Scorpius

Cur tam diuerso mortalia tramite pergant,

Haec in honore aeuum ducant feliciter, illa

In tenebris iaceant multo vexata labore,

Pieri pulchra, doce: tibi enim fas nosse Deorum

5

Consilia et rerum causas aperire latentes.

Sunt qui cuncta putent caeco contingere casu,

Nec mundum ratione regi, quod plurima cernunt

Indignis decorata bonis et plurima contra

Indignis agitata malis, discrimine nullo

10

Prudentes iustosque premi, regnare scelestos,

Virtuti vitium praeferri et templa cremari

Fulminibus, prodesse etiam sua crimina multis.

Talia quum fieri videant, pars maxima credunt

Aut non esse Deos aut illos spernere quicquid

15

In terris fiat, solique incumbere coelo.

Hinc temere incertoque aiunt ferri omnia casu.

Ast aliqui tibi dant regimen, Fortuna, vocantque

Te dominam rerum mortalia sceptra tenentem,

Instabilique rota versantem cuncta proterue;

20

Erexitque aras tibi quondam ignara vetustas,

Et cecidit votiua tuis saepe hostia sacris.

Non desunt quoque qui committant omnia fatis,

Et credant certis fatorum legibus orbem

Disponi atque regi, aeterno stabilique putantes

25

Ordine, ceu choreas et pompas, cuncta moueri,

Cuique suas partes tribui, ac si fabula agatur,

Quas implere opus est, dum totum transigat aeuum.

Vtilis est certe et pulcherrima, difficilisque

Quaestio nec nostris praetermittenda Camoenis.

30

Nunc igitur primum dicamus, quod sine causa

Esse potest nihil aut fieri, sed causa necesse est

Vt sub effectu distet diuersaque res sit;

Quandoquidem nil se gignit, nil prouenit a se,

Nilque sui causa esse potest. Ergo infinitus

35

In causis processus erit? minime; sed oportet

Nimirum esse aliquid primum, a quo maximus ordo

Causarum incipiat, qui a summo tendit ad imum.

Hanc igitur seriem causarum dicimus esse

Fatum; quod Deus ipse semel quasi fatus, ut ista

40

Omnia sic fierent, decreuit lege perenni.

Sed quo quaeque magis causa est contermina primae,

Et vicina, hoc est aliis mage digna potensque,

Subiectasque sibi mouet ac dominatur eisdem.

Ens primum causa est et non effectus; at imum

45

Effectus tantum debet, non causa vocari.

Quae media existunt, his nomen adhaeret utrumque.

Quod si causarum non esset nexus et ordo

Perpetuus, si alia ex alia non pendeat, ac si

A summo iunctis nodis ducatur Olympo

50

Longa catena, usque ad nigri regna infima Ditis,

Quod dictu absurdum est, plura uno prima dabuntur

Principia, et causae primae multae inuenientur.

Tunc discordabunt inter se ac magna ciebunt

Praelia tot reges, quia regni summa potestas

55

Non patitur plures; sic mundus non erit unus

Nec pulcher; namque est ordo pulcherrima rerum.

Sed dicet fortasse aliquis, descendere ab uno

Principio rerum summo plures simul inter

Sese distinctas causas, ut solis ab orbe

60

Plures emanant radii discrimine quodam

Disiuncti, quorum non hic dependet ab illo,

Sed pariter cuncti a fonte egrediuntur eodem;

Sic non esse opus ut pugnent seseque vicissim

Impediant; siquidem via non est omnibus una.

65

Non modus hic malus est, non haec sententia multum

Displicet, at forsan vera est; tamen aspiciamus

Interius, procul excussis a mente tenebris.

Quippe humana nequit mens lucem attingere veri

Tam cito, tam facile et falli solet ipsa frequenter.

70

Hinc tam diuersae sectae et contraria dicta.

Hic ait, ille negat; propria est ita opinio nobis,

Vt Diuis ratio: certi mortalibus est nil.

Ergo si plures causae sunt immediate

A prima (ut dictum est) quaero an sit quaelibet aeque

75

Perfecta; haud ullus tunc ordo patebit in illis.

Namque ubi nil primum, et nullus gradus aut discrimen

Cernitur, ordo illic poterit quoque nullus haberi.

In quouis genere inuenies primum, mediumque,

Nec non postremum: genus est absque ordine nullum.

80

At si non aeque perfecta est quaelibet, ergo

Imperfectum aliquid Deus efficit? hoc mihi dictu

Difficile est: aliis possum concedere causis.

Quare unus primae causae tribuatur et idem

Optimus, atque omni perfectus parte putetur

85

Effectus: reliquas autem, quo quaeque recedit

A prima magis, hoc plures, minus at perfectos

Crediderim facere; ut plures quoque gignere fructus

Arbor non bona consueuit, sed deteriores.

Semper plura bonis mala sunt et tristia laetis.

90

Verum inter causas quo quaeque potentior atque

Altior est, hoc et vitae et rationis habet plus,

Simpliciorque eadem, magis et substantia pura est.

Inferior contra quaecumque est debiliorque,

Possidet illa minus vitae, minus et rationis,

95

Sed concreta magis, magis a substantia abhorrens.

Quod patet in terris ubi paruo tempore durant

Omnia, ubi ratio apparet vix ulla, ubi purum

Nil est, sed multis ex rebus omnia constant.

Mista et composita in terris sunt cuncta, videri

100

Vt nusquam possit substantia; quin nihil ipsa

Penditur hic, solis honor obtingentibus illi est;

Conditur illa intus caecis abstrusa latebris.

Hinc est quod pluris bona corporis ac fortunae

Fiunt quam virtus animi; substantia namque est

105

Ferme hominis virtus; at in hoc substantia mundo

Exulat; illi etenim patria et domus et sua sedes

Coelum: ubi habet fidos comites verumque bonumque.

Hoc igitur pacto ex causis contexitur orbis,

(Vt dictum est) seruans aeterno foedere cuncta;

110

Nec talem, nisi forte Deus, soluisse catenam

Vlla potest vis, aut series immensa dierum.

Ex his quicquid erit vel nunc est vel fuit olim,

Exoritur causis, vires quibus omnibus ipse

Rex superum, certis metis et tempore certo

115

Constituit certisque modis procedere iussit.

Atqui non nescire opus est, concurrere plures

Interdum causas, ut quicquam fiat ab illis.

Contingit tamen haud temere hic concursus, et ista

Mistio causarum; sed fatorum ordine certo

120

Cuncta meant; certis subiecit legibus omnia

Omnipotens ille astriferi faber amphitheatri,

Mensuramque dedit rebus, quascumque creauit.

Quare non verum est quod nonnulli asseruere,

Esse nihil certi in rebus, contingere casu

125

Omnia, nec curare Deum mortalia quemquam.

Errant nimirum quibus haec sententia adhaesit,

Quandoquidem casus nihil est, nisi opinio quaedam

Futilis, haud multum distans ab imagine somni;

Quicquid Aristoteles vel quiuis dicat, eorum

130

Dicta nihil moror, a vero quum forte recedunt.

Saepe graues magnosque viros famaque verendos

Errare et labi contingit, plurima secum

Ingenia in tenebras consuerunt nominis alti

Autores, ubi conniuent, deducere easdem;

135

Tantum exempla valent, adeo est imitabilis error.

Nemo putet sibi me addictum. Mihi flectere mentem

Sola solet ratio, ratio dux fida sophorum est;

Hanc scrutator amet veri, imprimisque sequatur.

Quod vero casus nil sit, me credere cogit

140

Ipsa rata atque potens ratio. Nam si omnia certis

(Vt dictum est) causis, certo ordine, tempore certo

Supremi iussu rectoris progrediuntur,

Quo sit perfectus mundus, ne noxius error

Tantum soluat opus, quam sedem casus habebit

145

Ambiguus, varius, Vertumnum et Protea vincens?

Vt vacuum, sic et casum natura recusat.

Incertum in mundo nihil est, sunt omnia certa,

Ipse Deus, natura, aether, elementa et ab illis

Quicquid vel factum est vel fit vel fiet in aeuum.

150

At si quid foret incertum, non omnia certe

Mens sciret diuina, aliquis cadet error in illam;

Quod dictu absurdum est. Nam qui facit omnia nouit

Omnia nilque potest ipsum ulla ex parte latere.

Quanquam aliqui dicunt, quod si mortalia nosset

155

Aetherei mens illa patris, vilesceret. Atqui

Errant; namque malus nemo est, quia non bona nouit,

Nec vilis, quia non pretiosa intelligit; albus

Non fit proinde aliquis, quod rem bene percipit albam;

Nec sol deterior, quoties illustrat iniquos;

160

Nec quia forte lutum radiis ferit, est ideo ipse

Foedus; non sordet lumen, quum sordida tangit.

Sic non vilescit quum vilia forte capit mens:

Imo decet nouisse malum, at fecisse nefandum est.

Ergo Deus nil ignorat, scitque omnia quae sunt

165

Quaeque fuere olim, et quae mox ventura supersunt;

Quae nisi certa forent, sciri non posse fatendum est,

De certis etenim tantum ipsa scientia habetur.

Quinetiam vates, referunt si quando futura,

Praedicunt certosque dies et nomina rerum

170

Certa canunt; quod non fieret, nisi quaeque futura

Certa forent, veluti quae sunt, quae et praeterierunt.

Attamen hic fieri casu nonnulla videntur;

Vt si imbrex deiecta alto de culmine tecti

Vi Boreae quemquam feriat vel siquis opertos

175

Thesauros reperit, puteum dum defodit alte;

Talia nimirum casu contingere vulgus

Autumat. Ast eadem non est sententia nobis.

Nam, licet eueniant praeter spem talia multa

Incertis nobis atque imprudentibus, ergo

180

Propterea in rebus debemus ponere casum?

Nostrum scire quidem aut nescire nihil variat res.

Non est proinde ignis calidus, nix alba, nitens sol,

Quod scimus sic esse; immo magis ordine verso

Nascitur ex ipsis humana scientia rebus;

185

Atque ideo scimus sic esse, quod ipsa ita res est;

Et mens nostra potest falli, non res; ego de re

Nunc loquor et quaero an casus dominetur in illam.

Nec mihi nunc curae est fieri rem necne sciamus.

In nobis igitur tantum, non rebus in ipsis

190

Est casus: quoniam fieri casu illa putamus,

Quorum causa latet nos ipsis cognita Diuis.

Omnia certa igitur; nam motu semper eodem

Versatur coelum atque eadem nascuntur eisdem

Seminibus semper semperque elementa tenorem

195

Ipsa suum seruant; et partes annus easdem

Semper habet; siquidem post ver feruentior aestas

Extemplo subit, hanc pomis comitatus et vuis

Autumnus sequitur, post quem sua frigora secum

Ducit hiems, gelidisque Aquilonibus omnia torpent.

200

Non herbae mutant vires; animalia semper

Ex iisdem constant membris et moribus iisdem.

Nec fieri aut errore aut casu monstra putandum,

Quum certas habeant causas, ut tristia monstrent;

Vnde illis nomen, quare et portenta vocantur.

205

Sponte sua haec natura facit, quae saepe iocatur

Informes edens partus, ludicra creando;

Vt pictor, qui causa animi quandoque figuras

(Sit licet ipse opifex bonus egregiusque magister)

Gibbosas, naso ingenti, labroque tumenti,

210

Pingit, digna satis vano spectacula vulgo.

Ergo cuncta modo quum fiant semper eodem,

Rarus et instabilis casus nil iuris in orbe

Prorsus habet, quem summa Dei sapientia torquet;

Vt facile agnoscet qui, quam miro ordine, quamque

215

Perpetuo, quam concinne et bene machina mundi

Condita sit, secum reputet, quam membra animantum

Sint propriis aptisque locis disposta, suisque

Vtilia officiis et conuenientia pulchre,

Quam nihil incassum faciat natura Deusque.

220

Qui secum haec reputat, non casu, sed ratione,

Consilio iussuque Dei fieri omnia dicet.

Sed numquid fortuna regit mortalia, sicut

Non pauci credunt? pulchrum et laudabile scitu est

Hoc quoque; quare animi vires huc flectere oportet.

225

Ipsa tamen fortuna prius cognoscere quid sit,

Est operae pretium. Hanc prisci coluere, putantes

Esse Deam quandam terris, coeloque potentem;

Atque illi struxere aras et vota tulere.

Ast ego non reor esse Deam, nec coelicolarum

230

Foemina vel mas est quisquam. Nam sexus ab illis

Prorsus abest; nec gignuntur nec morte teruntur,

Vt quidam cecinere olim, fortasse putantes

Esse Deos nostri similes. O pectora caeca!

O capita Anticyrae succis curanda meracis!

235

Creditis esse Deos, ut nos? thalamosque Dearum

Ingressos blando compressu gignere prolem?

Ergo Deum quendam potius dicamus, et imum

Degeneremque ideo terrae pelagique tenentem

Vilia regna, ubi tot sunt crimina totque dolores,

240

Tot pestes, ubi nil tutum; namque insidiarum

Omnia sunt plena et fraudum; Deus iste vocatur

A Christo et Paulo princeps mundi huius; eundem

Laurigeri appellant Ditem ac Plutona poetae,

Qui stultis fauet atque malis, insontibus asper.

245

Haec domus, haec sedes, haec tali digna tyranno

Regia, quem vulgo Fortunam dicimus. Atqui

Omne malum est infra lunam: nox atra, procellae

Terribiles, frigus, calor, importuna senectus,

Pauperies malesuada, labor, dolor, improbitas, mors

250

Supra autem lunam lucis sunt omnia plena,

Nec non laetitiae et pacis; non tempus et error

Et mors et senium est illic et inutile quicquam.

Felix, o nimium felix, cui sedibus illis

Tam pulchris et tam iucundis, tamque beatis

255

Viuere concessum est supremi munere Regis!

Caeterum opinantur quidam plenum esse Deorum

Mundum hunc et multos ipsorum degere vitam

Aeris in campis latis, quos daemonas Argi

Indigitant, curamque hominum gerere atque animantum

260

Quotquot alit tellus et nauifraga Amphitrite,

Arbitrioque suo bona vel mala tradere, honores,

Gaudia, diuitias atque his contraria. Quare

Grande operae pretium est, illis utcumque placere,

Quod fieri et sacris et carmine et arte magorum

265

Censent nonnulli ac nobis (modo rite vocentur)

Apparere aiunt nostrisque adsistere votis,

Nilque homini melius contingere posse, nihilque

Dulcius in vita quam conuersarier istis

Cum Diis, praesentes affari, audire loquentes;

270

Quod certe paucis mortalibus arbitror esse

Concessum: iustis tamen et qui desidiosae

Illecebras carnis, lasciuaque gaudia temnunt,

Terrenasque abigunt curas, coelestia tantum

Mirantes, tantumque pium rectumque colentes.

275

Quanquam etiam sunt qui credant, hos daemonas inter

Esse malos quosdam, atque malis parere, coactos

Carminibus magicis, fierique hoc plurima pacto

Turpia. Nil moror hoc, nec nunc locus: ultima solis

Sidera, squammosis radiantia fratribus, istud

280

Forsitan expedient, ubi de Diis plurima dicam,

Si Deus ipse volet, qui nunc mihi carmina dictat.

Missa ergo haec faciamus. Ego vix credere possum,

Esse Deum quemquam prauum. Sapientia nunquam

Peccatum parit; at contra est inscitia mater

285

Erroris, culpae et sceleris. Mihi nemo videtur

Sponte malus; vult namque bonum sibi quaeque voluntas

Semper, iudicio nisi falso decipiatur.

At daemon sapit, id nomen si conuenit illi.

Verum utcumque sit, aut terras fortuna gubernet,

290

Daemones aut ipsi humanas moderentur habenas,

Nil extra fatum est, metiturque omnia summi

Mens Regis, cuius sine numine fit nihil usquam.

Sed dubium ex dictis oritur, nodusque profecto

Difficilis, qualem Alcides vix aut Macetum rex

295

Solueret; hoc multorum animi turbantur et haerent.

Nam si cuncta iubet fatum et fieri illa necesse est,

Libera non nobis, non Diis est ipsa voluntas,

Tollitur arbitrium prorsus, nec praemia virtus,

Nec poenas vitium (quod dictu est turpe) meretur.

300

De Diis non locus est nunc dicere; sed speculemur

De nobis quid sit, deque his quae subdita nostro

Sunt generi, et possunt humana luce videri.

Dico igitur quod in his, quae sub ditione locantur

Fortunae, nihil est sine fati numine nobis.

305

Diuitiae siquidem, solatia, gaudia, honores,

Imperia ex alto veniunt: nec nostra voluntas

Haec tribuit. Quis enim nollet sibi talia? sed nil

Velle iuuat, potiusque nocet, si fata repugnant.

Quam multi fatis inuitis tendere sursum

310

Conantur magis atque magis, sed ad ima recurrunt

Semper, et augescunt fato aduersante ruinae!

Contra illi, quibus astra fauent, ullo absque labore

Nec sperata quidem, sed sponte oblata frequenter

Commoda percipiunt; quorum Rhamnusia rete,

315

Dum stertunt, multo distentum pisce reducit.

En aliquos claro de patre ac diuite nasci

Cernimus, atque frui primo cum lacte repertis

Deliciis, et nutriri in fastigia rerum,

Vt praesint aliis, indigni saepe, regantque

320

Ipsi oculis capti luscos, viuantque licenter.

Ast aliqui obscuris miserisque parentibus orti,

In poenam et lacrimas, magnum cassumque laborem

Assidue tolerant, nullaque expellere possunt

Sedulitate famem, semperque in sordibus haerent.

325

Quis neget haec fatis contingere damna sinistris?

Sunt formosi, agiles, robusti corpore multi;

Multi etiam turpes, aegri, imbellesque creantur.

Vnde istud? numquid meritis aut crimine nostro,

Aut nostro arbitrio fieri dicemus? ab ipso

330

Nimirum haec veniunt mortalibus omnia fato.

Denique ius rerum nostrarum et corporis huius,

Fatum habet; est penes hoc etenim genus horaque mortis.

Hic laqueo, hic ferro, hic flammis, hic frigore, hic undis,

Ille fame, ille cibo moritur; multique dolore,

335

Aut morbo aut casu intereunt senioue fatiscunt.

Certa dies leti est cunctis, discrimina nulla

Aetatis; nec fas viuendo excedere metas,

Praescripsit tetrici quas cuique potentia fusi.

Sic periit scirpo magni laudator Achillis.

340

Sic olim, dum Trinacriis spatiatur in oris

Aeschylus, occubuit valido testudinis ictu.

Sic passae, Anacreon, te granum perdidit vuae.

Heu quot habet mors saeua vias artesque nocendi!

Quo magis esse procul credis, magis imminet. Vnde

345

Certius est quam mors, quam mors incertius est nil.

Nonnulli tamen, astrorum qui noscere vires,

Et magni secreta poli pertingere possunt,

Fatidici vates etiam, qui, numine pleni

Nescio quo, ventura vident, praedicere mortis

350

Saepe solent genus atque diem, quia certa futuri

Natura est veluti praesentis praeteritique:

Certa (inquam) in causa prima causisque secundis,

Quae nexu longo a prima extenduntur ad imam.

Ast animi quae sunt bona vel mala numquid ab ipso

355

Proueniunt fato? ingenium ac doctrina videntur

Hinc manare: etenim poterit quis discere, si non

Polleat ingenio ac vires natura ministret,

Si fortuna obstet vel prauo corpore languor?

Hic rhetor, sophus ille, alius mysteria Diuum,

360

Sidereasue plagas quaerit; sunt et quibus unda

Castaliae vili cum paupertate bibatur,

Et placeat cognata fami dulcissima fama.

Haec studia unde fluunt? a rerum praeside fato.

Hinc omnes artes et munia diffunduntur.

365

Diuersis etenim gaudet natura ministris,

Vt fieri diuersa queant ornantia terras;

Nec patitur cunctos ad eandem currere metam,

Sed varias iubet ire vias variosque labores

Suscipere, ut vario cultu sit pulchrior orbis.

370

An vero mores fatum vel nostra voluntas

In nobis pariat, permagni inquirere refert;

Nec paruus labor est hac in re tangere verum.

Arbitrii certe remanet quota portio nostri?

Actum est de nobis, libertas prorsus ademta est

375

Humano generi, si fati summa potestas

Esse malos cogat nos inuitique trahamur

In scelus et nulla liceat ratione reniti.

Quare operae pretium est huc totam intendere mentem,

Et, quantum Deus ipse sinit, verum excutiamus.

380

Principio arbitrium quid sit nos dicere oportet.

Arbitrium est, homini data libera et ampla potestas

Ab Ioue, quae libeant iusta aut iniusta sequendi;

Non ideo tamen ut peccet virtute relicta,

Sed contra, ut vitium vitans incumbat honesto.

385

Nam malefacta nocent, laudem benefacta merentur.

Quaerendum ulterius, numquid sit in omnibus aeque

Arbitrium? numquid quocumque in tempore duret?

Non certe in pueris, nec in illis esse videtur

Quos animi vehemens nimium vel corporis angit

390

Morbus, vel quorum sopor occupat altus ocellos:

Quandoquidem somnus mortis perhibetur imago.

Quare si verum subtili indagine quaeras,

Inuenies paucos inter tot millia, qui se

Arbitrio moueant et libertate fruantur.

395

Aetatis culpam mitto, puerilibus annis

Ignosco, et veniam damus his quoque lumina quorum

Letheus pressit sopor aut quos feruida torret

Febris vel morbi stimulat vis durius aequo.

Magna quidem turba haec; sed longe maior eorum

400

Longe et deterior quorum mens oblita foedis

Criminibus, morbisque animi labefacta recedit

A ratione procul rectoque a tramite vitae.

Numquid habent isti arbitrium? aut dicenda voluntas

Libera in his? nempe ambiguum est, multique negarunt.

405

Vnde aduertendum, quod liber solus haberi

Debet qui recta regitur ratione, nec ullo

Vincitur affectu, nec ventorum impete vasto

Fertur in undifragos scopulos, sed fortiter obstat,

Intrepidusque haeret clauo portumque capessit.

410

Recte igitur quidam, liber solus sapiens est,

Dixere. Hic etenim solus ratione magistra

Castigat motus animi sensumque rebellem:

Caetera turba nequit facere hoc. Cur? an Deus illis

Non dedit arbitrium? ratio est ubicumque profecto

415

Est ibi et arbitrium; semperque haec iuncta cohaerent

Atque ideo pecudes, quoniam ratione carere

Creduntur, nullum arbitrium dicuntur habere.

Ast hominum cuiuis ratio data fertur; in ipsis

Omnibus idcirco arbitrium quoque creditur esse.

420

Est autem ratio lumen quoddam, atque animi vis,

Qua curuum a recto secernimus, atque ab honesto

Turpe, oculusque solet mentis quandoque vocari;

Qualem oculum fortasse tibi, Polypheme, fuisse

Significant vates, quo lactea membra videbas

425

Dilectae liquido ludentis in aequore nymphae.

Sed malus heu! malus hunc urenti stipite Vlysses,

(Quis poterit cauisse malos?) extinxit et ora,

Ora prius formosa suo spoliauit honore.

Qualem oculum Lynceus habuit quoque, nubila solus

430

Qui penetrans visu noctem vincebat opacam.

Hunc igitur cunctis oculum mortalibus aeque

Distribuit figuli sapientia summa Promethei.

Sed pauci utuntur, pauci quos aequus amauit

Iuppiter. Hinc tantae errorum scelerumque scatebrae.

435

Nam si omnes rationis iter sequerentur ad unguem,

Pax foret in terris aeterna et Martius ensis

Non tantas passim clades, tantosque cieret

Heu! fletus starentque suis cum moenibus urbes;

Armaque, tartareis primum conflata caminis,

440

Et primum Stygiis inuenta sororibus, agros

Excolerent, rigidi mutata ligonis in usum;

Tunc et apes et ruris opes pecudesque beatis

Agricolis large affluerent ac secla redirent

Aurea et una domus Diuosque hominesque teneret,

445

Seque oculis nostris paterentur numina cerni.

Cur autem pauci utantur ratione, sequentes

Auia et arbitrium nullum videantur habere,

Viuentes pecudum ritu, pro viribus edam.

Est quiddam in nobis diuinum mensque vocatur

450

Ac ratio; id capite in summo natura locauit,

Atque illi voluit famulos assistere sensus,

Quorum opera coelum, terras, mare et omnia posset

Percipere, immenso quae comprenduntur ab orbe.

Est aliud quiddam mortale in pectore clausum,

455

Cuius ope augemur vegetamurque, igne ministro;

(Sic placitum est superis) hoc mentem hostiliter urget,

Detrahit, infestat, turbat; multusque satelles

Huic etiam parti non deest ignaua voluptas,

Ira, dolor, metus atque timor, simul ardor habendi

460

Improbus, ambitioque nocens caput obsita fumo.

His igitur famulis, hoc milite, praelia menti

Infert; hi sunt, qui summo conantur Olympo

Deturbare Iouem, insignes feritate Gigantes,

Iapetusque Gygesque ferox tumidusque Typhoeus,

465

Hortatorque mali Enceladus, Briareusque timendus;

Scilicet, ingestis curarum molibus, angunt

Diuinum in summo positum, nisi fulminis instar

Gratia praesto adsit, coelo delapsa supremo.

Nam semel amissis ubi praeceps currus habenis

470

Effudit sese ac vehemens trahit impetus illum,

Nequicquam retinere volens auriga laborat.

Principiis obstare opus est, quum parua fauilla

Languet adhuc; postquam creuere incendia, iamque

Flamma furens tecto erumpit, coeloque propinquat,

475

Praesertim Boreae si flabra ruentis ab arcto

Immineant; heu! frustra undas vicinia clamet.

Quum semel ex alta saxum rupe exilit ingens,

Quis retinere queat? secum trahit omnia saltu

Perfringens rapido cognatas montibus ornos;

480

At prius exiguo poterat molimine sisti.

Sic motus animi, si totis viribus ipsam

Inuadunt mentem, vix heu! vix tendere contra

Infelix audet ratio, clauoque relicto

Per fluctus agitur, late bacchantibus Euris,

485

Datque manus plerumque hosti, et captiua tenetur.

Ergo dum noua sunt vitiorum semina, cautus

Opprime quamprimum et causas auerte priusquam

Praecipites: tunc arbitrium, tunc libera mens est;

Victor Idumaeis tunc exornabere palmis.

490

At si iam coepta est pugna et iam concutit arcem

Hostis atrox, valido labefactans ariete muros,

Crede mihi, nisi quis Deus adsit numine dextro,

Succumbit ratio et tantos non sustinet ictus.

Nonne vides, menti quantum liquor obsit Iacchi?

495

Quas saepe immittat furias, si plus satis intret

In stomachum merus? arbitrium, dic, est ubi, postquam

Ebrietas caput inuasit fumisque repleuit?

Sobrius arbitrium tenet ac ieiunus agitque

Id quodcumque iubet ratio; contra, ebrius illa

500

Quae nollet nescitque facit; mox poenitet, in se

Quum rediit, multoque dolet sua facta pudore.

Ebria sic mens affectu fit, nec minus, ac si

Ascendat temeti vapor inuertatque cerebrum,

Turbatur misera et nebulis inuoluitur atris.

505

Quocirca est solus liber solusque profecto

Possidet arbitrium, ratio quem sola gubernat,

Qui affectus omnes superat fingitque premendo.

Hoc poterit facere, a primis qui insueuerit annis

Virtuti atque bonas iampridem inuaserit artes.

510

Vsque adeo valet usus, et est nil fortius usu.

Caetera turba agitur pecudum ritu; unde poetam

Iure puto dixisse, trahit sua quemque voluptas.

Arbitrium multis oppressum atque indupeditum est.

Ergo qui vere liber cupit esse resistat,

515

Quum primum incipiunt, affectibus et rationi

Illos subiciat semperque utatur habenis.

Namque caro aduersus mentem consurgit et illam

Continuo exercet bello. Leuis astra petit mens:

At grauis astra caro refugit, terrenaque tantum

520

Appetit; est etenim terra, in terramque redibit.

Sic duo tam diuersa Deus compegit in unum.

Esto autem quod sis sapiens solaque regaris

(Vt dixi) ratione, habeas et liberum ad unguem

Arbitrium: numquid vi tunc agitabere fati?

525

Immo magis fato tunc subicieris, et illi

Parebis; siquidem fatum est diuina voluntas,

Cum qua vir sapiens concordat semper, et eius

Iussa facit; contra insipiens atque improbus horret

Ac refugit praecepta Dei ceruice superba.

530

At dices: Ergo est liber, nec vincula fati

Vlla tenet? non; sed dominis peioribus atque

Infandis seruit, sceleri scelerisque sorori

Stultitiae; quanquam hoc etiam diuina voluntas,

Sed quae permittit, non quae iubet (est quia duplex)

535

Efficit, unde patet, cuncta esse obnoxia fato,

Seu bona seu mala sint. Namque haec permittit, at illa

Vult fieri fatum, et fati Deus optimus autor.

Talibus admoniti quidam rationibus aiunt:

Viuite mortales laeti, dum stamina vestra

540

Net Lachesis, tristesque animo depellite curas,

Neu vos sollicitent praesentia neue futura;

Lege etenim stabili fiunt, certo ordine cuncta

Procedunt: cur vos dolor aut metus urget inanis?

Sors sua cuique data est, scriptamque in pectore gestat

545

Quisque suo, ignorans quae sit: verum explicat illam

Paulatim ipsa dies atque experiundo patescit.

Quid gemitu aut lacrimis opus est? coelestia retro

Corpora non remeant; non est mutabile quicquid

Instituit semel ipse Deus. Namque optimus ordo,

550

Et series perfecta, suum si forte tenorem

Deserat aut peior fiet (quod neutique fas est)

Aut melior. Sed perfecto perfectius est nil.

Est aliud dubium magnum ac mirabile. Nam si

Omnia sunt (veluti modo dixi) obnoxia fato,

555

Cur Deus haec premit et cruciat, contra illa benigno

Prospectat vultu? cur non est omnibus aequa

Conditio? cur haec viuunt felicius illis?

Cur his blanda parens, illis natura nouerca est?

Hunc igitur par est etiam dissoluere nodum.

560

Multi hoc aut culpa aut meritis contingere nostris

Dixerunt, iussuque Dei mala sontibus esse,

Et bona conferri iustis. Ego non ista credo:

Nec verum est. Nam quid meruere expertia mentis

Bruta? quid arboribus culpae vel criminis haeret?

565

Sors tamen est illis multum diuersa, nec uno

Versantur casu pecudes. Namque improbus illam

Fur rapit, hanc lanius laniat, pars ore luporum

Interit aut morbo aut undis aut frigore vitam

Exuit ante diem: quaedam periere senecta;

570

Durior his aetas agitur, iucundior illis.

Sors diuersa etiam arboribus contingit: ab Euro

Frangitur haec aut eruitur radicitus; illa

Caeditur in varias artes aut pabula flammae;

Quaedam fulmineo in praeceps detruditur ictu.

575

Piscibus atque feris et rebus denique cunctis,

Arbitrio fati sors est sua cuique tributa.

Bruta tamen nunquam possunt peccare, nec arbos.

Praeterea plerumque bonis aduersa videmus

Accidere, et iustos agitari sorte sinistra;

580

Contra fortunam plerumque fauere scelestis

Cernimus ac magnos illis concedere honores.

Non igitur meritis respondent munera fati.

Quare aliam potius causam indagare necesse est.

Forte aliquis dicet: causa est diuina voluntas,

585

Nilque ultra quaeret. Non est satis istud: oportet

Scrutari interius dubii penetralia veri.

Non etenim, quum sit Deus optimus et sapiens, vult

Quicquam quod careat ratione; sed optima semper

Eligit atque iubet fieri diuina voluntas.

590

Quocirca est aliter dicendum, quod causarum

Quaelibet a prima quo distat longius, hoc fit

Illi dissimilis magis et magis undique discors.

Ergo quum Deus et simplex sit semper et idem,

Vltima causarum quae distat maxime ab illo,

595

Et minime simplex erit et diuersa, suosque

Effectus semper varios pro viribus edet.

Haec est quae terras regit et terrena gubernat.

Idcirco in terris certi nil esse videtur:

Quandoquidem variat semper fortuna tenorem

600

Diuerso gaudens mortalia voluere casu.

Cur tamen hunc potius quam illum iubet esse beatum?

Et cur hunc potius quam illum pessumdat et urget?

Cur onera huic, illi gratos largitur honores?

Horum difficile est veram cognoscere causam,

605

Nec minus ac si quis cupiat cognoscere quare

Ignis sit calidus, nix alba, absinthia amara;

Quare haec herba obsit, iuuet illa; et quaelibet arbos

Cur tales habeat frondes? animalia cur haec

Callida sint, alia obtuso male prouida sensu?

610

Cur paleas electra trahant, et pondera ferri

Magnes, cur nequeat facere hoc adamante propinquo?

Talia multa Deus tenebris inuoluit opacis,

Constituitque suos fines mortalibus, ultra

Quos frustra humanum ingenium sensusque laborat.

615

Si figulus massam argillae distinxit et illam

Distinctam in partes varias vult fingere, quare

Hanc partem potius quam illam transformat in ollam,

Aut patinam aut scaphium? cur ex hac fabricat urnam,

Ex illa urceolum? numquid ratione mouetur?

620

Aut nulla est prorsus ratio, sed sola voluntas,

Arbitrioque suo (ut libuit) sic omnia fecit?

Difficile est nimium artificis pernoscere mentem.

Sic, qui scire velit, cur hunc fortuna vel illum

Aut premat aut sursum tollat, nimis ardua quaerit:

625

Terrarum siquidem est illi concessa potestas

Maxima, et huic illam praefecit Iuppiter orbi,

Vt possit quodcumque libet facere, ordine fati

Seruato tamen. Auscultant namque omnia fato.

Cur igitur quaecumque illi fecisse libebit

630

Non faciet iure? aut quae lex iure arguet illam?

Num serui debent dominis imponere leges?

Nos certe huic serui sumus, hic dum viuimus; et nos

Iste potest quocumque velit compellere daemon.

Non tamen in nostras animas dominatur, habetue

635

Imperium, quando est animae coelestis origo.

Hanc solam excepit Deus a ditione tyranni:

Caetera permisit, quae sunt terraque marique,

Illius arbitrio, et fieri sinit omnia ab illo,

Qualiacumque libet, iusta atque iniusta licenter.

640

Forte aliquis dicet: Deus ergo est causa malorum,

Iniustusque potest dici; nam qui facit et qui

Non prohibet fieri peccatum, dummodo possit,

Committunt ambo scelus aeque et peccat uterque,

Supplicioque pari dignum lex censet utrumque.

645

Quare si Deus in terris mala tot patitur, si,

Quum possit prohibere, tamen non illa coercet,

Esse mali causa et sceleri assentire videtur.

Huic etiam parti sum respondere paratus,

Si modo diuini radius mihi luminis adsit.

650

Est igitur primum solerti mente notandum,

Quod causarum aliae sunt viles atque minutae,

Sunt aliae egregiae et praestantes nobilitate,

Praepositaeque aliis; veluti quum exercitus ingens

Praefectos habet atque duces, pars caetera grex est.

655

Has (inquam) causas primores egregiasque

Praeposuit mundo, mira ratione modoque,

Maximus ille pater rerum et dominus dominantum;

Immensam qui lucem habitat super extima mundi

Moenia et astriferos nutu circumuehit orbes.

660

His tribuens causis vires et munera, easdem

Limitibus certis, velut aggere, circumsepsit,

Ne liceat cuiquam tales transcendere fines.

Et quia disposuit sapienter cuncta, necesse est

Cuncta suum aeterno cursu seruare tenorem.

665

Nam quaecumque semel recte sunt facta, sine ullo

Errore, haud ullo mutari tempore debent.

Est igitur prorsus rerum immutabilis ordo,

Quandoquidem recte summus Deus omnia fecit.

Quare si daemon qui terris praesidet errat

670

Aut malus est, hoc fit quia causa est ultima, longe

A prima distans longeque a luce remota;

Atque ideo magis est caecis vicina tenebris,

Dumtaxat veri simulacro et cortice gaudens;

Quam Deus idcirco patitur, quia debitus ordo

675

Exigit hoc rerum et magni perfectio mundi.

Nam veluti lucis spatium determinat umbra,

Dantque sibi finem contraria cuncta vicissim,

Sic causarum etiam seriem numerumque bonarum

Desinere in causam prauam miseramque necesse est,

680

Quae miseris praesit regnis et praua gubernet.

Hinc igitur veniunt discordia, iurgia, rixae,

Praelia, bella, doli, fraudes, incendia, caedes,

Furta, latrocinia, insidiae, penuria, pestis,

Diri terrarum motus, diraeque procellae,

685

Tam multi morbi, tam multa et crebra pericla:

Et demum quodcumque mali contingit ubique,

A causa hac misera et terrarum principe manat.

Hei mihi! quam vere dixit ter maximus Hermes,

Congeries mundus cunctorum est iste malorum,

690

Nimirum quoniam daemon, qui praesidet orbi

Terrarum, malus est, saeuaque tyrannide gaudet

Ac veluti fons est cunctorum prima bonorum

Causa, ita cunctorum fons est postrema malorum.

Quare si in terris dominantur Sardanapali,

695

Si diadema tenent asini sub imagine regum,

Si tutela ouium curae est commissa luporum,

Si in templis habitant meretrices atque cinaedi,

Si Christi pia sacra hodie manus impia tractat,

Si cupidus vendit coelum et phlegethonta sacerdos,

700

Denique si impune et passim tot turpia fiunt,

Non est culpa Dei summi, sed daemonis huius,

Quem nos Fortunam, quem etiam Plutona vocamus.

Sarcotheus posset tamen apto nomine dici:

Quippe illi carnis ius arbitriumque tributum est.

705

Huic igitur seruit, quicumque est carnis amator

Immodicus, corpusque suum plus diligit aequo.

Corpora sunt huius, propter quod corpora semper

In vitium tendunt, animisque inimica repugnant,

Coelestis quoniam vis est et origo animorum,

710

Corpora sunt autem terrena aduersaque coelo.

Ergo hic Sarcotheus, mundo qui praesidet imo,

Coelestes homines, carnalia despicientes

Gaudia, virtuti addictos, animumque colentes

Odit, persequitur, stimulat, premit, impedit, angit,

715

Vt solet insanus princeps, saeuusque tyrannus

Infestus semper sapientibus esse bonisque.

Suspecta est etenim prauis odiosaque virtus.

Hostes quaeque suos odere, timentque cauentque

Atque ideo malus hic daemon incommoda multa

720

Obicit his, quorum mens est sublimior, et qui

Coelicolum sedes, naturaeque abdita quaerunt.

Nollet enim agnosci; nam si bene cognitus esset,

Illum omnes scelerum patrem, nostrique cruentum

Carnificem generis detestarentur et omnes

725

Odissent merito ac maledictis insequerentur,

Crudelem, insanum, deceptoremque vocantes.

Proinde latet ritu loliginis et sapientes

Exosus refugit, ne cognoscatur ab illis;

Non metuit talpas, at lyncea lumina vitat.

730

Sic fures etiam faciunt omnesque scelesti

Oderunt lucem ac tenebris laetantur opacis,

Vt sua non possint furta et malefacta videri.

Inde fit, ut quoties aduersi quid patiuntur

Mortales, rerum ignari, et caligine mentis

735

Oppressi (namque errorum ignorantia ferme est

Cunctorum causa) irati querulique putantes

A summo sese vexari autore bonorum,

Deuoueant sanctum illius ac venerabile nomen.

Tunc malus exultat daemon, furtimque cachinnat,

740

Et gaudet se nesciri et sua facta latere,

Et nocuisse tamen, sed non nocuisse videri.

Summi namque Dei est inimicus et aemulus; a quo

Eiectus coelo, pressus claususque tenetur

Lunam inter terrasque graues et regnat ibidem.

745

Quocirca, o miseri mortales, discite tandem

Quae vestri sit causa mali, tot tristia vobis

Vnde fluant, et carnificem cognoscite vestrum.

Nempe hic Sarcotheus, nempe hic est qui cruciat vos,

Dulcia qui vestris damnis sibi gaudia quaerit;

750

Haud aliter quam quum proles Mauortia, terris

Iam domitis, iucunda sibi spectacula caede

Quaerebat miserorum hominum, vel caede ferarum;

Ipse senator, eques, populus diuersa manebant

Per loca diffusi, ut lex praecipiebat Othonis.

755

Ecce theatralem ingressus gladiator arenam,

Aut alius sua membra feris lanianda daturus,

Vel leo vel tigris vel quaeuis bellua ludis

Opportuna aderat, delectatura Quirites

Morte sua, et fuso per vulnera crebra cruore.

760

Saepe aliis dolor alterius solet esse voluptas.

Quare pessime agunt qui verbis turpibus audent

Irritare Deum summum, qui causa bonorum

Cunctorum est, a quo per se proprieque mali nil

Esse potest unquam, nisi contingenter; uti sol

765

Producit tenebras quoties descendit ad imos

Antipodas, frigusque absente creatur ab igni;

Non tamen obscurus sol est, neque frigidus ignis.

Vnde satis miror quosdam doctos alioqui

Asserere, offendi atque irasci et sumere poenas

770

De nobis illud summum verumque bonumque,

Hinc bellum aque famem et pestem prodire putantes.

Offendi si posset erum mortalibus actis,

Quid quaeso in mundo foret infelicius illo?

Quaque die atque horae momento plurima fiunt

775

Crimina, ubique hominum blasphemia turpis in ore

Sentitur; certe poterit requiescere nunquam,

Nunquam laetus erit; neque erit Deus ipse beatus,

Si quoties peccant homines offenditur, et si

Iniustis hominum factis dictisque mouetur.

780

Nimirum Deus offendi laediue nequit, si

Verum perspicimus, nam adeo perfecta potensque

Ipsius est natura Dei, tantumque remota

Sordibus a nostris, ut nos distemus ab illo

Longius atque magis quam a nobis distet asellus,

785

Quam musca aut pulex, et quicquid vilius his est.

Quomodo tam miseri et viles offendere tantum

Tamque potens numen vel laedere possumus unquam?

Nonne impassibilis Deus est, penitusque doloris

Expers atque ideo aeternus semperque beatus?

790

Num decet irasci Regem, si morio verbis

Indignis illum petat? an contemnere praestat?

Numquid cum puero decus est pugnare Giganti?

Praeterea quum sit sapiens, videatque futura

Omnia, dic quaeso, num debuit illa creare

795

Quae sibi post nocitura forent, unde ipse doleret?

Nonne illum decuit, qui toti consulit orbi,

Consuluisse sibi? vel dic, si offenditur, an vult

Offendi? si vult, iam non offenditur, immo

Gaudet; si non vult, cur hoc permittit? an ipse

800

Non est omnipotens? certe est, omnesque fatentur.

Deberet prohibere igitur, quod non facit; unde

Vult ratio ut credam, nihil illum posse molesti

Sentire omnino et tranquillam ducere vitam.

At dices: si non offensa irascitur ulla,

805

Curramus proni in vitium, in scelus omne ruamus.

Non sic; sed nostris aures nunc arrige dictis,

Recludamque tibi iamiam penetralia veri:

Quando aliquis peccat, tunc sese abducit ab ipso

Fonte boni, rectum, lucem pacemque relinquens;

810

Vnde fit ut peccans ultro in sua damna feratur.

Quandoquidem talis natura est oppositorum,

Vt quanto refugis magis atque recedis ab uno,

Ad reliquum tanto accedas magis atque propinques.

Sic fugiens peccando Deum sese admouet ipsi

815

Sarcotheo; cuius postquam iuga saeua recepit,

Afficitur variis poenis, iussuque tyranni

Nunc hoc nunc illo torquetur saepe dolore.

Non impune igitur cuiquam peccare licebit,

Quamuis nullorum possit Deus esse malorum

820

Causa (ut iam dictum est) per se proprieque; sed ultro

Qui peccat ruit in poenam et sua damna requirit

Carnificique miser cruciandum se exhibet ultro.

At dubia hinc duo consurgunt satis ardua. Nam si

Peccare est nobis nostrorum causa malorum,

825

Cur saepe iniustus, sceleratus et impius omnem

Laetus agit vitam et laudato funere finit?

Contra, vir bonus atque pius mala plurima viuens

Sustinet et tandem miseranda morte recedit?

Praeterea supra ostensum est, planeque probatum,

830

Non culpa aut meritis nostris contingere nobis

Vel bona vel mala, sed cuiusdam numine Diui,

Qui mare, qui terras, quique aera possidet imum.

Quomodo nunc igitur mihimet contraria dico,

Et mea nunc discors secum sententia pugnat?

835

Quisquis es, o lector, poteris dignoscere verum,

Atque tuo tenebras animo procul ire videbis,

Si praebere aurem nostris dignabere dictis.

Ergo duplex scito esse bonum, vulgi ac sapientum;

Sicque malum duplex. Atqui sententia vulgi

840

Deterior semper; nam crassi hebetisque cerebri est;

Iudicioque caret; propter quod corporis et quae

Fortunae bona sunt sola haec miratur et optat;

Ast animi bona vel nescit vel friuola credit.

Contra autem sapiens animi bona sola requirit,

845

Caetera despiciens. Quare sumus ante secuti

Iudicium vulgi et vulgi de more locuti;

Nunc vero a vulgo sententia nostra recedit,

Deque bono atque malo sapientum dicta probamus.

Sic non dissideo mecum aut contraria dico.

850

Tali igitur pacto asserimus, bona nulla scelestis,

Et iustis mala nulla quidem contingere posse;

Quod clare ostendam et clara ratione patebit.

Primum hoc scire opus est, vitium quodcumque scelusque

Esse animi quemdam morbum; nec corpore solo

855

Aegrotant homines; animus quoque vulnera sentit,

Nec leuiora quidem quam corpus. Quilibet ergo

Improbus est aeger; quippe illi est aegra voluntas

Iudiciumque aegrum, propter quod noxia praefert

Vtilibus miser et praeponit turpia honestis.

860

Quod si non aegra est illi mens atque voluntas,

Improbus esse nequit; sed erit iustusque piusque;

Hoc etenim solo discrimine distat uterque.

Ac veluti totum corpus male languet, ubi ullo

Haec duo laeduntur morbo: cor atque cerebrum;

865

Sic heu! sic animus totus male languet, ubi ullo

Haec duo laeduntur vitio: mens atque voluntas.

Vtque cibus suauis stomacho languente videtur

Insuauis, prodestque nihil neque competit aegris;

Sic animo languente, boni nihil esse scelestis,

870

Nil prodesse potest. Quod sic verum esse docebo.

Est aliquis legum iurisque utriusque peritus,

Sed vafer, iniustus, cupidus, contemtor honesti.

Quid sua quaeso illi prodest doctrina? boni quid

Inde habet? heu! miseros fallit spoliatque clientes,

875

Atque alios multos laedit. Doctrina scelesti

Est gladio insani similis; nam semper abuti

Improbus ipse sola rebus quas possidet. Vnde

Fert aliis damnum, nomen sibi turpe odiumque;

Quasque serit spinas pedibus saepe excipit aegris;

880

Vel saltem metuit quos laedendo efficit hostes.

Ergo bona illius dicenda scientia, multis

Quae nocet, ut saeuus coluber, neque parcit habenti?

Sic de aliis dico doctrinis, quas habet ipse

Improbus; esse bonae simili ratione negantur.

885

Sed malus est diues, gemmis auroque refertus:

Diuitiaene bonae illius? non. Dic mihi, quare?

Ecce ego iam dico, quia turpiter utitur illis,

Scorta alit, ignauamque gulam lenasque dolosas

Conducit, pretio pueros corrumpit auaros,

890

Aggreditur donis, si qua est paupercula virgo;

Vtque sibi indulgens quodcumque libido suasit

Efficiat, leges hominum pariterque Deorum

Iusque piumque nihil curat. Quod si sit auarus,

Heu! quid non audet sceleris? lupus iste cruento

895

Ore furens nulli non insidiatur ouili,

It praeceps, quocumque rapit scelerata cupido.

Intolerabilius nihil est quam diues auarus,

Quam stultus locuples, quam fortunatus iniquus.

Aut igitur pecudum ritu carnalia tantum

900

Gaudia sectatur, sibi noxius atque crumenae,

Aut parto nimium parcens fit Tantalus alter;

Congregat, et nescit cui congreget; utque solet sus,

Non sibi sed multis aliis sese ipse saginat,

Qui mox diripiant longo cumulata labore.

905

Vnde patet non esse bonas quascumque scelestus

Diuitias habet. At si sit robustus et acer,

Quid faciet? crebro rixabitur, et violentus

Nunc hunc nunc illum laedet, plerumque sequetur

Militiam, aut latro fiet, quia more ferarum

910

Crudelis caede atque alieno sanguine gaudet:

Arma et bella ferox, sceleris, non laudis amore,

Diliget; unde suis damnum feret atque pudorem.

Corporeae vires, mente ac probitate carentes,

Heu! quam saepe nocent homini, quam tempore paruo

915

Durant, quam raro ad primam venere senectam!

Sed quid opus multis percurrere singula verbis?

Haec possunt exempla satis bene pandere verum.

Nunc operae pretium est solerti inquirere cura,

An iustis sanctisque mali contingere quicquam

920

Possit, ut a multis dici credique videmus.

Ardua res certe. Tamen hanc audacter adibo,

Fretus ope Aonidum, et Cyrrhaei numine vatis.

Principio quisquis bonus est, sit sanus oportet

Mente animoque, licet grauis aegro in corpore languor

925

Saeuiat, et vario vexentur membra dolore;

Ne rectum illi iudicium neu recta voluntas

Deficiat. Namque his sine vir bonus esse piusque

Nemo potest; duo virtutis fundamina sunt haec.

Talis homo quaecumque tenet recte utitur illis;

930

Atque ideo bona sunt, doctrina, pecunia, vires

Illius et demum quae possidet omnia; namque

Maxima pars rerum bona vel mala fertur ab usu.

Et si cura hominum Diis immortalibus ulla est,

Praecipue hi debent iustosque piosque tueri;

935

Quod si non facerent Diui ratione carerent,

Nec sacris essent digni, nec ture, nec aris.

Quare non video qua laedi parte bonus vir,

Quidue mali vel mente pati vel corpore possit,

Quum Deus hunc amet et foueat, dextraque potenti

940

Propugnet tutumque omni discrimine reddat.

Nam quis non iuuet aut quis non tueatur amicum,

Quandocumque potest, si vere diligit illum?

Sed tamen interdum iustus miser esse videtur

Pauperiemque pati et morbos casusque sinistros,

945

Quum non sit vere iustus, sed hypocrita, quales

Inuenies passim multos, qui pelle sub agni

Vipereum celant virus moresque luporum

Et stolidos ficta virtutis imagine fallunt.

Proinde Deus, cui corda patent arcanaque mentis

950

Hunc non custodit, nec amat. Nos pectore crasso

Et cerebro insulso, decepti ab imagine recti,

Tunc iustum mala multa pati et miserum esse putamus.

Heu! quam saepe hominum falsa et stulta inueniuntur

Iudicia et quam mens humana est nescia veri!

955

Quisque sibi placet et sapiens sibi quisque videtur.

Hinc risum excutimus superis; hinc plurimus error.

Esto tamen, iustus morbos patiatur agatque

Despectam in tenebris et paupertate pudenda,

Eiectus patria vel clausus carcere, vitam,

960

Atque aliis etiam vexetur casibus, esto;

Proptereane malum patitur? non. Quippe ferendo

Talia fit melior, fit clarior. Omnia iusto

In melius cedunt, iussu Iouis. Vtque medentes

Saepe aloen aegris adhibent, succosque molestos,

965

Quo fiant validi et pulso languore resurgant,

Sic plerumque Deus iustos exercet, ut ipsos

Excitet, atque magis virtuti incumbere cogat.

Vtque homines reddit stultos prauosque voluptas;

Sic dolor ad mentem reuocat vitiumque coercet,

970

Criminibus frenum, calcar virtutibus addit.

Nonne vides, igni fieri pretiosius aurum?

Vberiusque solum praeduri dente ligonis?

Et putrescere aquam quae non fluit? aspice ferrum;

Pulchrius est usu, cessans rubigine sordet.

975

Multa igitur sunt quae aduersis agitata nitescunt;

Praesertim virtus, quae in rebus clarior atris

Perspicitur, velut in tenebris magis enitet ignis.

Quare aut nil prorsus patitur bonus et pius, aut si

Quid patitur, parit haec illi patientia lucrum,

980

Fertque illi; sit amara licet, medicina salutem.

Et, ne quis fortasse putet me fingere nugas,

Res eadem, quae uni prodest, quandoque venenum

Est alii. Sic nonnullis sunt noxia vina,

Atque caro; sic nonnullis absinthia prosunt;

985

Sic calor ipse niuem, ceram, glaciemque resoluit;

Argillam contra durat: sic talia multa

Diuersos pariunt diuerso in corpore foetus.

Et quoties iisdem verbis hic ridet, at ille

Contra tristatur vel mota bile tumescit?

990

Non eadem cunctis eadem sunt; Bacchus acescit

Egregius, si tu vitiosa in dolia mittas.

Nimirum sanis sunt omnia sana; sed aegris

Quae bona sunt quandoque nocent, letumque minantur.

Sic ergo (ad nostrum ut redeam) mala corporis atque

995

Spicula fortunae sunt perniciosa scelestis;

Expediunt vero iustis prosuntque nocendo.

Sufficiant hac dicta tenus. Iam claudere librum

Musa iubet, Chironque vocat, qui scribere mores

Humanos cupit et sacraria pandere vitae.

1000

Quocirca est operae pretium, me linquere cantus

Aonios, tacitumque sacris requiescere siluis,

Pieridumque tholo citaram suspendere, donec

Tempora praetereant haec pessima, tempora multum

Deploranda, quibus procerum discordia totam

1005

Nititur Italiam bello vastare superbo:

Vnde suos queritur direptos Roma penates.

Narnia, Ticinum, Melphis sensere ruinam;

Vnde et Parthenope, Sirenis clara sepulcro,

Nunc sua Gallorum manibus pomaria cernens

1010

Vastari, heu! tristis gemit ad Sebethidas undas.

Quid memorem visae coelo miracula flammae

Vincentis splendore diem? tristesque locustas

In morem nebulae nitidum praetexere solem?

Et teneras auido segetes abrodere morsu?

1015

Quam multas miseranda fames, miserandaque pestis

Ciuibus exuerit, vacuasque reliquerit urbes?

Quot loca diluuiis prope desolata videntur?

Heu mihi, quam iustas de nobis numina poenas

Sumunt! nam sceleris quid non committimus? aut quid

1020

Iustitiae est usquam? quis amor cultusque Deorum?

Relligio aucupium facta est; coelestia venum

Omnia nunc dantur, violantur sacra profanis

Lenonum manibus: tamen haec spectantque tacentque

Magnifici Reges et Christi prorsus honorem

1025

Nil curant. Sic nos miseros idola gubernant?

Ergo ibo interea, et Parnasi in rupibus altis,

Donec Musa iterum iubeat me exire, latebo.