Marcello Palingenio Stellato zodiacus vitae 10

Testo base di riferimento: J. Chomarat, 1996

Cura dell'edizione digitale: Daniela Marrone


Capricornus

Salue, Atlantiade, Stygia de valle redisti

Tam cito? dic, quaeso, quidnam Plutonis in aula

Nunc agitur?-Fit rixa ingens ingensque tumultus.

-Cur hoc?-Dicam equidem, quanquam festino reuerti

5

Ad superos, tanta est Turcarum Christicolumque

Ac Iudaeorum turba illic, ut locus illam

Non capiat. Vacui nihil est, sunt omnia plena,

Vestibulum plenum, plena atria, regia plena,

Templa, domus, plateae, fora, moenia, denique tota urbs,

10

Et campi et colles et frondiferae conualles,

Vsque adeo ut sese impellant, trudantque vicissim

Calcibus et pugnis et morsibus, aspra gerentes

Praelia; nam ferro nequeunt decernere manes,

Nec fas est illis iterum succumbere morti.

15

Vix potui transire et Ditis limina adire

Per densas umbrarum acies cuneosque coactos

Fit via vi; irrumpens aditus, arctissima laxo

Agmina, disiciens crebro huius verbere virgae.

Tandem peruenio ad nigri penetralia Regis,

20

Quem video tristi efflantem suspiria vultu.

Postquam illi exposui patris mandata iubentis

Solui Antichristum e cauea, terrasque per omnes

Emitti, ut faciens miracula falsa docensque

Iam summam aduenisse diem mundique ruinam,

25

Omnia perturbet, pecudes hominesque Deosque:

(Imperat hoc etenim fatorum immobilis ordo)

"Quaeso, inquam, Pluton, cur sic es tristis?" at ille:

"Nonne tibi indignum, iniustum, infandumque videtur,

Vos adeo latum coelum immensumque tenere,

30

Quum sitis pauci quumque illuc vix hominum tres,

Vel paulo plures, longo post tempore pergant;

Et me tam angusto in regno et paruo esse locatum,

Quo innumeri veniunt mortales qualibet hora,

Omnes Iudaei, Turcae omnes, non tamen omnes

35

Christicolae (fateor), sed certe portio maior

Huc huc descendunt? haec ad viuaria currunt.

Cur ad nostra magis mittuntur limina? vel cur

Ille meus frater, qui possidet aethera, saltem

Presbyteros, fratres, monachos non accipit intra

40

Septa poli, sedesque suas et continet illic?

Non pudet, hos homines, qui in templis tam bene cantant

Quaque die et sacris in turribus aera fatigant,

Qui tot tura adolent, tot scortorum miserentur,

Qui soluunt alios, sua crimina soluere nolunt,

45

Qui vespillonum funguntur munere et ornant

Templa Deum statuis, picturis atque sepulcris,

Mittere ad infernas sedes et plectere poenis,

Millia quot non fert sitiens Apulia muscas,

Pontifices etiam summos nihil ille veretur;

50

Immo iubet cunctis aliis peiora subire

Supplicia; unde Erebo miseri clauduntur in imo

Atque illic miris cruciatibus afficiuntur.

Quare, Cylleni, quum sidera summa reuises,

Dic fratri, dic, quaeso, meo, me cuncta libenter

55

Facturum quaecumque iubet; sed consulat idem

Regno etiam nostro et nostras non despiciat res,

Aut trahat hinc aliquot manes, aut tartara laxet."

His dictis: "Faciam" respondi atque inde recessi.

Nunc redeo ad superos et me properare necesse est.

60

I felix nostrique memor. Tu, Musa, memento

Versiculos dictare mihi; nam charta parata est

Et calamus nec scribenti grata otia desunt:

Incipe meque doce quali sophus ordine fiat.

Principio nasci fausto sub sidere oportet

65

Illum, quicumque est sapiens felixque futurus;

Distat enim multum quali sub imagine, quali

Sub facie coeli quisquam nascatur, ut aiunt

Qui astrorum motus, vires et nomina norunt

Et geneses hominum obseruant et fata recludunt.

70

O quam magna et quam miranda potentia coeli est,

Quo sine nil pareret tellus, nil gigneret aequor!

Coelum est Oceanus, rerum pater; astra, sorores

Sunt nymphae; omne bonum in terras delabitur inde

Esse igitur sapiens et felix nemo potest, qui

75

Nascitur aduerso coelo stellisque sinistris.

Permagni refert etiam, quos quisque parentes

Accipiat, quo sit pacto nutritus et a quo

Instructus. Nam quos mores puer adbibit, et quas

Artes a teneris didicit, retinebit adultus.

80

Illa diu durant animisque tenaciter haerent,

Quaecumque a primis nascentes hausimus annis.

Ergo sit probus et doctus prudensque magister,

Qui puerum instituat cogatque assuescere honestis.

Vtque peritus eques, nunc huc, nunc torqueat illuc

85

Indomitum, frenis simul et calcaribus utens;

Nec tantum verbis moneat, sed valdius ipsum

Exemplis moueat. Quid enim bene dicere prodest,

Si malefacta aliud monstrant verbisque repugnant?

In primis studeat lasciuis atque scelestis

90

Arcere a sociis; commercia turpia sanctos

Corrumpunt mores. Multi hoc periere veneno.

Vis tu nosse hominem qualis sit? perspice amicos

Illius: associant similes natura Deusque;

Cum paribusque pares habitant viuuntque libenter.

95

Valde igitur caueant cum praeceptore parentes,

Ne puer aut iuuenis lasciuus et improbus illum,

Quem fore felicem ac sapientem gnauiter optant,

Moribus obscaenis contaminet: (heu facile omnes

Labimur in vitium et facile ad peiora mouemur!)

100

Interea puer hic, quem fingimus, ut sapiens sit,

Graecis incumbat libris pariterque Latinis

Et quantum potis est, euadat doctus, honestos

Perlegat auctores et scripta inhonesta refutet.

Indoctum raro esse probum contingit et atras

105

Errorum in tenebras mentem ignorantia trudit.

Attamen a studio nimio nimioque labore

Abstineat: ne, dum sapientia quaeritur, amens

Fiat vel morbum incurrat seseque trucidet.

Immodica officiunt, nec longo tempore durant.

110

Interdum genio indulgens animumque relaxans,

Et vacet et ludat. Nempe interiecta vigorem

Fert requies, reparant tempestiva otia vires.

Sed quanquam dignae scitu pulchraeque bonaeque

Disciplinae omnes videantur, sunt tamen istae

115

Praecipuae, et quae naturam et quae sidera pandit.

Hisce igitur totis incumbat viribus, hasce

Perdiscat sophus hic noster, iam grandior aeuo,

Inque harum studio grauiores conterat annos,

Et simul (ut dictum est supra libroque priori)

120

Culturam exercens animi, iustusque piusque

Fiat, et exornet duplici sua tempora lauro.

Quam pulchrum est hominem pariter doctum esse probumque

Et scire et sapere! insipiens doctrina timenda est.

Vt furiosus habens gladium, sic doctus iniquus.

125

Verum non satis est animum curare, bonisque

Moribus et doctrina aeque componere, quando

Corporis est etiam ratio non segnis habenda.

Corpus enim male si valeat, parere nequibit

Praeceptis animi magna et praeclara iubentis.

130

Quare danda opera est, ut victus sit bonus, unde

Gignatur sanguis purus. Nam noxius humor

Plerumque ex prauis epulis per membra creatur.

Ebrietas est vitanda, ingluuiesque ciborum;

Quippe caput stomachumque grauant, fumisque cerebrum

135

Inuoluunt; stupor hinc sequitur, somnusque diurnus.

Parcus edat parcusque bibat vir doctus et aequus.

Exercere etiam corpus mediocriter apto

Tempore conducit multum, viresque reducit.

Segnities robur frangit; longa otia neruos

140

Debilitant, ignaua quies effeminat artus.

Praeterea calor immodicus, frigusque cauendum est

Atque aer crassus nimium, regioque palustris;

Praesertim sole aestiuo, quum Sirius agros

Diffindit, viridique canunt sub fronde cicadae.

145

Denique conandum pro viribus, ut bene sanum

Sit corpus, praecepta animi ut bene cuncta facessat,

Quod facile haud fieri poterit, si dura vetabit

Pauperies; opus est nummis vel morte relictis

Vel sorte inuentis vel quauis arte paratis.

150

Quippe inopem mala multa pati contingit ubique,

Nec sine diuitiis fas cuiquam ducere vitam

Felicem. Heu quam saepe gemit rerum indiga virtus!

Quam contemta iacet, si sacra pecunia desit!

Ille autem diues vere proprieque vocatur,

155

Qui valet ingenio, eloquio, prudentia et arte

Atque ubicumque manet, victum sibi quaerit honestum,

Et, quamuis loca multa petat, diuersaque longe,

Fert sua quaeque tamen secum bona; nec sibi desunt

Commoda, quae possint laetam producere vitam;

160

Nec metuit fures nec saeuorum arma latronum;

Seque iterum vestit cito, si quando exspoliatur.

Vera etenim virtus fortunae cedere nescit.

Quaelibet urbs totusque orbis patria esse videtur

Egregio fortique viro et bene viuit ubique

165

At virtute carens, quamuis amplissima passim

Praedia possideat, quamuis exuberet auro,

Non tamen ire potest quo vult terrasque per omnes

Currere, diuersos hominum perpendere mores,

Diuersos spectare locos et viuere ubique.

170

Quippe domos agrosque suos et scrinia secum

Ferre nequit quocumque meat, ne forte latronum

Haec rapiat manus aut fallax voret omnia pontus,

Mox mendicus egens aliena cibaria quaerat.

Sedibus ergo iisdem patriaque moratur eadem,

175

Semper ubi vinum et segetes sua praedia reddunt.

Vtque relegatus metuit transcendere fines,

Quos sibi praescripsit sua sors et inertia mentis,

Vnde videre nequit vasto quae plurima in orbe

Fiunt pulcra, suis latebris ut carcere clausus.

180

Proinde sophi veteres subtili indagine quemdam

Commenti lapidem, sibi fida viatica cunctis

Permansura locis nunquam interitura pararunt,

Quo auxilio varias terras diuersaque regna

Cernere, et a multis quamplurima discere possent.

185

Quondam igitur tristes implorauere Deorum

Numina mactatis de more bidentibus ante:

Mercurium in primis, Solem, Lunamque precati,

Fuderunt tales puro de pectore voces:

"O mundi decus, o Diuum pulcherrime Titan,

190

O quae nocturnas Latonia disicis umbras,

O Iouis et Maiae instabilis fugitiuaque proles,

Cui datur in varias se transformare figuras,

Adsitis placidi et nostras audite querelas.

En pauci, quorum mens est sublimis et altum

195

Ingenium, quibus assidue sapientia cordi est,

Dum causas rerum et naturae arcana videre

Nitimur, immensumque animo metimur Olympum,

Pauperie premimur patimurque incommoda multa,

Deficimusque fame; interea plebs vilis et amens

200

Cuncta sibi rapit et nummos sibi congregat omnes;

Nec nostri quemquam miseret; si poscimus ullam

Rem, digitum ostendunt medium et nos ludificantur.

Vnde agros fodere aut iumenta strigare coacti,

Aut stabulis efferre fimum, vix quaerere victum

205

Possumus et stultis miseri seruire iubemur.

Quare, vos Diui, saltem miserescite nostri,

(Si qua coelitibus pietas et cura bonorum)

Et facilem monstrate viam, qua viuere honeste

Et veri latebras inuestigare queamus. "

210

Talibus auditis, Diui aduenere vocati,

Responditque prior Phoebus: "Veneranda propago

Semideum, coelo digni, superumque fauore,

Audite atque animis mea dicta recondite vestris:

Hunc iuuenem Arcadium, infidum nimiumque fugacem

215

Prendite, et immersum Stygiis occidite lymphis.

Post Hyales gremio impositum Deus excipiat, quem

Lemnia terra colit, sublatumque in cruce figat;

Tunc sepelite utero in calido et dissoluite putrem;

Cuius stillantes artus de corpore nostro

220

Spiritus egrediens penetrabit et ordine miro

Paulatim extinctum nigris reuocabit ab umbris,

Aurata indutum chlamyde argentoque nitentem;

Proicite hunc demum in prunas, renouabitur alter

Vt phoenix; et quae tanget, perfecta relinquet

225

Corpora, naturae leges et foedera vincens;

Mutabit species paupertatemque fugabit."

Phoebus ab his tacuit. Dictis Cyllenius ales

Annuit atque eadem praesens Diana probauit.

Mox abiere omnes, coeli ad conuexa volantes.

230

Tunc mentis diuinae homines oracula caeca

Voluentes animo ancipiti, vix tempore longo

Experti multa, et non paruis sumptibus illam

Inuenere artem, qua non ars dignior ulla est,

Fingendi lapidem aethereum; quem scire profanis

235

Haudquaquam licet, et frustra plebs improba quaerit.

Quem qui habet, ille potest, ubi vult, habitare decenter,

Nec fortunae iram metuit, nec brachia furum.

Sed paucos tanto dignantur munere Diui.

Forsan et hoc aliquis roget an deceat sapientem

240

Connubio adstringi et generandae incumbere proli,

Atque maritali sese vincire capistro.

Quanquam aliqui laudant, tamen hoc (me iudice) sanctis

Aethereisque viris non conuenit. Impedit uxor,

Natorumque effrenus amor, diuina sophorum

245

Ingenia et mentes contemplari alta volentes.

Gaudeat vxorum et natorum amplexibus ille,

Qui tantum terrena sapit; crebrosque hymenaeos

Aduocet. At sapiens laetetur coelibe vita,

Sit castus purusque et mente et corpore. Nam qui

250

Exiguo et raro victu contentus, ab omni

Abstinuit venere, orando assidueque pieque,

Et contemplando, mentem ad coelestia tollens,

Ille Deum crebro visu et sermone fruetur,

Et felix fiet prospectabitque futura.

255

Candida virginitas res est gratissima Diuis;

Huic sese ostendunt, huic multa arcana recludunt.

Contra luxuriam immundam lususque pudendos

Odere ac fugiunt detestanturque salaces.

Nemo tamen virgo esse potest, nisi cui Deus adsit,

260

Auxiliumque ferat. Donum hoc descendit Olympo,

Humanis meritis, humanis viribus impar,

Quo sine non poterit sapiens perfectus haberi.

Pulchrum etiam scitu est, an conueniat sapienti

Horrida Mauortis tractare ferociter arma,

265

Hostilique suam temerare in sanguine dextram,

Et sibi pugnando immortale acquirere nomen.

Quandoquidem multis virtus, laus, gloria, fama,

Maior nulla quidem quam bello parta videtur.

O caeci, o miseri, quid bellum pace putatis

270

Dignius aut melius? nempe hoc nil turpius et nil

Quod magis humana procul a ratione recedat.

Nam ratio et leges si semper ubique vigerent,

Nusquam bella forent, pax inuiolata maneret.

Iura silent bello, bello lex opprimitur vi.

275

Tunc furor et vitium laxis bacchantur habenis;

Tunc praui tollunt cristas et cornua sumunt,

Impune occidunt, feriunt rapiuntque, nec ulla

Iudicis admoniti formidine cuncta profanant.

Pax decet alma hominem, gaudet fera bellua bello.

280

Arma amens amat, arma cupit, quicumque laborem

Odit iners et inops, qui viuere luxuriose

Vult, quamuis nequeat, non respondente crumena.

Proinde animam vendit pretio, seseque periclis

Obicit, ut raptis alienis victor ouansque

285

Ad proprios referat praedam et spolia ampla penates.

At quicumque domi est diues, vel sufficienter

Arte potest aliqua sese nutrire suosque,

Militiam refugit pacemque libentius optat,

Sit nisi mens insana illi, insulsumque cerebrum.

290

At dices: "Etiam magni Regesque Ducesque

Saepe armis delectantur, Martemque sequuntur."

Quid tum? nonne etiam magni Regesque Ducesque

Delirant saepe et vitiorum peste laborant,

Stultitiisque suis saepe urbes exitio dant?

295

Et quum multa habeant, cupiunt plura? omnis auarus,

Et si possideat quantum Tagus excipit auri,

Pauper, inops et egens tamen est. Hoc ergo furore

Reges atque Duces dira impelluntur in arma,

Imperiumque sibi miserorum caede lucrantur.

300

Sed quanquam bellum turpe, exitiale, nefandum est,

Non tamen utilitatis habet nihil. omnia vafri

Fallacesque homines, usurae et fraudibus apti,

Agglomerant cumulantque sibi, quo tempore pax est;

At quum bella fremunt, miles male parta rapit vi.

305

Tunc merito vulpes ulciscitur ira luporum.

Praemia tunc fortes astutis digna rependunt,

Parque pari referunt. Variat sic omnia tempus.

Praeterea Reges mille artibus atque rapinis,

Quum pax est, spoliant populos atque undique nummos

310

Corradunt: unde omnes aurum argentumque voraret

Fiscus, ni bellum erueret quod pace latebat,

Distribuens multis quantum congesserat unus.

Postremo est hominum turba haud mediocris, habetque

Nec rem, nec doctrinam artemue fugitque laborem,

315

Dedita nequitiae, prona in scelus, impia et audax.

Tales ergo homines, immo umbras, tempore certo

Mittit in arma Deus, crudeli morte necandos.

Sic genus humanum purgat; multosque per annos

Qui remanent, viuunt hilares, hac peste remota;

320

Donec succrescant iterum mala gramina, rursus

Euellenda acri bello, gladioque secanda.

Tunc iterum immundas despumat Iuppiter ollas,

Tunc iterum immissis furiis purgamina verrit.

Hic est perpetuus mundi ordo ab origine prima;

325

Has olim statuere vices fata ipsa, Prometheus

Quum ferula aethereos in terram detulit ignes,

Et quum Deucalion hominum tot millia nasci

De lapidum iactu Pyrrha cum coniuge fecit.

Ergo decet sapientem uti ratione et amare

330

In primis pacem, pacem complectier omni

Conatu ac studio; nisi forte aliquando coactus

Pugnet pro patria, pro seque suisque tuendis;

Tunc venia est dignus, tunc fit sine crimine bellum;

Nam ius fasque sinunt vim vi propellere, fraudem

335

Fraude, velut meritum merito pensare decorum est.

Quaerendum ulterius, sapiens an debeat ullam

Exercere artem, sibi qua succurrere egenti

Possit, si quando infelix patrimonia casus

Abstulerit, si quando ferox fortuna malignam

340

Pauperiem intulerit rebus violenter ademtis,

Ne mendicus eat, patiens frigusque famemque.

Nimirum est aliquid, fieri quod possit honeste

A sapiente, iuuet quo se, si cogat egestas.

Sit bonus et doctus medicus, medicina parabit

345

Sufficiens lucrum domino, morbosque fugabit.

Hanc olim Phoebus coluit, Phoebeius atque

Filius; hac sese immortali nomine dignos

Effecere; hanc et didicit Chironis alumnus,

Quamuis Aecidae, quamuis Nereide natus;

350

Hac fuit illustris Paeon clarusque Machaon,

Hippocratesque sibi aeternum quaesiuit honorem.

Quid memorem cunctos, quibus haec ars contulit olim

Et lucrum et laudem, et demum post funera famam?

Egregius medicus mendicus non erit unquam.

355

Adde huc quod plena est occultae cognitionis.

Haec florum, herbarum, lapidum secreta recludit;

Et, quicquid tellus intra sua viscera celat,

Perspicit ac vires naturae prouida pandit,

Corporis humani partes considerat omnes,

360

Et reuocat multos regnum ad Plutonis ituros.

Ergo quid hac potius sapientem scire decebit?

Vt non solum animos possit sanare monendo,

Verumetiam membris aegris prodesse medendo;

Sic utramque hominis partem tutabitur idem,

365

Sic hominem totum sapiens seruabit ad unguem.

Ast ubi iam seros Lachesis nere incipit annos,

Et iam canicies foedat barbamque comamque,

Tunc ipsum decet in primis requiescere, et usquam

Sistere, nec varias ultra percurrere terras,

370

Sed certam sedem, certos habitare penates,

Atque ibi degendae vitae opportuna parare,

Ne desint alimenta sibi veniente senecta.

Interea tamen a turba secedere paucis

Contentus sociis debet, solusque frequenter

375

Nocte dieque Deum purgata mente precari,

Et penitus sese diuinis contemplandis

Dedere, et humanas animo propellere curas.

Tunc aderunt Diui secreta in valle moranti,

Aut colle, aut nemore umbroso aut in vertice montis

380

Exiguas aedes desertaque tecta colenti.

Non adeo tutum est cum multis viuere et urbes

Stultorum plenas habitare, interque latrones

Sacrilegos, cupidos, rixosos, ambitiosos

Versari, fugiat sapiens commercia vulgi;

385

Quandoquidem inuisa est vulgo sapientia, propter

Dissimiles nimium mores: contraria semper

Se oppugnant semperque sibi aduersantur et obstant.

Hinc periere sophi complures, quod voluere,

Quando aliquid fieri praue iniusteque videbant,

390

Carpere stultorum mores ac dicere verum;

Et quia non poterant ferre et malefacta tacere,

Afflicti a stultis interfectique fuere.

Quare ne videat sapiens tot turpia, neue

Discrimen subeat, dum vera et honesta tuetur,

395

Secernat sese a vulgo studeatque latere,

Et socios habeat paucos doctosque probosque;

Quanquam illi raro deerit praesentia Diuum.

Nam sapiente solent superi gaudere, et ab illo

Permittunt sese audiri cernique libenter,

400

Illius et mira pectus dulcedine complent.

Felix in terris sapiens et in aethere felix.

Ite ergo, o caeci mortales, ite et auaras

Cogite diuitias, loculos distendite nummis

Per fas atque nefas, digitos onerate lapillis,

405

Aureaque indigno glomerate monilia collo,

Et Serum vestes passim ostentate superbas,

Perque forum medium tumidis incedite buccis.

Ite, inquam, o caeci mortales, sceptra, coronas,

Imperia, et demum quicquid temeraria vobis

410

Largiri fortuna potest, nunc pectore toto

Affectate; breui tamen haec tam pulchra recedent;

Somnia sunt cuncta haec durantia tempore paruo,

Quae cito vel vobis sors auferet aut rapiet mors;

Quae facile ut fumus, fugiunt nequeuntque reuerti.

415

Ite, ite, o miseri, nebulasque capessite inanes;

Quum postrema dies atque hora nouissima vitae

Adueniet, tunc tunc vestrarum stultitiarum

Nequicquam memores, vos delirasse scietis

Et nescisse viam rectam frustraque pigebit.

420

Heu dum tempus adest, errorem agnoscite vestrum;

O curuas nimirum animas, o vilia corda,

Cur pecudum more in terram tantum aspicitis? cur

Nunquam oculos ad sidereas extollitis arces?

Ille ille est verus mundus; vera omnibus illic

425

Vita datur, quicumque Deum metuuntque coluntque;

Illic nec sorti nec morti est ulla potestas;

Diuitiae verae sunt illic deliciaeque

Quas pater omnipotens solis sapientibus affert,

Quas non ulla potest series abolere dierum.

430

Huc igitur vestros animos intendite, donec

Fata sinunt, dum vestra trahunt subtemina Parcae.

Nonne hominum vitam tenui pendere capillo,

Nonne perire breui mortalia cuncta videtis,

Ac veluti fumus tenues vanescere in auras?

435

Quo nunc tot Reges auro gemmisque superbi?

Quo tot Pontifices summi, qui se esse putabant

Aequales superis, abiere? en foeda sepulcris

Ossa iacent, forsanque animas Styx atra coercet,

Expulsas procul a felici sede piorum;

440

Atqui ibi dant poenas fastus, scelerumque suorum.

Quam vellent nunc, si possent, sua corpora rursus

Induere, atque nouis iterum se includere membris,

Vt postergatis opibus, regnoque relicto,

Vitam agerent puram et sanctam sub paupere tecto,

445

Iustitiaque sua coeli sibi numen amicum

Efficerent, ac morte obita fruerentur Olympo!

Sed qui sero sapit, frustra sapit. Ocyus ergo

Pro se quisque Deo studeat virtute placere,

Terrenisque bonis spretis coelestia quaerat.

450

Denique ab exemplo sapientis discite, qui res

Humanas parui faciens et commoda vitae

Praesentis fugitura breui, bona vera futurae

Sperat, et agnoscit Diis ostendentibus ipsis.

Talis Apollineo Soractis vertice montis

455

Viuebat sapiens, paucis contentus amicis,

Tempestate mea, macer et barbatus in aede

Exigua et ferrugineo vestitus amictu,

Praestantis vir doctrinae, vultusque verendi,

Semotam et cinctam siluis habitabat eremum.

460

Enthea mens cuius, venturi praescia fati,

Vera nimis quoties vellet responsa canebat?

Responsa antiquis nunquam cedentia Delphis.

Huius ego impulsus fama per longa viarum

Perrexi spatia ad sacri fastigia montis,

465

Conuenique senem sub aprica rupe sedentem:

Qui, postquam acceptam mihi reddidit ore salutem,

Suadet ut assideam. Assedi, et simul ista rogaui,

Cur sibi tale genus vitae delegerit, et quo

Ipse modo possit dura inter tesqua manere,

470

Plurima ubi desunt humanis usibus apta.

Tunc mihi vir sanctus respondens, talibus infit;

Intra urbes olim placuit mihi viuere, quando

Iunior ac rerum ignarus nihil esse putabam

Optandum, nisi diuitias et commoda vitae

475

Praesentis, vulgi exempla erroremque secutus.

Tunc ego gaudebam turba coetuque virorum,

Cumque aliis praeceps in gaudia vana ruebam,

Deceptus falsa specie verique bonique.

Sed postquam subiit grauior labentibus annis

480

Aetas, accessitque mihi prudentia maior,

Coepi hominum mores (diuino numine credo

Impulsus) mecum perpendere, et acta notare,

Viuendique modos varios examine acuto.

Turpia multa quidem fieri et scelerata videbam,

485

Iustitiae superesse nihil nisi nomen inane,

Puniri insontes, sontes impune vagari,

Virtutem in vitio, vitium in virtute latere,

Pauperem ubique premi et meritis plus posse fauorem,

Ius venale, fidem extinctam, amissumque pudorem,

490

Omnes artificum corruptas fraudibus artes,

Latrones quoque cauponas conducere, ut illic

Sopitos melius peregrinos perdere possint.

Contemplabar item, multos furtoque doloque

Ditatos, licet obscaenos, dignosque capistro,

495

Laudari tamen atque coli, multumque timeri;

Imperia indignis committi et honoribus illos

Ornari, quibus est hominis dumtaxat imago;

Denique auaritia labefactam relligionem,

Atque sacerdotes tantum Venerique gulaeque

500

Intentos, lucrum ficta pietate latenter

Quaerere, et astute vulgi exhaurire crumenas,

Dum pretio coelum reserant et tartara claudunt,

Dum iactant se posse animas huc mittere et illuc,

Et precibus quocumque velint impellere Diuos.

505

His igitur causis secessi, atque oppida liqui,

Tutius esse ratus deserta habitare et in isto

Quod reliquum foret aetatis mihi degere monte,

Monte, ubi Syluestri est venerabilis ara beati,

Et tanti monumenta viri celebrata renident.

510

Quae loca sint quamuis salebrosa et inhospita, sanctis

Sunt tamen apta viris, pacem cupientibus, et quos

Delectat seruire Deo, mentique vacare,

Qui sese aethereis coniungere ciuibus optant;

Sed tibi difficile ac mirum fortasse videtur,

515

Me posse has inter rupes et saxa manere,

Quo pauci et rari veniunt, ubi plurima ad usum

Quae faciunt hominis vitaeque aptissima, desunt:

Non tamen est ita difficile aut mirabile, si quem

Spiritus afflauit, coeli demissus ab arce,

520

Spiritus ille Dei sanctus, qui pectora purgat,

Sublimatque animas moribunda in carne sepultas,

Ceu sublimatur subiecti viribus ignis

Mercurius, niueumque capit purgando colorem.

Spiritus hic mentem illustrat, cor dirigit, aufert

525

Terrenas curas, coelestem inducit amorem,

Quo flagrans animus, nil non tolerabile ducit,

Nil non ferre potest. Leuis est labor omnis amanti,

Praesertim spem aliquam magnae mercedis habenti.

Spes et amor duo sunt calcaria fortia, quae nos

530

Audaces faciunt, contemtoresque laboris.

Propterea assiduis votis precibusque petendum est,

Vt delabi in nos dignetur spiritus iste,

Qui cum spe ingenti ingentem producat amorem,

Quo mens accensa ascendat sublimis Olympum,

535

Despiciens terras et gaudia corporis huius

Friuola, seque Deo quantum pote iungere tentet.

Non adeo mirum est igitur, si adiutus ab isto

Flamine diuino possum hic persistere, et inter

Has cautes duram patienter degere vitam,

540

Quanquam nec victus, nec cultus defuit unquam

Hoc in monte mihi, quantum natura requirit,

Non luxus. Paucis nempe haec seruantur ad unguem,

Paucaque sufficiunt homini virtutis amanti,

Qui sibi quod satis est optans, nil caetera curat,

545

Qui mauult animi quam carnis viuere vitam.

Nam vita est duplex, (ne tu sis nescius) una

Corporis, hanc sequitur stultorum maxima turba,

Vulgus iners, plebs insipiens, quae nil sapit altum

Egregiumque ignaua colens pro numine ventrem.

550

Haec pecudum propria est, propria est haec vita ferarum.

Altera vero animi Diis conuenit atque Deorum

Nobilibus pueris, qui ob facta ingentia possunt

Vere homines, et semidei heroesque vocari.

Tales consueuit rarenter gignere tellus,

555

Tellus iniustis mater, iustisque nouerca.

Sed quoniam video te nunc audire paratum,

Quaedam de hac animi vita non vilia dicam,

Quae debent cuicumque bono intellecta placere.

Principio esse hominem non solo ex corpore constat,

560

Verum etiam ex anima; haec vitam viuentibus affert,

Haec motum sensumque humana in viscera mittit,

Haec tribuit nobis mentem: qua dignius est nil,

Per quam multa homines miranda operantur in orbe.

Sed multi dubitant an sit mortalis et una

565

Cum membris anima haec pereat, letine sit expers,

Et maneat semper nullum interitura per aeuum.

Nimirum pars deterior, quae dedita carni est

Ac vitiis, Diuum contemptrix, credit et optat

Mortalem esse animam, scelerum quia digna suorum

570

Supplicia heu! metuunt, propter quod tartara nollent

Vlla dari aut manes usquam reperirier ullos.

Sic malefactorum cupiunt euadere poenas.

Altera pars hominum melior, qui foeda perosi

Crimina virtutis pulchro stimulantur amore,

575

Esse putant aeternam animam nec morte resolui,

Vtque putant, vellent, quod praemia digna bonorum

Expectant operum, et sperant post fata salutem,

Et promissa sibi melioris munera vitae.

Vtra igitur potior sententia? nonne bonorum?

580

Nimirum in dubiis ea semper opinio debet

Praeferri, quaecumque placet melioribus, et quam

Egregii sanctique viri plerumque sequuntur.

Tutius est haerere bonis quam credere iniquis.

Non quot, sed quales aliquid dixere, notandum est.

585

Quare cum paucis iustis te credere praestat

Morte carere animas, quam multorum iniustorum

Iudicio inniti, et nullos concedere manes.

Sed magis ut credas, etiam hac ratione docebo

Esse immortales animas. Nam si Deus id quod

590

Est melius, semper facit (ut sapientia dictat,

Vtque fateri omnes debent iustique piique)

Haud dubie aeternas animas fecisse putandum est.

Quandoquidem longe est melius has viuere semper,

Quam cum carne una extingui in nihilumque reuerti.

595

Quod sic ostendo; si mors animas quoque delet,

Si non vita datur nobis nisi corpore in isto,

Censeri iniustus poterit Deus, atque vocari

Improbus; innumeros etenim florere videmus

Diuitiis opibusque et honoribus imperiisque

600

Ignauos homines, indoctos atque scelestos,

Qui peccant impune, ac laeta sorte fruuntur.

Contra saepe bonos aduersis casibus, atque

Paupertate premi, et contemtam ducere vitam.

Aut igitur Deus est iniustus, talia qui fert,

605

Aut sua post obitum partitur munera cuique,

De vita tractare animi, quae coelicolarum

Nos similes reddit, per quam affectamus Olympum.

Sed quoniam apparent melius contraria, quando

In conspectu ambo adsistunt, et iuncta cohaerent;

610

Proinde operae pretium est de vita corporis ante

Dicere, quae in terram nos detrahit aethere ab alto,

Brutorumque facit similes, contraria menti.

Hanc igitur vitam viuit, quicumque superbos,

Sit quanquam virtutis inops, venatur honores,

615

Et laudes captare studet ventosus inanes,

Tantum oculis hominum cupiens utcumque placere;

Et qui diuitiis virtute aut fraude parandis

Inuigilat nimis, et totum cor fixit in illis,

Talpa bipes, alta semper tellure sepultus,

620

Aspiciens nunquam sublato lumine coelum,

Et qui luxuriae atque gulae deuinctus amore,

Illecebras carnis sequitur, spretoque pudore

In Venerem praeceps fertur ventremque saginat

Demens, ut vermes maiori funere pascat.

625

Omnes hi turpes et vero nomine possunt

Carnales homines a carnis amore vocari,

Quorum vita parum a brutorum sorte recedit.

Contra qui humanas laudes, terrenaque prorsus

Gaudia contemnit, viuens casteque pieque,

630

Spiritualis homo fertur: nam spiritus eius,

Corpore iam domito victaque libidine, liber,

Imperat, et summa capitis dominatur in arce.

Ergo vita animi est, in primis ponere turpi

Frena voluptati, et ventrem Veneremque domare,

635

Subdere spiritui carnem, contemnere quicquid

Nascitur in terris, solique insistere coelo,

Coelum optare, et amare omni conamine coelum;

Illic spirituum patria est, sedesque bonorum,

Illuc contendunt animae post funera iustae;

640

Illustres animae, illustri virtute nitentes,

Aeterna in luce aeterna mercede fruentes.

Praecipue mentem studiis exerceat, illos

Perlegat et libros avide, qui vel de anima vel

De Diis, de misera vitae huius conditione

645

Tractant, de morte aut aliis de rebus honestis.

Spiritualis homo et sapiens his nocte dieque

Sedulus incumbat scriptis, et talia saepe

Gaudeat audire atque loqui secumque volutet.

Autores vero turpes, et turpia vitet

650

Colloquia. Heu quantum bona mens corrumpitur istis!

Lectio nimirum esca animi est, quae si bona prodest,

Si mala sit, non parua solet dare damna legenti.

Non secus atque malus cibus est damnosus edenti.

Quae seruanda licet sint omnia, nil tamen est quod

655

Plus hominem a vili carnis secernat amore,

Plusque Deo admoueat, quam non raro meditari

Vitae huius miseram sortem, quae tam breuis et tot

Plena malis quum sit, mihi mors, non vita videtur,

Immo aliquid peius morte. Ecquis non videt? ecquis

660

Non adeo sentit quantum sit fellis ubique?

Singula si excutias, sincerum comperies nil.

Omnibus infudit rebus natura venenum.

Plurima habent geminas facies; foris alba, sed intus

Nigra, suo fallunt oculos spectata colore.

665

Si tamen est quicquam in vita hac pulchrumque bonumque

Fumi instar, nebulaeque fugit; reuolubile tempus

Nil sinit esse diu in terris, vana omnia reddit

Atropos, et fastus hominum conculcat inanes.

Heu quam cuncta abeunt celeri mortalia cursu!

670

Quam fluxa atque fugax humana est gloria, bullae

Persimilis, quae olim summa turgescit in unda,

Mox perit, et vento exiguo dispulsa fatiscit!

Hora breuis bona cuncta rapit, tunc fabula restat;

Hic fuit, hic fecit, pugnauit, vicit, amauit,

675

Regnauit, gentes domuit, populosque subegit,

Composuit libros. At nunc ubi talia? nusquam.

Ipse ubi nunc? nusquam. Quid nunc? nihil. Aut abiit quo?

In ventos. Heu heu nugae, et mera somnia sunt haec,

Quaecumque in terris pulchra et miranda videntur!

680

Quid mihi cum Fuit aut Fecit? nempe Est valet unum

Plus quam mille Fuit. Verum hoc Est utitur alis,

Transuolat, et secum nostros abducit honores.

Haec igitur meditari et pertractare frequenter

Qui solet, ille huius mundi deponit amorem,

685

Et facile exosus terram, suspirat Olympum;

Praesertim si etiam secum bene cogitet idem,

Corporis humani quam sit miserabilis, et quam

Sordida conditio, fragili quod carne coactum,

Contextum duris ex ossibus et cute tectum,

690

Faecibus immundis plenum est et sanguine foedo,

Semper sordescens, nisi semper proluat ipsum

Abstergatque frequens cura, instaurando nitorem.

O vas, hospitiumque animi illaetabile, per quod

Tot morbos patimur, per quod tot rebus egemus!

695

O vestis grauis, o carcer viuumque sepulcrum,

Suffocans mentem ac sensum, inuoluensque tenebris !

Vnde hominum generi tanta ignorantia adhaeret!

O terra in terram citius reditura, breuique

Vermibus aptam escam in tumulo gratamque datura!

700

Quam miser est, quicumque tui seductus amore

Veram animi vitam et coelestia dona relinquit,

Dum tibi plus aequo indulgens tua commoda tantum

Sectatur, curatque parum iustumque piumque,

Nec putat esse aliam quam hoc vili in corpore vitam,

705

Demens atque sui oblitus, patriaeque prioris;

Vnde has in tenebras et tristia regna recessit,

Vt carne inclusus misera miser efficeretur.

Omnis enim qui corporeo stat carcere clausus

Spiritus, et membris terrenis consociatur,

710

Est miser haud dubie; donec soluatur ab illa

Compede, et aethereas redeat iam liber ad oras;

Ni forte impediat vitiorum pondus euntem,

Et teneat pressum in terris aut aere in imo.

Nil etenim immundum patitur purissimus aether,

715

Nec praui aut stulti coelestia limina tangunt.

Haec dum vir sanctus loqueretur, finierat sol

Pene diem lasso iam curru et iuxta aderat nox,

Paulatim inficiens atro velamine mundum.

Discedo, et Romam versus vestigia duco.

720

Dumque iter inceptum perago, iam Cynthia pleno

Orbe micans claram reddebat lumine noctem.

Ibam igitur solus, meditans audita. Sed ecce

Tres comites haesere mihi, quos forte repertos

Affatus blande, quo vellent ire rogaui.

725

Romam, dixere. Interea me conspicit unus,

Nomine me appellans: unde is nunc, inquit. Ab illo,

Respondi, sapiente, manet qui in vertice summo

Rupis Apollineae. Subrisit protinus ille,

Atque ait: "O demens, reperiri qui sapientem

730

Posse putas quemquam in terris. Sapere ille videtur,

Qui minus est aliis stultus, licet insipiens sit.

Conuenit haud dubie solis sapientia Diuis;

Quorum de numero sumus hic tres. Namque ego dicor

Sarracilus, verum hic Sathiel, hic Iana vocatur.

735

Quamuis humanam videamur habere figuram,

Dii sumus, et lunae contermina regna tenemus.

Namque illic habitat Diuum ingens turba minorum,

Est quibus imperium telluris et aequoris alti. "

Talibus auditis stupui, coepique timere;

740

Me tamen audacem ostendens, tectoque timore,

Cur Romam peterent, quaesiui. Tunc ait ille,

"Est socius nobis illic qui dicitur Ammon,

Hunc sibi seruitio adstrictum, magicaque coactum

Arte tenet iuuenis quidam, cui Narnia tellus

745

Est patria, Vrsinique colit qui praesulis aulam.

O quanta est hominum generi concessa potestas?

Coguntur Diui. Vobis hinc scire licebit

Diuinas animas vestras et morte carere.

Nam si nil vestri superesset, si moreretur

750

Vestra anima, ut corpus moritur, quid iuris haberet

In superos tam vile animal, tam friuola imago?

Si foret in vobis nil sanctum, quomodo Diui

Tanti hominem facere aut homini succumbere possent?

Ipse etiam quandoque fui seruire coactus

755

Germano cuidam, Crystalli in corpore clausus;

Sed me barbatus tandem fraterculus illis

Exemit vinclis, et fracto carcere fugi.

Romam igitur petimus, cupientes soluere duro

Seruitio socium, si qua est via; deinde ut ad Orcum

760

Romanos quosdam proceres hac nocte trahamus!"

Haec dicente illo, flauit leuis aura repente.

Tunc Sathiel ait: "O socii, iam noster ab urbe

Remisses remeat; praecedens indicat aura."

Non vanus fuit hic sermo; namque ilicet illic

765

Egregius iuuenis Remisses adstitit. Omnes

Aduenisse illum gaudent, laetique salutant

Atque rogant, quidnam Romana ageretur in urbe.

"Cuncti luxuriae atque gulae furtisque dolisque

Certatim incumbunt, nosterque est sexus uterque,

770

Respondit; sed nunc summus parat arma sacerdos

Clemens Martinum cupiens abolere Lutherum;

Atque ideo Hispanas retinet nutritque cohortes;

Non disceptando, aut subtilibus argumentis

Vincere, sed ferro mauult sua iura tueri;

775

Concilium valeat, valeant commenta Lutheri,

Pontifices nunc bella iuuant, sunt caetera nugae;

Nec praecepta patrum, nec Christi dogmata curant.

Iactant se dominos rerum, et sibi cuncta licere.

Cui vis est, ius non metuit, ius obruitur vi.

780

Sed nos hinc socii lucrum speramus, et inter

Tot caedes multorum animas ad auerna feremus. "

Sic ait; et mox inter se nonnulla locuti,

Decedunt et me solum tristemque relinquunt.

Namque ubi Sarracilus nullum dixit reperiri

785

In terris sapientem, extemplo pectora tristis

Inuasit cura, et coepi sic voluere mecum;

Ergo nequicquam petitur sapientia nobis?

Laudatur frustra, frustra speratur, et ipsis

Coelicolis tantum conceditur? ergo necesse est

790

Hac misera in vita mortales desipere et omnes

Ridiculosque esse et spectacula tradere Diuis?

O humanum genus infelix, o effrena parentum

Luxuria, et natos gignendi infanda libido!

Quid tandem facitis? stultos miserosque creatis.

795

Mas puer est natus; laeti celebrate choreas,

Fundite vina, epulas festiuis addite mensis.

Sed mox ille puer fiet stultusque miserque,

Aut cito pallentes moriens migrabit ad umbras.

O mens caeca hominum et venturae nescia sortis!

800

Mortales miseri laetantur saepe dolendis.

Haec igitur mecum meditabar, tristitiaque

Plenus paulatim hospitium requiemque petebam.

Namque oculos iam somnus iners et crura grauabat.

Haec sint de sapiente satis. Deponere fessam

805

Musa chelyn par est, et raucis parcere chordis.

Interea mundi autorem dominumque precemur,

Vt nos clementer permittat, quae duo restant

Sidera Zodiaci cantando absoluere nostri.

Sunt maiora etenim dictis dicenda, timetque

810

Mens mea tam tenuis mysteria tanta referre.

Naturam Hydrochoos noster scrutabitur omnem.