes
Virtutum? Ignavos et nos iuvat ire per annos?
Et patimur moles terrenaque corpora sensus
90
Aethereos domitent? Aurai simplicis ignem
Mortales hebetant artus? Inserpere labem
Heu sinimus menti virtusque ingignere amarum?
At vos, delectos quos nunc Rex altus Olympi
Degeneres extra curas, extraque frequentes
95
Esse acies hominum iubet, et convexa tueri
Summa poli, atque astris iam tandem attollere vultus,
Ne rursum aequoreis fragilem committere puppim
Fluctibus. Insanus iam vos deterreat Eurus,
Terreat excelso veniens a cardine raptu
100
Praecipiti Boreas involvens aethera Ponto
Nigraque ab adversa regione minantibus Austris
Praelia terrifico occurrens siccoque volatu.
Dicam autem ipse meae quae nunc sententia menti
Insedit, vos fixa animo mea dicta tenete.
105
Dum quae sidereo cecinit bonus ore magister
Bissenis mandata viris, quaeque enthea mundo
Immenso monumenta dedit sub pectore verso,
Pressius ipse agitans mecum, sese obvia nostris
Plurima dant oculis quae coepta commoda vitae
110
Norma forent, sed longa animum numerosaque rerum
Extorret series. Pauca hinc excerpere ab isdem
Mens dictis angusta iubet quae rite per alta
Devia siderei nobis vestigia Regis
Atque iter insuetum qua vertitur orbita nulla
115
Callis inaccessi ceu lucida sidera monstrent,
His me me addico, leges mihi talia sunto.
Principio ergo agedum caelestis dogmata Regis
Observanda quidem et sincero corde tenenda
Accipio. His vitam instituo atque horum auspice ductu
120
Protinus ire viam et longos perferre labores
Insueto in more insuetoque in tegmine cultus
Haud dubitem. Faxo posthac mihi nulla supersit
Libertas animi votique licentia nulla.
Nimirum stat sponte sequi quocumque vocarint
125
Me iussa alterius. Stat quaelibet ore volenti
Frena pati fastumque animi calcare superbi.
At frustra hic aciem struimus, frustraque ciemus
Hunc hostem, nec laeta quidem Victoria nobis
Spernenda est, nil victus opum cadat ardor et auri
130
Pulsa fames. Aliis non hic ruit ictibus hostis.
Quocirca victus posthac cultuque parandi
Longe omnes mihi cura animo, sed longius auri
Impacatus erit. Sat erunt e fontibus haustus
Perspicuis laticum, properatisque ignibus ossa
135
Frugis tosta famem poterit compescere foedam
Vel magis umbriferis collecta sub ilicibus glans,
Quali, seu latitans specubus seu fusa per agros,
Necdum luxuria mollis, nec marcida somno
Primaevis victu nova gens contenta sub annis
140
Felices duxit soles noctesque quietas.
Tum mihi si geminae dextra laevaque sorores
Haec domita incedens humilis cervice subactos
Ponderibus detrita humeros atque inscia mentis
Elatae pariterque animo deiecta modesto,
145
Illa gravis vultu pallamque excissa fluentem
Atque assueta malo et parvo contenta paratu,
Astiterint, mediam extemplo sese aurea iunget
Rite Pudicitia et geminis interseret ultro
Casta comes fidasque agnoscet diva furores
150
Moxque et Acidalios compescet saga tumultus.
Tu vero, astrigeros aditus mortalibus aegris
Pandere cui datur et rursum praecludere eosdem
Cum libet et pietas et fas Pater optime poscunt;
Cuique orbem immensum paribus compescere habenis,
155
Et licet indomitas mentes premere atque rebelles
Exterrere minis missoque e collibus irae
Fulmine septenis ultricibus urere flammis;
Magnos pande sinus chlamydisque capacibus umbris
Me conde amplificae: tua nunc iuga pronus adoro
160
Et iussis do colla volens subigoque per annos
Perpetuos olim sobolem (quaequmque erit illa)
Venturam; imperio tu nos monitisque fatiga
Quandoquidem ipse tibi et fraternis coetibus ultro
Meque meosque hodie voti reus (excipe) subdo.
165
Praeterea numero ex omni dux ordine semper
Vnus erit post me lectus cui pareat omne
Concilium observentque meae simul agmina gentis.
At quicumque animo quicumque et viribus audax
His votis haerere volet desuetaque fidit
170
Se posse angustae perferre incommoda vitae
Nec timet Eumenidum incursus nec tela, sed ultro
Montrosas acies Erebi in certamina poscit,
Adsit ovans canoque patri se sistat egenum
Cui ius militiae cui tantum prima potestas
175
Credita centuriae datur et regere indiga castra
Arbitrioque eadem validis implere colonis.
Ipse autem primo (quippe imprudentia cordi
Turpe ducis) mentem tyronis et alta necesse est
Consilia addiscat tacitaeque indaginis astu
180
Exploret quid verba sonent, quid pectora clausum
Muta gerant. Nunc hac dictis, nunc disserat illac,
Excutiat quae causa trahat quaeve incitet aura
Tam duros tamque extremos tentare labores.
Praecipue vero petat ac solertior instet
185
Quaesitor num viperei mens labe veneni
Liveat aut turpis rubigine criminis atra
Squaleat et dira in superos sub corde profano
Murmuret impietas et sanctis ritibus obstet.
Praeterea ipse adeo pater illud providus unum
190
Scrutetur num forte tori consortia blandi
Praepediant iuvenem tacitum vinclisque retentent.
At vero ambages longas diversaque passus
Tentamenta sui si nullum innectere fraudem
Flagitiisque animum nullis foedare videtur,
195
Et iam cuncta probat votisque tenacius haeret
Si facilem sese praestet, si fortibus ausis
Obiectet pellis caput ultro acrique labori
Confestim monitis quae Divum ad sidera pandens
Rex aditum et populus spondens communia caeli
200
Hospitia edixit sacro ductoris ab ore
Auditis quaecumque domi sibi candida servat
Libertas, laetus turbis donabit egenis.
Dux vero (hoc adeo prohibens edico) peculi
Vel tactu abstinerat dedigneturque profanum
205
Aversus lucrum atque obiectum sponte recuset.
Immo age divitias quibus aut quo more profundat
Ille sua nec consultus multumque rogatus
Consulat aut dictis moneat pater ipse rogantem.
At si quam norit recti pietatis et aequi
210
Servatorem acrem sperantemque abdita Divum
Consilia atque iras, huic sistere providus illum
Dux queat, hoc ignarus opum tentare magistro
Iacturam addiscat iuvenis damnumque lucrosum.
Exin reiecto quocumque tegatur amictu
215
Quam primum ante patrem nudo se corpore sistat,
Qui geminas tantum truncatas scilicet ambas
Casside et a tergo capitis tutamina nullae
Pandula gestantes, tunicas circumdabit illi
Subnectetque femur campestribus ilia reste.
220
Penula trunca dehinc pectus dorsumque repandum
Obnubat tantum postrema parte rudentes
Nodosus lambens. Id primum insigne per annum
Esto illi data prima novis ea forma colonis.
Ast ubi signiferi Titan percurrerit orbis
225
Ingneus astra mel nec iam mala taedia coeptae
Vitae animum tyronis habent, pater optimus illum
Conventu in medio stantem sic ore monebit:
"Annus habet finem, vita hinc nova, te vetus illinc
Pelliciunt; agedum mavis utram elige, sed te
230
Hanc semel arreptam semper servare necesse est.
Da pelago si vis puppim, da vela regressus
Nescia: Romulidae patris intemerata potestas
Hoc mandat. Quippe agrestes ubi terga labori
Dant segnes frustra expectent iam frugis acervos.
235
Ille autem si dicta probans patris annuat ultro,
Seque volens subdat, tyronum insignia prima
Reiecta ex humeris ponat, tunicaque retenta
Vna iam tantum (vel si cupit altera detur,
Id neque enim prohibere volo) sese induat hortor;
240
Cui circum cassis supremam assuta per oram
Haereat hibernos capitis tutamen ad imbres.
Pes vero, si qua res dura exposcat, alutae
Munia (saepe gelu id longumque iter atque malignum,
Saepe valetudo seniumque expectat) habeto.
245
Praeterea mollis pretiosa licentia vestis
Sit procul, edico: sat erunt horrentia setis
Tegmina et hirsutis texta instaurata tapetis.
Postremo (id certis monitis onerabo) caveto
Conspicuos gemmis tunicisque micantibus ostro
250
Et lento illusis auro luxuque profusos
Despiciat probrisve notet verum aspera secum
Iudicia exercens, sua facta redarguat ultro.
Iam vero exutus terrenis pectora curis
Magnanimus tyro quo caelo assuescat habendo
255
Paulatim tractimque Duem consortia discat
Primum si Divis caelesti more sacerdos
Ductus eat si perpetui custodia libi
Olli sorte cadat quamprimum ignavus honores
Quos superis cantat totus sacer ordine coetus
260
Cum paret Ausonio addiscat pariterque canoris
Vocibus ipse ferat supplex tum frugis opimae
Muneribus cumulans aras stata sacra frequentet.
Hinc Divum qui sancta ferunt oracula libros
Haud adeo magnos (passim Breviaria dicunt)
265
Versandos sacris oliidamus usibus ultro.
At rudis et cuius sanguis non vividus artes
Palladias refugit vi dispar dispare cantu
Dicat inexhaustos Divum ac breviore triumphos.
Ergo age, purpureum magno dum gurgite tollit
270
Sol caput et rutila perfundit lampade terras
Sistat se templo et confestim talibus oret:
"Noster ades Pater astra tenens, sic perstet ubique
Nominis aura tui regnique immensa potestas
Calcet inaccessos populos gentesque rebelles.
275
Velle tuum sic terra velit ceu sidera servant.
Tu vero assiduam vitalis suffice nobis
Frugis opem pariterque reis (quando hostibus et nos
Sponte damus nostris) veniam concede rogatus.
Tentamenta atrox quaecumque innectit Erinnys
280
Da terere incursus da tandem exire malorum."
Terque quaterque orans haec primo cantet Eoo.
Tum quae deinde subit vacet hora, ac tertia rursus
Orantem reddat eademque piamina cogat
Solvere voce pari numeroque simillima primis.
285
Mox sileat facturus idem cum flammea cursus
Orbita Phoebei sextam produxerit horam.
Intermissa quies tunc rursum irrepat et oti
Sit mora quanta ambas subeuntes hauriat horas.
Queis dehinc elapsis indictum nona tributum
290
Hora sibi exposcat resonetque precatibus isdem.
At cum fraternis requiem meditatus in undis
Nocturnam occiduo praefulserit Hesperus ore
Tunc rursum aethereum patrem exorabit eadem
Voce eademque canet vicibus sermone relato
295
Imparibus tantum. Bissena piamina magno
Quando haec ferre Deo monet hora sed ultima complens
Meta diem repetat primus quae cantat Eous.
At postquam latas nigro velarit amictu
Humida nox terras, dent arcta cubilia membris
300
Defessis requiem donec flammantia pronis
Curribus astra manu facili data lora relaxent.
Tunc rudis excussa ex oculis iam nocte cubili
Stramineo exurgens tyro tecta impiger aedis
Sacra petat solitaque Deum prece concitet aures.
305
Sunto eadem at numero divina piamina crescant,
Quandoquidem hoc ter dena iubet dare tempus at unum
Nempe supervacuum subducit mysticus ordo.
Postremo aetherei defunctas luminis aura
Cura levare animas poenis immanibus esto,
310
Caelestemque illis tandem exorare quietem
Sic quicumque olim captus stipe nostra subibit
Castra Deum colat assidue atque his ritibus oret.
Iam vero exiguis quam sit comes aspera rebus
Prodiga luxuries, modicas quantum arctus honestet
315
Victus opes quantum tenues simul excolat aedes
Dissimulare nefas. Hinc omnis (si qua erit illa)
Progenies nostrae stirpis ventura sub auras,
Procuret castris pestem illam averterem egenis.
At quamquam tenues semper modicasque parari
320
Ipse edico epulas, longe tamen arctior ire
Quae trudit noni mensis lux prima kalendas
Incipiat seraeque neget commercia coenae,
Obiciens indicta sacro ieiunia ritu
Nequicquam solvenda dies natalis ab astris
325
Ni prius aetherei Regis praefulgeat orbi.
Immo et quae Reges Nabatheis munera ab oris
Mystica portantes Regique hominique Deoque
Aethiopas duxit nostrum lux rite laborem
Exposcit sacrisque monet ieiunia rursum
330
Moliri auspiciis et coenae parcere suadet,
Donec Atlanteos fluctus de more revisens
Clauserit occiduus Vesper quater ordine denos
Pone secuturos astri stata tempora Soles.
Quippe hos Rex Divum proles aequaeva Parenti
335
Solivago dum lustra colit noctesque diesque
Impete frugis inops Lenaeique inscius haustus
Emensus totos magno sacravit honore.
At qui non iussi sed sponte meoque rogatu
Vos monitus sacra haec explete, sed altera porro
340
Quorum meta Deum revocatum ad luminis oras
Cantat ovans, sunto iussis indicta severis.
Postremo (labor hic pariter sincerus abibit)
Quaeque toris parcum solvet lux sexta tributum,
Ast ubi lassa cadunt ieiunaque arcta recusant
345
Membra cadant pariter mea iussa atque irrita sunto.
Iamque agite o soci (neque enim non saepe per orbem
Ibimus extorres ignotaque regna teremus)
Consilia accipite haec animisque recondite in imis.
Ingressis iter aut intra hospita tecta receptis
350
Pax comes haud desit vobis, pacataque verba
Ora sonent, lites atrae ac mala iurgia longe
Pulsa gemant morumque adsit vultusque modesta
Temperies: animi discant mansuescere sensus.
Praeterea ni fors rerum insuperabilis instet
355
Execramur equos vectorum inhibemus et usum.
Este autem hospitii memores simul este recepti
Servitii ingressique domum (quaecumque erit illa)
Vestibulo pacem veniamque exposcite primum.
Haec stet apud memores vos saltem ut gratia facti.
360
Hospitis inde toros seu cura pararit opimos
Seu modicos, tetrici non aversaminor illos.
Immo agite (aetherei dant haec monumenta magistri)
Quaecumque extruitur laeti discumbite mensae.
O felix stirps prisca hominum ac bis terque beata!
365
Quam nondum gemmis auroque accenderat aetas
Perdita luxurie cum nondum fruge reperta
Staret mensa gravis dulcique imbuta Lyaeo;
Chaonio sed enim tantum gens aurea victu
Contenta et rivis per levia saxa volutis
370
Felicem in terris vitam silvestris agebat .
Ecquid sperandum ast nobis modo posse reverti
Forte iterum nostra haec priscos in tempora mores?
Ecquid desuetos reditus conamine duro,
Si qua iter inveniant nobis tentare negatum est?
375
Nempe homini audendum est: etenim quid fortibus ausis
Non cedit? Quid non domat imperterrita virtus?
Ergo agite o socii (quamquam vestigia nulla
Obvia praefulgent oculis) vos aspera primos
Ne pigeat terere haec nudisque lacessere plantis
380
Dumeta obnitique altas virtutis as aedes.
Esto autem nostrae comes indefessa cohortis
Aurea paupertas, laeta haec insignia tollat
Militiae, haec praemonstret iter dux praevia genti.
Haec etiam stabulis (manet irrevocabile votum
385
Hoc haerens animo et multa vi pectore sidit)
Avertat nostris pecuaria cincta necesse est.
Ipsa aurum castris longe propulset egenis,
Longe auri infandos usus; immo hoc modo certum
Accipite atque unquam sint irrita iussa cavete.
390
Aere merere meo qui destinat exuat aera
Aeris et horrescat tactum ac de gente petitum
Externa qui servet opes aut quaeritet aurum
Tyronis nutu iam tum succedere quemquam
Vsqueadeo abnuimus firmaque id lege vetamus.
395
Ne vero quibus incumbit custodia coetus,
Dissimulent sedeantque ignavi, inserpere labes
Si qua per infecta acies perque agmina gentis
Incipiat, sed mox ultro pater optimus adsit
Exploretque sagax quid cuique sit utile, quove
400
Quisque egeat fessus quam curam expostulet aeger.
Tum si Phoebeae languor iam tabidus artis
Poscat opem, ille pios quam primum exquirat amicos
Cultoresque adeat recti, quorum excitet usum
Mox sibi in auxilium supplex roget ambiat oret.
405
Quales Massylos rabies impasta leones
Dum saevis agitat stimulis armenta magistros
Expectant, tales castris aptamus egenis
Excubias, nostrae his tutamur et agmina gentis.
Praeterea (neque enim una omnes clementia caeli
410
Exercet terras: quippe haec Aquilonibus horret
Arctois regio et nivibus gelidisque pruinis
Assidue canet; madet haec glomerantibus Austris
Olenios imbres, scindit canis aestifer illam;
Adde quod alternis vicibus modo flammea Cancri
415
Brachia Chironis modo frigida tela reducto
Sole per obliquum pugnantia tempora portant).
Sint ex primorum numero qui nosse laborent,
Quae plaga quo rigeat Borea quo Sole tepescat,
Duratus quo quisque gelu caeloque laborique
420
Assuetus, quid ferre queant viresque recusent.
His animadversis, certos quaerantur in usus
Tegmina cuique sua in morem execrabilis auri
Auxilium modo longe (id terque quaterque negamus)
Absistat, certi nec sors iuvet ulla peculi.
425
Iamque adeo vitae dura atque insueta facultas
Ne vobis animos quasset, ne vos dare terga
Turpi versa fuga cogat, primum haec mea dicta
Accipite atque animis rerum dabit ordo quietem.
Quis nescit prima sortitum a stirpe laborem
430
Acrem hominum mortale genus? Quis nescit ab alvo
Materna egressos et iam vitalibus auris
Vix haustis gemitus et lamentabilis ore
Mox querulo ordiri nos turbida munia vitae?
An pueros non deinde gravis dolor excitat, an non
435
Exercet labor, an non iurgia saeva furentes
Verbaque intentant patres? Subit inde iuventus
Durior ipsa quidem, sed non et protinus expers
Aerumnae: mox acer adest durata reposcens
Membra labor cogitque malis assuescere curis.
440
Quid referam canae procurva incommoda vitae,
Quae requies animi, quae gaudia mentibus? An tunc
Laeta micat cum membra labant, cum febre calescunt,
Cum simul omne genus morborum et tota malorum
Vna acies artus circumsiluere iacentes?
445
Ergo hanc ingenitam sortem mortalibus aegris
Et nos sponte sequi fas et servare necesse est.
Hinc non indecorem si quem compellet ad artem
Vi natura acri, liceat tentare vocantis
Blanda voluptatis studia et parere Minervae.
450
Quin ut desidiam mentisque animique cruentam
Perniciem extrudat nostrisque avertat ab oris
Multa instare operi moneo ac perferre labores.
At morem servare pium fidumque iubemus
Ne superum cultus et sacris debita curis
455
Otia sollicitus labor enecet arte profana,
Quippe orta aeternis rebus servire necesse est.
At merces operum (procul aes, procul aeris et usus)
Quicquid alit duros homines et corpora curat
Rite dabit, ne vero illam violenta reposcat
460
Lis, moneo, aut fastus (tumido nihil indiga fastu
Castra ferunt gravius), sed enim de more receptis
(Quantula sint) lucris, cedat saturata cupido.
Verum agedum (positos quando exhorrere labores
Nec vos posse reor, nec velle absistere coeptis),
465
Iam tum animis fretus vestris ac fortibus ausis
Mecum una maiora agito gravioraque tento
Adicere obiectis vos mente tenebitis edam.
Gens hominum (antiquae piget ah meminisse ruinae)
Sidereo deiecta polo spelaea ferarum
470
Exul habet terras alienasque incolit aedes.
Et nunc secum animo regna alta ingentis Olympi
Fulgentesque domos atque aurea tecta revolvens
Otiaque et laetos, roseo cum lumine Soles
Aestuat infelix angusto limite terrae
475
Clausa gemensque acres casus longique labores
Exilii infidas avertitur hospitis oras,
Donec ad erepti remeare cubilia caeli
Et tandem patriis detur considere regnis.
Quare agite o socii (quoniam nec certa domorum
480
Hospitibus data iura vagis non praedia non fas
Liminis aut fixae cedit fiducia sedis)
Quae vis incubuit menti quique ardor inhaesit
Dicam equidem nec vos diversa ambage tenebo
Suspensos, animis terror procul omnis abesto.
485
Ne mihi ne vobis ne proli (postuma quondam
Si qua mihi aethereae lucis ventura sub auras)
Hospitium fundumve agrumuve Laremve locumve
Remve aliam quantumvis aspernabilis usus,
Ius detur premere et certa ditione potiri.
490
Parcite vos haec vota malis incessere dictis.
Parcite eant illis contraria vota cavete.
Quin vos demissi atque ultro rerum omnium egeni
Discite caelicolis sincerae laudis honores
Deferre, ac, profugi velut accinctique suborta
495
Luce viatores stabulis de more relictis
Incertis reddunt mox sese rite labori,
Sic vos certa domus horrescere tecta necesse est.
Nec pudor (atra fames vobis modo suadeat) obstet,
Quin mendica manus (quando et Rex altus Olympi
500
Vltro ignominias inopum tulit) ostia pulsans,
Quaerat frugis opem et properatam postulet offam.
Felices nimium mos hic quoscumque aget olim,
Felices, nempe aethereas attollet ad arces
Exutos opibus, sed nil iam laudis egentes
505
Perpetuae, egregiis agite ah ne absistite coeptis.
Currite iter certum totasque intendite vires
Caelestique haerete Duci, tum cetera sunto
Longe animis; O sed tu tanti muneris auctor
Aurea paupertas, nobis vestigia sacra
510
Tu sola ostendis, tu coniunctissima Regis
Siderei custos primis vagitibus astas.
Prima foves ortum teneris prima ubera labris
Insertas, Pelusiacas tu fida per oras
Extorrem sequeris, reducem tu reddis avitis
515
Sedibus, esurientem animam tu nectaris haustu
Divite laeta reples, trino dum confodit anguem
Tartareum oraclo, summo tu denique malo
Pulvereo affixum liventia brachia tabo
Suspicis atque avidis nudatum amplecteris ulnis.
520
Salve magna parens, caeli quae sola colonis
Atria terrigenis gemmata recludis et alta
Sede locas opibusque auges regnisque superbis,
Salve nosque tuos ne dedignare clientes.
En laeti (nos laeta fove) tua castra subimus,
525
Abnuimusque bonis posthac servire caducis.
Tu vero, o mater, nos tandem intersere Divum
Conciliis daque aethereis accumbere mensis.
Interea Divae (quis enim satis efferat illam?)
Laudibus absistamus et ordine coepta sequentes,
530
Aurea perpetuo dicamus carmine iussa.
Ergo agedum, seu nos pariter stabulemur in isdem
Hospitiis sive extorres atque inter eundum,
Iungere in occursu dextras vestigiaque ultro
Obvia ferre simul detur; placida ora vicissim
535
Ostendamus, at inde gravis res si qua maligno
Alterutrum casu premat atque incommoda dura
Intentet, caro comes impiger adsit amico
Et levet auxilioque iuvet tollatque iacentem.
Praecipue, ingrueret corruptis tabida membris
540
Si qua lues tristisque dolor deprenderet aegra
Corpora, mox alius quicumque erit utilis arte
Paeonia herbarumque haud quicquam ignobilis usu,
Haereat officio indulgens ac sedulus aegro
Servitum accedat iussusque fideliter astet.
545
Tum vero impendi sibi quale exposceret aegro
Auxilium aut certe quantum pia mater alendis.
Dulcibus advigilans cunis noctesque diesque
Absumit natis, socio praestabit anhelo.
Ecce autem (o hominum non eluctabile fatum)
550
Invidia exardens quas non molitur Erinnys
Insidias, quas non fraudes innectit Olympo
Aethereo quo nos fallax avertat et atis
Sedibus abductos Erebi devolvat in imum?
Heu! Modo quid refert magno quod semina caelo
555
Ducimus et sperare animis solia alta iubemur
Aetheris, informes si nos Phlegetontis ad undas
Tisyphone infandas agit atra sine ordine praedas?
At sator ille Deum fatis ea iura superbis
Abstulit auxilioque ultro bonus affuit aegris.
560
Vidit enim insidiis et caeca fraude colubri
Tartarei humanum genus olim e sede beata
Deiectum et nemoris felici limine pulsum
Auricomis colere (ah scelus) horrida lustra ferarum
Nimirum ingratasque domos sedesque pudendas;
565
Vidit et indoluit miserans simul illud et omnem
Progeniem ex illo venturam expendere poenas
Pro meritis iussam et duros perferre labores
Exilii, quippe ex illo stirps visa subinde
Tota hominum ruere in peius cunctaeque malorum
570
Ingruere infectis animis, denso agmine pestes
Foedantes mentem et divini luminis haustum.
Hinc labe informes sacro pia Numina Caeli
Hospitio prohibere animas et prodere longe.
Ergo adeo axardens magnoque accensus amore
575
Omnipotens pater, aethereas monstravit ad arces
Esse viam reditus voluitque patescere callem.
Hunc moeror qui dira animo vestigia culpae
Eluat admissae primum consternere suerit;
Vota dehinc patrem Divum quae voce manuque
580
Suppliciter veniam pacemque irata reposcant
Numina, postremo quae dirae immunia culpae
Tempora agat vitae, quaecumque erit inde superstes,
Mens sancta et patrio quae rite assuescat Olympo,
Hic reditus caeloque via hac sese ardua tollit
585
Gens hominum et magnis Divum mox coetibus infert.
Et nunc ergo agedum, pellacis Erinnyos astu,
Si cuiquam e nostra quondam fors gente piaclum
Turpe animum inficiat mentique insederit altae
Decolor ad vivum labes, dolor acer amaro
590
Continuo exardens gemitu (quando hic labor unus,
Vna via haec poena una animis haec sontibus aufert
Funditus omne malum labem ac scelus eluit omne)
Proh ! subigat mentem stimulisque exerceat atris.
Tum quicumque is erit (longe mora segnis abesto)
595
Grandaevo sese patri coetusque magistro
Sistat agatque reum commissaque crimina pandens,
Se multa incuset veniamque expostulet orans.
At senior Divum Patris modo rite sacerdos
Ductus eat, tristis casum miseratus alumni,
600
Indicatque leves poenas monitisque iacentem
Attollat solidaque infractum sede reponat.
Sin magis indocta veniat de plebe petitus
Ipse quidem abstineat poenis sed deligat unum
Insignem probitate virum, plebs ordine ductum
605
Quem nostra e sacro dabit, hic mox criminis instans
Quaesitor vitamque rei mentemque profundam
Audiat et fontem meritas det pendere poenas.
At tu, quisquis erit custos populique magister
Asperet inque reum te concitet ira, caveto,
610
Quippe animis atque ira lues non acrior ulla.
Haec ubi Tartareos ignes accenderit amens,
Impuleritque manu laxis iuga fervida loris
Praecipiti, ignava circum mox nube refusa,
Turbatae lux mentis bebet, livefecit et atro
615
Felle ardet mox castus amor Furiisque citatus
Degenerat iamque insano sub pectore nullum
Constat consilium socialis vincla cubilis
Franguntur, labat unanimis concordia fratrum.
Iam vero qui gentis honor, quae cura regendae
620
Posthac exurgat nobis quaeque instet habendi
Forma Ducis, qualis moderaminis usus et ordo
Expediam, dicta haec animis mea figite vestris.
Principio nostri (neque enim infelicius ullum
Exitium populis quam sceptri bina potestas)
625
Assertor coetus praeses duxque unicus esto,
Quem penes omne olim fas imperiique futurum
Nascentis regimen totiusque ordine gentis.
Hunc procerum e numero delectum ac rite petitum
Votorum auspiciis summum plebs tota Ministrum
630
Dicat eumque animi ultro veneratur ametque.
Immo (equidem hoc bis terque volens edico) verendo
Vos parete Duci data iussa facessite laeti,
Contra animo sese tumido ferat ille caveto
Sed mage quid moneant servilia nomina discat.
635
Ast ubi fixa dies plena trieteride functum
Rite ministerio ductorem excedere coget
Inque vicem exposcent alium stata iura cohortes
Qui rursum cunctas regat et tote agmina gentis
Praeceptis legumque sacro munimine firmet,
640
Continuo exurgant proceres coeantque vocati
Vna omnes certam ad sedem quamcumque ministri
Deligat emeriti iam iam cessura potestas.
At non quale dabit cumque haec comitia tempus,
Sed modo certa dies certosque voluta per orbes
645
Sacra feret cogetque patrum de more senatum,
Scilicet aethereo quae cantat ab axe ruentem
Igne sonante Deum cumulatque altaria donis
Annua solennes recolens ex ordine pompas.
Haec lux ductorem dabit atque ubi fervida Cancri
650
Brachia ter fugiens retro data lora quadrigis
Torserit auricomus Titan, eadem eximet illum.
Interea si forte animam fato egerit aut iam
Longa valetudo rerumve inscitia damnet
Degeneremque ostendat eum plebisque lavandae
655
Servitiis adeo segnem tum provida patrum
Turba illum e solio iubeat decedere moxque
Rire gubernaclo custos datus haereat alter.
Praeterea quamquam unius debere ministri,
Tantum iussa sequi legionem edicimus omnem.
660
Hanc tamen in multas diduci posse cohortes
Annuimus, nec non ductorem adiungimus ultro
Cuique suum haud dubiis qui dehinc premat agmen habenis,
Et certam ad sedem (si fert ita corde voluntas)
Cogere centuriam queat ac numerare quotannis.
665
Ac veluti excelsae rupis de vertice pastor
Praecipiti e scopulo sive ore fugacia tento
Dum virgulta inhiant seu dum alti littoris orae
Se nimium credunt manibus virgaque minaci
Reicit exclamans haedos hirtasque capellas;
670
Sic ductor celerem nunc huc, nunc providus illuc
Verset agatque animum atque oculos ferat omnia circum.
Praecipue vero moneo ne linquat inultas
Dissimulans animas caelo quas effera Erinnys
Avertit, mox egregios sed deligat omni
675
E numero gentis quos tum bonus arbiter ipse
Et probet et virtus non dedignetur amicos.
Hos oratores dicat monitusque salubres
Deferre ad populos iubeat parere iubenti
Olli festinent laeti magnasque per urbes
680
Ingressi perque exiguos absque ordine pagos;
Seu tumulis captis humiles atqu aggere, seu iam
Excelsi in morem positis suggestibus, ore
Divina aetherei resonent monumenta magistri.
At Praesul si forte suis e finibus illos
685
Ire velit sanctisque inhibens absistere coeptis
Imperet, haud contra fas sit contendere, sed mox
Cedant edico victi penitusque facessant.
Tandem oratores hic multa monemus eosdem
Ludicra ne populis aut insincera locuti
690
Ritibus obiciant male consona dicta severis
Quin brevibus (brevia aethereus cum inviseret imas
Rex terras monumenta dedit mortalibus aegris)
Eloquiis fingant animos, virtutis et aedes
Praemonstrent volitetque aedes quae gloria circum
695
Edoceant; probris queis sordeat atra voluptas
Queis de more suos poenis agat ipsa clientes,
Haec populis mandata ferant, his pectora firment.
Nunc age per duros casus perque aspera vitae
O comitum spectanda manus discrimina quali
700
Invisat moneatque suos dux ordine coetus
Expediam paucis antiqua exorsa reposcens.
Prima hominum gens orta recens (haud rumor inanis)
Primum felicis stabulasse sub arboris umbra
Fertur et auricomum nemus incoluisse recentis
705
Delicias terrae; mox vero ut foedera rupit
Et pactum aetherei sanctum patris abscidit audax;
Heu! Luco deiecta sacro longaeva beatae
Amisit vitae dona ac vitalia Tempe
Infelix linquens aliena requirere iussa est
710
Hospitia, immanis scelus exitiabile facti
Exilio ut lueret poenasque expenderet aequas,
Per genus omne mali. At nos porro inde hausimus omens
Labem animis quam mox concretam ab origine prima
Ingenitamque alte ferimus, quaeque inficit aurae
715
Simplicis aethereo sensus hebetatque vigorem.
Hinc incestus amor nos hinc vesana cupido
Exagitant pelluntque trahunt foedantque profanis
Criminibus, pestes urant quas saeva necesse est
Supplicia et puros sensus animosque relinquant.
720
Quocirca proceres quoscumque ea cura manebit,
Invisant gentis saepe agmina credita signis
Quisque suis tum multa rogent; contra orsa rogatos
Reddentes audire iuvet, quin arte dolosa
Cogant consilia et subigant secreta fateri
725
Pectoris arcani quaesitoresque sagaces
Indagent vitas admissaque crimina discant
Castigent monituque acri torpentibus instent.
Si vero infecti mores, si decolor atrum
Forte aliquem reddat labes et crimina fontem
730
Dira animum culpent (longe inclementia longe
Irarum indomiti fremitus et verbera sunto)
Rite luat peccata ac per leve prorsus agatur
Supplicium donec mens labe renideat atra
Abluta aethereoque effulgeat igne relato.
735
Praeterea nostris iussa advesantia dictis
Vlla suis scelerumve irritamenta malorum
Coetibus obiciant proceres hic multa cavento.
At contra iam tum pubes addicta severis
Parendi studiis (iterum hoc iterumque iubemus)
740
Omnino observans animi inviolabile votum
Iussa patrum (quaecumque dabunt modo dissona nostris
Nequicquam edictis animaeve infensa saluti)
Excipiat festina volens et laeta facessat.
Interea si quis mostra de gente futurus
745
Tecta colat male fida animae suspectaque castis
Moribus et quae obstent adeo ne pressius ille
Hos monitus servet neve haec mandata capessat,
Quin et pernicies illic et multa suburgens
Causa mali assidue cogat peccare colonos;
750
Continuo ductorem adeat veniamque precatur
Transferrique loco moxque ad meliora reduci
Postulet hospitia et tuta statione reponi.
Dux vero haud tristem dictis incessat alumnum
Acribus, at placido facilique arrideat ultro
755
Poscenti vultu mentemque animumque remulcens
Servitium obtendat, tetrica ditione remissa,
Quippe hac delectus veniat dux forte iubemus
Servitium accedat, non regni ut sceptra capessat.
Praeterea vacuas defendite mentibus auras
760
Praemoneo o socii, tumidos defendite fastus;
Invidiae atra lues et inexaturabilis auri
Esto animis ardor longe neu pectora curis
Fortuitis onerate; unum hoc praeque omnibus unum
Commemoro, ne vipereis incessite dictis
765
Vos quemquam abductum in vulgus ne spargite crimen.
At cuiusvis mentis hebet, neve ipse per artes
Cecropias bonus ire queat: praecordia circum
Obstat sanguis iners et non bene vivida virtus;
Hic superis non thura dabit non instruet aras
770
Frugibis aethereis sacro non rore Lyaei
Imbuet! Ad Divum tantum raptatus amore
Seque suosque volens sensus animamque litabit
Viventem, vivens caeli placet hostia Regi.
At ne etiam laesus quis vestrum exardeat ira,
775
Nec sese ultorem contra ferat, at magis ultro
Atque minas atque atra pati convivia discat.
Nec minus et morbos morborum et taedia duro
Aegra animo exuperet, sed adhuc maiora supersunt
Quae moneam: placidas mentes adhibete monenti.
780
Rex superum quondam mortali voce Parentis
Aetherei mandata canens defendere nostris
Vsque adeo nos ex animis odia aspera iussit
Vt ne etiam infensos hostes odisse liceret.
Quin ultro potius veniam dare numinaque illis
785
Exorare Deum pacemque exposcere mandat,
Hisque olim spondet caelestia praemia factis.
Quare agite o socii quicumque optatis in armis
Effulgere inopum nec iam exhorrescitis ista
Quae vobis mandata cano! Rogo parcite diris
790
Parcite decertare odiis et laedere laesi
Discite et indomitos animi lenire furores
Effraeni irarumque atros compescere fluctus.
Postremo arreptis ne quaeso absistite coeptis,
Ne date terga fugae sed iter superate malignum.
795
Palma vocat fessos sed tantum extrema labores
Ornat victorum et meritos dat finis honores.
Ecce autem dum multa cano vitaeque futurae
Condo pios ritus, dum vallo atque aggere nostram
Congo urbem et fessos circum longo ordine duco,
800
Improvisae astant acies Amathunta colentens.
Hae nostrae blando circumstant agmine muros
Vrbis at assultus variant molimine caeco
Nunc hos nunc illos caedes obitusque ferentes.
Hinc socii audendum est animis, hinc omne necesse est
805
Praesidium struere et totis decernere contra
Viribus: acre instat bellum simul acer et hostis.
Quocurca hoc primum mando ne femina vobis
Iungat amicitia sese ulla licentius aequo,
Incautis tum vero animis commercia caecos
810
Quae subdunt ignes Veneris suadentque nefandae
Non secus ac Stygios iubeo vitare colubros.
Rursus et Aethereo sacrata ergastula Regi
Virginibusque habitata piis horrescite neve
(Id multa edico) accessu violate profano
815
Limina ne violate adituque absistite sacro.
Excipio sed enim exortes discriminis huius
Romulidae quoscumque patris suprema potestas
Servitio addicet lectos de more puellis.
Nunc vero (huc faciles animos advertite) Divae
820
Tertia Acidaliae commenta exscindere tento.
Fons sacer est quo gens hominum vitalibus auris
Mox haustis demersa caput contagia culpae
Exuit antiquae niveoque effulget amictu.
Qui non sacra facit lustratque salubribus undis
825
Quisquis is est natum (sic fert mos) dicere suevit
Lustratum, contra pater ipse vocatur ab illo.
At dum se nimium simul haec consortia miscent,
Saepe amor incestat mollis turbatque fluenti
Caelestis latices divinaque sacra profanat.
830
Hinc vos ah fugite hos ritus; incognita vobis
Haec sacra esse volo, haec irritamenta malorum,
Pervadant inopum fines gentemque nefanda
Labe unquam inficiant nostram probrisve cavete.
Extremum hunc tandem dictorum audite laborem,
835
Pauca loquemur adhuc opera haud vulgata moventes.
Effera gens sacras iacet extra limitis oras
Romani, incerti cultus dignataque turpes,
Semiferosque Deos aris et thuris honore.
Hanc Superum genitor caecis erroribus actam
840
Aethere despiciens summo et miseratus inanes
Cultorum ritus cartaeque ignara virorum
Corda viae invitat caelo Divumque beatis
Conciliis ultroque illi manifestat apertum
Auctorem sese rerum cui maximus aether
845
Cui paret tellus cui Pontus et aurea caeli
Lumina flammigeraeque acies famulantur ovantes.
Quin etiam pietate graves linguaque potentes
Saepe oratores Romana e gente petitos
Ire iubet, qui paciferos frondentis olivae
850
Praetendant ramos dextra moresque feroces
Componant leges simul et pia Numina monstrent.
Ergo olim nostra si quem de gente futura
Hoc opus haec moles caelesti Numine raptum
Exagitent virtusque vocet pius incitet ardor;
855
Annuimus laeti pariterque hortamur et ausis
Fortibus adicimus vires, sed protinus ille,
Vtque animus fert, ire queat nos deinde negamus.
Exploret sed certa sui prius ipse magistri
Consilia addiscatque animum mittique precetur
860
Sese oratorem ad gentes sine lege superbas.
At dux magnanimi virtutem laude recentem
Militis attollat blanda ac demulceat ultro.
Tum largus nimium veniae facilisque caveto
Pareat optatis, sed multa interroget illum,
865
Multa animi evolvat perscruteturque recessus.
Condiscat quae causa trahat quive impetus oras
Incitet ignotas externaque visere regna.
At si corde nefas penitus nullum occulat alto,
Nil premat indignum, nulla insincera voluptas
870
Provocet indulgens votis pater illius ultro
Annuat actutumque sacro pius indice lustret.
Nunc tandem vos o proceres gentisque futuri
Ductores nostrae tantum haec extrema fatigent,
Vos tantum servate animisque ea condite in imis.
875
Tempora purpureis redimitus sacra galeris,
Coetus Romuliden cingit laeto agmine patrem
Observatque pii divina sedilia Regis.
Vos agite o proceres, pater optimus eligat huius
E numero coetus orate impensius unum
880
Progeniem nostram totiusque agmina gentis
Qui regat imperio simul et tutetur eandem
Auxilioque iuvet si qua rerum indiga poscat.
Praecipue si forte animi un serperet olim
Vlla insinceris labes et vocibus atris
885
Perstreperet rumor circum impia corda profanus,
Aut tumidas fastus mantes instaret inanis
Ingrueretque ardens amor execrabilis auri;
Tum bonus assertor, pietate insignis et ore
Consilioque sacraque potens Tritonide sontes
890
Castiget monitis cogatque expendere poenas
Pro meritis aequas, donec iussa enthea Regis
Aetherei sese quibus addixere volentes
Agnoscant revocentque animo assuescantque vereri
Ausoniumque patrem discant audire monentem,
895
It casti certa sub religione manere."
Tantis dux fortes prudens onerabat amicos
Edicens inopis desueta exordia vitae.