1. de Natali Christi

Candida nox venit natalis conscia Christi,

Nox gemmis, nox et toto preciosior auro.

Candida nox, salve, gelidae salvete, tenebrae,

Et stellae, tuque, o foelix bos semper asello

5

Cum socio, qui nascentem vidistis Iesum

Qui algentem flatu tepidum fecistis anheli.

O utinam vobis vocis foret usus, et isto

Vox ore exiret, potis esset quae mihi sanctos

Commemorare ortus domini, cui sydera parent,

10

Aerque, et terra, et Nerei freta vasta sonantis.

Dulcius Ismario non me cecinisset in antro

Ismarius vates, non me Dircaeus ad arcem

Thebanam cantu compellens aspera saxa,

Brumalique movens gaudentes frigore cautes.

15

Sed tamen almificam fidem, famamque sequamur,

De te Christe Pater vero rumore canentem

Quae sacri monuere Patres, monuitque Sybilla.

Clauserat Augustus pacati limina Iani

Segnia tranquillo diffundens otia mundo,

20

Quali Saturno perhibent regnante fuisse

In terris, prius aetherio quam pulsus Olympo

Hospes ad Ausonii fugisset moenia Iani

Arma timens Nati, placido sic orbe Quirinus

Describi late gentes pater imperat omnes,

25

Quas vagus Oceanus spatioso gurgite cingit,

Describi sese curant quibus alta parantur

Tunc duo solstitia, in primo sol Ariete lucet

Cum tepidus, cumque in primam fert lumina libram

Et quibus ima duo in primis Cancrique Caprique

30

Cum sol inspicitur punctis variabilis aestu.

Maximi iussa obeunt Romani Caesaris illi,

Vmbra quibus semel est perpendicularis in anno,

Quando tenes primum Cancri sol ignea punctum.

Dant nummum sua dictantes quoque nomina iussu,

35

Versa quibus semper gelidis Aquilonibus umbra est,

Zodiacusve quibus, sive est Eclyptica horizon,

Et Cancri apparet tropicus, demergitur omnis

Sed Capri, primo Cancri sic sole flagrante

In puncto est illis horas lux fusa diei

40

Vnius per bis duodenas, nulla fere est nox,

Phoebus at in primum Capricorni lampada punctum

Cum tulit, exigua est lux illis, maxima nox est.

Imperio Augusti parent, orientia cernunt

Ordine qui obliquo pariterque cadentia signa,

45

Et qui perpetuam retinent (mirabile) lucem

Virgineum dum sol transivit ab Ariete signum,

Quive etiam, ut fama est, pallenti nocte premuntur

A Libra excedens dum pisces contigit idem.

Ipse quoque ad iussum senior festinat Ioseph

50

Caesaris, et secum argentum, quod praebeat aufert,

Illi sancta comes Maria est, cui candida vestis

Virgineos artus operit, non Pamphyla qualem

Coa manu tenui, qualem non Attalus olim

Confecit texens aurum, fulvosque smaragdos.

55

Vestis erat nimia non arte exculta, sed apta

Temporis id pluviam, et Boream perferre nivalem:

Ergo senex Nazarreno cum Virgine cedit

Bethlemiam repetens urbem, nataliaque arva,

Oenophorum lateri accinctus, capitique galerum,

60

Dextra humeroque ferens baculum, moderatur habenam

Laeva asino, quo Virgo uterum tumefacta, novoque

Plena Deo cum sarcinulis sublata sedebat,

Nam Dominos sensim bos sectabatur euntes.

At fertur qua Virgo decens, non secius alma

65

Vernat humus (mirum) glaciali frigore, quam si

Cosmicus ad solem Taurum traduceret ortus.

Purpurei surgunt flores et pullulat omnis

Arbor et irrigui dulci cum murmure fontes

Abrupta glacie manant pictaeque volucres

70

Vere novo in ramis strepitant sine more canentes.

Bethlemiae ut primum longis erroribus urbis

Invasit portam senior dux Virginis almae,

Mille intus strepitus, et murmura caeca vagantum

Audiit, obsessasque vias inspexit, et ingens

75

Vndique concilium, sed muta silentia nusquam.

Aere domum hic sibi conducit, subit ille penates

Et consanguinei, laribusque receptus amici

Ille est, at pingues adeunt plerique popinas,

Non aedes vacuae ut fuerint, non templa Deorum,

80

Non commune forum, non alta palatia cuique.

Sic memini me pruniferae per rura Revosae

Aequasset cum Libra diem, noctemque per horas

Passeribus sepes plenas, dumosque videre

Cum volucrum numerosa cohors condensior esset

85

Quam frons arboreis Aquiloni obnoxia ramis.

Hospitio caruit sic Nazarrenius heros.

Tum vero Herculeas Phoebus contingere metas

Incipiebat, equis pronas laxabat habenas

Purpureis fulvum liquens in nubibus aurum.

90

At senior monitus tenebris, et nocte propinqua

Hospitium lustrans ad diversoria quaedam

Proxima concessit, taurum hic, asinumque locavit

Ad Praesepe ligans nexa per colla cathena.

Hic etiam struxit male tuta cubilia sanctae

95

Tum comiti genitor, quam propter et ipse quievit

Subnixus cubito, et primam rediturus in urbem

Postera cum primum stellas Aurora recondet.

Sed iam stellifera nox intempesta corona

Cincta nigrum caput errabat super aequora ponti,

100

Et terras omnes, animalia cuncta silebant,

Pressa sopore gravi parcebant flatibus Austri,

Nullaque stridebat nocturnas aura per umbras,

Cum sacrum enixa est utero castissima partum

Virgo hilaris salvi nulla cum labe pudoris

105

Nec partu Lucinae ullos perpessa labores

Qualis cadit pomum ramo sine vulnere saxi,

Vere novo genitum quod praeceps colligit

Iam putridum, male iam ramis natalibus haerens,

Illud sollicitat ramo vis nulla caducum

110

Pertica nulla, noti nulli, sed sola vetustas,

Verum sponte cadit dum non sua rumpitur arbos

Talis ab intacto defluxit corpore Christus

Virginis almiparae cantu haud excitus ullo

Matris, et externa non vi compulsus ad auras

115

Aetherias, nullique affecta matre dolori.

Iccirco genitrix confestim surgit, ut ante

Flexa genu stabat, puerumque ad pectora tollit

Indolis aetheriae referentem signa, supinis

Nunc palmis ultro conceptum numen adorat,

120

Foenilique toro imposuit. Stat fultus agresti

In herba, per quem labuntur sydera coelo,

Auricomus radiat Titan, coelumque rotatur.

Structa Donysaeo non illum marmore servat

Regia, non Tyrio praefulgens lectulus ostro,

125

Ecce iacet, bos hinc flatus, hinc fundit asellus,

Vt Dominus caleat, quem pronus adorat uterque.

In latices olei versus fons cuius in ortu est,

Et noctis tenuere diem, lucemque tenebrae,

Balsamaque effudit tellus, et vate canente

130

Quem formidavit Tarpeia Caesar in arce.

Interea puerum genitrix dum sancta, foventque

Quadrupedes, ingens auditur cantus ab alto,

Pastoresque ciet vicina in valle deorum

Nuncius alipotens Gabriel, missaque per auras

135

Voce leves o lanigeri gregis ite magistri,

Ite - inquit - confestim omnes, Dominator Olympi

Nuper enim natus vestrae sub moenibus urbis,

Speluncae angusto in secessu a matre tenetur.

Dixit et in coelum rutilis se sustulit alis.

140

Illum mille chori stipant ad sydera euntem

Gloria in excelsisque Deo, in terraque voluntas

Queis bona inest, pax sit cantantes, aurea cantu

Astra, et quo valles imae, collesque resultant.

At male pastores gnari divine, hominisne

145

Vox iussisset eos nati ad cunabula Christi

Tendere, consurgunt pariter, captasque relinquunt

Excubias pecoris, quas gens Iudaea quotannis

Ducere solstitio de more solebat utroque.

Lactea dona ferunt omnes, omnesque rutundos

150

Caseolos, et castaneas tibi maxime coeli

Rector, et auditi secum pia dicta volutant

Numinis assidue: tibi nunc paremus ovantes

Quisquis es o divum, clamant, sequimurque iubentem.

Sic fati inspiciunt angustum moenibus antrum

155

Sub celsis coniunctae urbis, loca nota bubulcis

Arcta boumque olim sedes, nunc sacra deorum,

Ob regis natale solum, cui nomine cedit

Dictaei natale Iovis pulcherrima Creta.

Ast ubi vestibulo steterant sublime canentes

160

Pastores facibus flammatis, poplite asellum

Stare vident flexo, taurumque et saeva tepenti

Frigora honorato a puero depellere flatu.

Mox blanda coluere Deum prece, rustica laeto

Munera dantque seni, et Mariae salvere iubentes

165

Cuncti utrumque alacri sine fine hinc lumine natum

Iam pavidi vili in foeno mirantur Iesum,

Quem quoque visuri Iudaeae climata gentis,

Aethyopes potiere Magi, stellamque secuti

E terris abiere suis, quas nulla rotundi

170

Zodiaci regio premeret, tamen ungula curvi

Summa premit paulum diffuso poplite Tauri,

Nati hos fama Dei regnis eduxit avitis,

Plurima ab Eois tulerunt cui munera terris

Mirramque, aurumque et beneolentis thuris acervum.

175

Illis ut Domini est data copia larga videndi,

Procubuere simul venerantes numen, et eius

Mirati paupertatem Matrique, senique

Opportuna Dei tribuerunt dona sub ortu.

Lutea surgebat iam strato Aurora rubente

180

Coniugis Idaei, rubicundo lumine summos

Spargebat montes, proprios quo cuncta colores

Sumebant cantumque dabat Cybeleius ales,

Exequitur magni senior cum iussa Quirini,

Dat nummum Romae imperio parere fatetur,

185

Atque redit Nazarrenus cum Virgine tandem.