Marcello Palingenio Stellato zodiacus vitae 7

Testo base di riferimento: J. Chomarat, 1996

Cura dell'edizione digitale: Daniela Marrone


Libra

Musa, agedum, surge et melioribus utere pennis:

Alta pete atque humiles iamdudum despice curas:

Rebus in excelsis decus est et gloria maior.

Contemplare Deos totumque per aethera curre,

5

Est ubi ver aeternum, ubi pax aeterna, ubi semper

Lucidus apparet Titan nullisque tenebris

Laeditur alma dies. Non illic nubifer Auster

Vesanusue Aquilo, Zephyri sed blandior aura

Spirat et ambrosiae laetissima gramina mulcet.

10

Hac spatiare igitur; tamen inde relapsa vicissim

A centro ad centrum vario discurre volatu.

Ac, veluti speculam quaerit quicumque videre

Optat multa procul, sic te super astra necesse est

Scandere ad usque Iouis solium. Hac sublimis ab arce

15

Subiectum claro spectabis lumine mundum.

Principium primum, immensum, admirabile, summum,

Ex quo cuncta fluunt, tanquam de fonte perenni,

Vnum est dumtaxat; nec recte plura putantur;

Nam si plura forent rerum primordia vel nil

20

Inter se prorsus differrent, sic erit unum;

Vel mage differrent, et sic fateamur oportet

Esse aliquod maius, melius, praestantius, inter

Caetera principia, unde aliis tribuatur origo,

Arbitrio cuius moueantur caetera. Nam si

25

Plura mouent pariter, si vires omnibus aequae,

Si par imperium est, non est tamen aequa voluntas,

Parque illis animus, crudelia praelia fient

Iugiter atque omnem impediet discordia motum.

Vt si forte ratem parili conamine plures

30

Impellant venti, nunc huc, nunc flatibus illuc

Ambiguis agitata haeret, cui pareat aut quem

Audiat; unde loco semper versatur eodem.

At si animus cunctis idem est eademque voluntas

Principiis, frustra ponentur plura, sed unum

35

Sufficiet; nam si non sufficit atque aliorum

Indiget auxilio, si non nisi iuncta mouere

Possunt, haud dubie imperfectum erit unumquodque,

Nec poterunt vere primordia prima vocari.

Nam perfectum imperfecto prius necesse est,

40

Nec non composito simplex et pluribus unum

Et mixto purum; quod prudens nemo negabit.

Est operae pretium tamen hoc ratione probare.

Causa suo effectu prior est autorque opere ipso.

Perfectum vero, quia partes continet omnes

45

Nilque illi desit, longe est robustius atque

Fortius. Ergo facit, mouet, imperat, unde putatur

Iure quidem causa atque autor; sed debile contra

Est imperfectum, quia partes non habet omnes,

Huicque aliquid defit; proin vincitur atque mouetur

50

Perfecti iussu; paret, non imperat; ergo

Iure quidem effectus dici atque opus esse meretur,

Posteriusque ipso perfecto debet haberi.

Quod si principium primum, quo cuncta creantur,

Imperfectum esset, miserum foret usque et ab illo

55

Nil posset fieri perfectum; sicut ab arte

Quae non perfecta est perfectum non opus exit.

Quare non possunt plura esse exordia rerum,

Ast unum; quia perfectum non amplius uno est,

A quo sic rerum aeternus deducitur ordo,

60

Vt monade a prima innumeri numeri generantur.

Est etiam purum ac simplex; nam posteriora

His sunt composita et mixta. An componere quisquam

Aut miscere potest, si non prius inueniantur

Ex quibus id fiat? prius haec extare necesse est

65

Singula per se, deinde simul coniuncta manere.

Ergo principium primum (ceu diximus) unum est

Ac simplex nec non purum; quod viuere si non

Credimus, erramus; quoniam nisi viueret, unde

Esset vita aliis, quum viuant cuncta per ipsum?

70

Viuit nimirum atque sapit, quia condere nunquam

Tot bona, tam varia et pulchra et tanto ordine posset,

Ni sapiens foret et cognosceret omnia ad unguem.

Nec dubitandum etiam, sed corde atque ore fatendum,

Hoc ipsum esse bonum. Numquid bonitate carebit

75

Illud cunctorum quod origo et causa bonorum est?

Num fonte ex dulci riui effunduntur amari?

Num dulces riui ex fonte effunduntur amaro?

Aut opus est nihil esse bonum, aut bonus ille putandus

Qui rerum fons est, et mundi maximus autor.

80

Hunc homines varie appellant; nos ore Latino

Qui loquimur plerumque Deumque Iouemque vocamus,

Qui quum sit primum ens et ab ipso caetera fiant,

Idcirco est per se viuens sapiensque bonusque,

A nullo accipiens quod habet; verum omnia ab illo

85

Accipiunt. Igitur quod habent amittere possunt,

Si modo nil conferre velit dator ille supremus.

Vt riui possunt arescere, si neget undas

Fons solitas, tamen haud ideo fons deficit ipse,

Nam per se producit aquas, neque pendet ab ullo;

90

Sic Deus est per se, idcirco non deficit unquam;

Nec, si cuncta simul pereant, ideo ipse peribit.

Quicquid enim per se est semper durare necesse est,

Quum nullo indigeat, quum solo pendeat a se,

Quum vi non possit, quum nolit sponte perire.

95

Demum ipse est totum; sunt autem caetera partes.

Tale tamen totum non est quod constituatur

Partibus ex ipsis, quum sit super omnia simplex.

Sed virtute (inquam) totum est, quia condidit orbem

Tam vastum et quicquid tam vastus continet orbis.

100

Omnia quae viuunt et quae viuentia non sunt,

Omnia quae apparent et quae apparentia non sunt

Ipse facit solus, solus quoque facta tuetur.

Hac ratione igitur totum est, totumque vocatur:

Vt semen tota est arbos; quia, viribus eius

105

Quanquam sit minimum, tamen ingens nascitur arbos

Quae validis ramis spatiosas explicat umbras.

Multi autem dubitant an corpus corporeusue

Sit Deus. Esse etenim nil praeter corpora credunt

Atque ea corporeo quae sensu percipiuntur.

110

Quare nos utrum hoc sit verum dispiciamus.

Omne quod est corpus, quantum et quale necesse est

Atque duo haec propter nimirum sensile corpus

Redditur; his demtis, quid sensu percipietur?

Quod vero quantum et quale est, componitur; atqui

115

Simplex est Deus ipse, velut iam diximus. Ergo

Neutique corpus habet. Praedictis adde, quod omne

Corpus materia saltem formaque coactum est.

Praeterea non finitae virtutis oportet

Esse Deum, aeternus quum sit, ne desinat orbis.

120

Nullum infinitam virtutem corpus habebit;

Quodlibet est etenim finitum, nempe rotundum,

Corporibus cunctis maius meliusque suis est

Limitibus cinctum; sic quod quater angulus aut ter

Format, sic alias quod habet quascumque figuras.

125

Ergo infinitae non est virtutis. Et istud

Monstro sic: partes hoc diuide corpus in aequas;

Sitque A dimidium, sit B pars altera; quaero

An possit tantum A quantum B et utrique potestas

Infinita sit? hoc pacto pars altera frustra est,

130

Altera sufficiet. Quod si pars utraque vires

Finitas habet, et totum tale esse necesse est;

Finitis etenim constare ex partibus ipsum

Infinitum audet qui dicere, desipit. Ergo

Corporis est expers, qui corpora cuncta creauit.

135

Forte aliquis respondebit: Deus infinitum

Est corpus. Nos vero istud posse esse negamus.

Omne etenim spatium compleret; nec locus ullus

Restaret vacuus qui claudere caetera posset;

Sic nec mundus erit nec nos nec denique quicquam.

140

Praeterea, corpus viuens quum nobilius sit

Ac melius quam quod vita caret, haud dubitandum

Nobiliorem esse ac meliorem corpore vitam,

Propter quam corpus melius fit nobiliusque.

Quaero igitur, numquid vita est substantia? vel quid

145

Accidit? hoc si sit, substantia vilior esset

Nec non deterior quam quod substantia non est;

Quod certe absurdum clamabit turba sophorum.

At si vita ipsa est substantia, corpore nullo

Indiget adiuncto sibi; solaque purius atque

150

Commodius per se quam corpore iuncta manebit.

Nam quare adsciscat corpus sibi, viuere liber

Quum valeat mundi sator et sine corporis usu?

Nempe superuacua est moles et carceris instar

Continet inclusas vires animamque coercet,

155

Impediens ne quo vult pergere libera possit.

Ille igitur summus princeps, bonus omnipotensque,

Aeternus, sapiens, prorsus sine corpore viuit.

Sed quare hoc multi nolunt concedere? dicam.

Nempe quia in crasso demersi corpore, crasso

160

Obducti sensu, nil praeter corpora norunt.

Vt si forte oculis vitrum quocumque colore

Infectum obicias, quicquid spectabis eundem

Qui vitro credas deceptus habere colorem.

Scire tamen debemus, et omni errore fugato

165

Credere, nec dubie, esse alia et quamplurima vere

Entia vel nullo viuentia corpore vel quae

Corpus habent tenue inprimis, ut cernere nostri

Haud possint oculi nec noster tangere sensus

Atque ideo nobis meliora et nobiliora.

170

Quod forsan tali poterit ratione patere.

Omne graue et crassum quanto plus continet in se

Terrenae faecis, tanto fit vilius illo

Quod tenue atque leue et subtilis materiai

Massa est compositum. Docet hoc quodcumque metallum:

175

Nam, simul ac validis Vulcani viribus arsit,

Liquitur et partes illius deteriores,

In quibus est terrae plus et grauitatis, habentur

Pro nihilo in scoriamque abeunt; leuiora, magisque

Pura nitent meliore sono, meliore figura.

180

Sic panis melior, qui purior et leuior sit

Ex simila: hunc domini comedunt; sed crassior escam

Dat famulis; rursus grauiori et deteriori

Custodes pecoris pascuntur rure molossi.

Sic aqua, sic viuum atque oleum et liquor omnis habetur

185

Nobilior tanto quanto est subtilior atque

Lucidior, leuiorque; cibus quoque: crassior et cui

Plus grauitatis inest, in sordes versus ab aluo

Pellitur; ast alius terreni ponderis expers

Fit caro, fit sanguis fitque utile nutrimentum.

190

Cur lapides viles crassoque grauique et opaco

Corpore sunt, gemmae pretiosaque marmora lucent?

Nempe quia his minus est terrenae faecis; at illis

Materies concreta magis densataque tellus

Dat pondus lucemque adimit pretiumque decoris.

195

Sunt speciosa igitur minus et pretiosa, tenent quae

Plus terrae; unde etiam possunt minus entia dici,

Vt minus est aurum scoria et quod vilius aurum est.

Namque elementorum certe est vilissima tellus,

Et quasi faex quaedam; idcirco faber optimus illam

200

Inferiore loco fixit multumque remoto,

Vt, quantum posset, distaret ab aethere puro;

Densauitque globum, ut minor et contractior esset,

Coelicolumque minus turbaret lumina, quando

Immensi spectare velint penetralia mundi.

205

Ergo ubi tam pulchrum absoluit Deus amphitheatrum

Ornauitque ipsum stellantibus undique gemmis,

Quicquid ubique fuit scobis immundaeque relictum

Passim materiae, ventos abstergere iussit.

Illi confestim domini mandata facessunt.

210

Hinc Aquilo, inde Notus Zephyrusque Eurusque patentes

Certatim verrunt campos glomerantque redactas

In medium sordes variisque afflatibus urgent;

Sic facta est tellus, quae prorsus ab aethere toto

Expulsa ad centrum sese miseranda recepit.

215

Non locus alter erat distantior inferiorque

Ad quem confugiens tandem requiescere posset.

Nonne etiam reliquis infirmior est elementis

Debiliorque? etenim si discindatur ab aestu

Aut ferro aut alia quauis ratione, redire

220

In sese nequit ac diductas iungere partes.

Ast aqua si fuerit diuisa recurret in unum

Extemplo et rursus, veluti prius, integra fiet;

Sic aer, sic ipse ignis, quum dilaniantur,

Quamprimum coeunt dissectaque membra reducunt

225

Et remanet facto de vulnere nulla cicatrix.

Vnde hoc? nimirum quia sunt meliora magisque

Perfecta et propria possunt virtute moueri;

Terra autem per se stabili grauitate quiescit,

Immo aliis causa est ut sint immota locumque

230

Ne mutare queant; siquidem plus est ubi terrae,

Plus grauitatis inest, minus illic mobilitatis.

At quae sunt leuiora, eadem sunt mobiliora

Et vitae propiora quidem; nam causa mouendi

Corporibus vita est; patet hinc, quod mortua motu

235

Cuncta carent; sed quum viuentia sint meliora

(Quandoquidem nihil est vita pretiosius ipsa)

Haud dubie, leuius quodcumque est mobiliusque

Illud idem melius dicendum nobiliusque.

Ergo errant prorsus qui credunt entia tantum,

240

Quae apparent oculis vel tactu percipiuntur,

Et quae crassa magis. Quid enim subtilius ipso

Aere quidue potest tangi minus atque videri?

Vnde ipsum multi vacuum et nihil esse putarunt.

Apprime est tenuis: quid ni? verumtamen est ens

245

Et verum corpus, primis de quatuor unum,

Nobilius terra et terram humectantibus undis.

Tradita proinde fuit sedes sublimior illi.

Nam quae sunt coelo et stellis propiora beatis

Debent nobiliora etiam et meliora putari.

250

Nonne omnes venti tenues ut lumina fallant?

Quis tamen esse neget ventos, qui ferrea postquam

Carceris Aeolii fregere repagula montes

Ingentes quatiunt, validaque a stirpe reuulsas

Deiciunt ornos pontumque a sedibus imis

255

Euertunt, cogunt nubes, soluuntque coactas,

Terribilesque cient tonitrus et fulmina trudunt.

Quum tantas habeant vires, non entia dices,

Cernere quod nequeas vel prensos stringere palmis?

Nimirum stultum est committere sensibus omne

260

Iudicium; fallunt oculi persaepe videntem,

Proque alio monstrant aliud. Demergito in undas

Perspicuas baculum rectum, apparebit in illis

Incuruus; currat prope littus adacta phaselus,

Currere tunc littus credas, cessare phaselum.

265

Fallaces igitur sensus aetate frequenter

Aut morbo aut aliis causis mutantur et errant,

Nec sunt cuique pares. Quod pulchrum iudicat ille,

Contra hic turpe putat, dulce ille, hic ducit amarum:

Ille alget, calet hic. Variantur corpore sensus,

270

Inque alia sunt carne alii, partesque sequuntur

Interdum per quas operantur; ut ebrius unam

Esse duas credit flammas et fixa moueri;

Quippe mero turbati oculi, turbant quoque visum.

Aer praeterea solet ipsos vertere sensus;

275

Namque modo est clarus, modo turbidus, humidus est nunc,

Nunc siccus, nunc est densus, nunc rarus: ita ipsos

Illudit varie sensus; hinc sanguineus sol

Apparet, minor hinc vel maior luna videtur;

Hinc clamante aliquo sinuosa resultat imago,

280

Decipiens stolidas iteratis vocibus aures.

His aliisque modis possunt errare; sed ipsa

Certior est ratio, duce qua mens inuenit inter

Mille latens nugas et inania somnia verum.

Hanc amat, hanc sequitur, totis huic viribus haeret

285

Qui sapit, ingenioque valet, cui viuida mens est,

Aethereusque animus; sed crassa obtusaque turba

Non videt hanc lippis oculis. Hinc plurimus error,

Vanaque credulitas et opinio caeca tenaxque.

Prudentum rectrix ratio est, at opinio vulgi.

290

Nos igitur rationis iter, qua possumus, omni

Conatu ac studio quaeramus et ingrediamur.

Ipsa etenim ratio sol est, qui tramite certo

It semper, per quam a brutis distare putamur.

Obscuram incertamque imitatur opinio lunam.

295

Quid demum ratio dictat? viuentia multa

Esse quidem, nostros fugiant quae tenuia sensus.

Nam nisi fecisset meliora et nobiliora,

Quam mortale genus, fabricator maximus ille,

Nempe videretur non magno dignus honore,

300

Nempe imperfectum imperium atque ignobile haberet.

Infra etenim naturam hominis pecudesque feraeque

Existunt, viles omnes ac mente carentes

Et miserae, et ventri tantum somnoque vacantes.

Quod si nullum animal melius natura creasset,

305

Quidnam aliud foret hic mundus quam turpe ferarum

Ac pecudum stabulum, spinisque fimoque refertum?

Quidnam aliud foret ipse Deus, quam pastor herusque

Multorumque gregum multorumque armentorum?

-Atqui hominem fecit.- Nimirum maxima laus haec,

310

Nimirum satis hoc: ohe, fieri melius nil

Debuit aut potuit? iamiam perfectior orbis

Esse nequit? fuit haec Iouis infinita potestas?

Sed videamus utrum sit fas hoc credere: non est,

Non est hoc (inquam) fas credere, nec ratio vult.

315

Nam quid homo est? animal certe stultum atque malignum,

Praeque aliis miserum, si se cognoscat ad unguem.

Quis non sponte malus? vitiorum lubrica et ampla

Est via, qua properant omnes, ultroque feruntur,

Nec prohibere valent monitor, lex, paena metusue.

320

Contra virtutis salebrosa, angusta, nimisque

Ardua, qua pauci tendunt iidemque coacti.

Quis sapit? an mulier? numquid puer? aut cerdonum

Tota cohors? eheu! stultorum maxima turba est.

Caecis versamur tenebris et ducimur omnes

325

Affectu. Aut nulli aut pauci, quos rector Olympi

Praecipue sibi delegit, ratione reguntur.

Quis contemplari valet? aut unde otia nobis

Sunt, ut possimus latitans inquirere verum?

Distrahimur variis curis; pars plurima vitae

330

Conteritur somno; reliquum morbi atque labores

Assidui impediunt paupertasue improba turbat,

Desidia interdum, interdum furiosa voluptas.

Hinc stulti sumus, hinc nobis sapientia defit.

Namque ea continuo studio longoque paratur,

335

Pacatumque animum poscit mentemque quietam.

Quam vero genus humanum miserum sit, abunde

(Ni fallor) sexto libro monstrauimus ante.

Eheu poenarum scelerumque et stultitiarum

Hic locus est; haec est tenebrosi regia Ditis,

340

In qua nemo quidem non multa incommoda suffert.

Turba tamen stupida et crassa hoc non cogitat, immo,

Inter continuos detestandosque labores,

Saepe canit demens et ridet, nec miseram se

Agnoscit, patitur poenas obiterque iocatur,

345

Et subito obliuiscitur omnia, dummodo parua

Dulcedo subeat; lethen haec mentibus infert.

Prouida sed tales voluit nos esse sagaxque

Natura: utiliter certe nam si saperemus,

Quis ferret miserae tot tantaque taedia vitae?

350

Tristitiam curasque graues sapientia gignit.

Ipsa etiam natura hominem spe lactat inani,

Qua sine quisque sibi mortem conscisceret ultro.

Ergo stultitia et spes sunt duo pharmaca nobis

Tradita prudentis naturae consilio, ne

355

Tot tantisque malis affecti deficiamus.

Quod si homine haud ullum est animal praestantius ipso,

Mundi auctor quid erit? stultorumque et miserorum

Et sceleratorum dominus, princeps, pater et rex.

O bellum imperium, o summum ac mirabile regnum!

360

O bellos comites! quid quaeris Iuppiter ultra?

Iam non es solus. Tam pulchrum condere mundum

Scilicet hos propter decuit te. Seruiat istis

Coelum, sol, luna, astra, aer, tellus, mare. Quid ni?

Sed mox in nihilum redeant pereantque, velut nix

365

Adueniente aestu aut hiberno tempore frondes.

Quanti sunt quae tam imbecillo corpore constant?

Quanti sunt quae tam imperfecto tempore durant?

Numquid credibile est terram pontumque habitari

Dumtaxat, quae sunt coelo collata fere nil?

370

Quid tellus pontusque simul? punctum prope dicas,

Si mundi spatium immensum ac mirabile acuto

Perpendas animo: quin ipsis quodlibet astrum

Est maius, veluti perhibent qui talia norunt.

Ergo tam exiguus locus, et tam vilis habebit

375

Tot pisces, homines, pecudes, volucresque ferasque;

Caetera erunt vacua et proprio cultore carebunt?

Atque aer desertus erit, desertus olympus?

Delirat quisquis putat hoc, hebetisque cerebri est;

Immo illic longe plura et longe meliora

380

Viuere credendum est, longeque beatius atque hic.

Denique si verum volumus sine fraude fateri,

Est hominum sedes brutorumque infima tellus:

Ast aer ultra nubes coelumque beatum,

Pax ubi perpetua et nitidi lux clara diei

385

Assidue regnant, domus est et regia Diuum,

Quos licet haud possit mortalis cernere visus

(Est etenim tenuis nimium natura Deorum)

Sunt tamen innumeri, bibulae quot corpora arenae

Littoribus cunctis, cunctis quot gramina campis.

390

Qui credit coelum tam immensum, tamque decorum,

Desertum omnino ac solum, vacuumque colonis,

Quum teneat vilis tam multa animalia tellus,

Delirat, crassa mentis caligine pressus,

Nec minus ac pecudes terrena in faece sepultus.

395

Nec mirum puto si fortunatae inueniuntur

Insulae in Oceano, loca cunctis plena bonis et

Deliciis, veluti quidam scripsere, ubi vitam

Nunquam ullus dolor aut casus contaminat ullus.

Sed coelum Oceani nomen, quia concolor illi est

400

Et velox apprime, ideo fortasse recepit:

Omnis stella autem censebitur insula. Quid ni?

Nonne domos etiam multas ita saepe vocamus,

Quod solae a reliquis sint omni ex parte remotae?

At si aliter dicunt quam nos exponimus, errant;

405

Non etenim in nostro Oceano sunt talia: Reges

Haec loca non sinerent armis intacta, suoque

Imperio vellent adiungere, si quis ad illa

Accessus foret et cuperent consistere in illis.

Sed quid non fingit nugarum Graecia mater?

410

Nempe suos aer coelumque ac sidera ciues

Indigenasque tenent: quod qui negat, ille beatis

Inuidet atque Dei maiestatem insipienter

Basphemat. Numquid non est blasphemia, coelum

Dicere desertum et nullis gaudere colonis

415

Atque Deum nobis tantum brutisque praeesse,

Tam paucis et tam miseris animalibus et tam

Ridiculis? certe sciuit, potuit, voluitque

Omnipotens genitor nobis meliora creare,

Quae viuant meliore loco, ut sua gloria maior,

420

Maius et imperium foret et perfectior orbis.

Nam quo plura facit, quo nobiliora, relucet

Hoc magis et mundi decus et diuina potestas.

Sed dubium est, an sint purae et sine corpore formae,

An varia, ut nos, membrorum compagine constent.

425

Nimirum dictat ratio, quod in aere et igni

Corpus habent quaecumque manent animalia; nam si

Non sunt corporea, ergo aer desertus et ignis

Prorsus erit, vacuusque locus dicetur uterque

Quippe locum praeter corpus nihil occupat: illi

430

Cui non est corpus non est locus, idque loco nil

Indiget: ut satis ostendunt praecepta sophorum.

Sed numquid morti debentur? credere par est,

Viuere longa quidem et felicia secula, tandem

Desinere atque mori; nam si corrumpitur aer

435

Atque ignis, cur non pereant viuentia in illis?

Nempe loci naturam haurit sequiturque locatum.

Forte aliquis, quali specie qualiue figura

Sint haec, scire velit; par est quoque credere talem

Esse illis faciem, qualem nec terra nec unda

440

Ferre solet, nostra meliorem ac nobiliorem,

Qualem nec fas est, nec cernere possumus ipsi.

At, quibus in stellis vita est et in aethere puro,

Coelicolae, nunquam pereunt; quia nulla senectus

Astra terit, nulla unquam aetas labefactat olympum.

445

Credendumque ipsis maiora et lucidiora

Et formosa magis, magis et valida et leuia esse

Corpora quam reliquis quaecumque sub aethere viuunt

Atque elementa colunt et tempore mensurantur.

Sed quid agunt? gaudent sensu ac ratione vicissim.

450

Nunc hoc, nunc illa utentes: mirisque fruunur

Deliciis, quas humanum nec fingere posset

Ingenium, nec mortalis percurrere lingua.

Illic est verus mundus, vera entia, verae

Diuitiae, veri mores et gaudia vera.

455

Ast hic sunt umbrae tantum, simulacraque rerum

Friuola, quae paruo momento ut cera liquescunt.

Illius mundi quaedam est hic noster imago:

Quantum pictus ab hoc, tantum hic quoque distat ab illo.

Extra ipsum vero coelum et supra omnia corpora

460

Esse alium mundum meliorem incorporeumque,

Qui non percipitur sensu, sed mente videtur,

Nonnulli credunt: nec res est dissona vero.

Nam, si nobilior sensu et praestantior est mens,

Cur habeat proprium mundum, propria entia sensus,

465

Quae vere existant, quae percipiantur ab ipso;

At mens sola manens proprio non gaudeat orbe?

Nilque habeat per se existens? sed somnia tantum

Apprendat, tenuesque umbras et inania spectra?

Quae non existunt per se vera entia non sunt.

470

Aut igitur mens est nihil aut natura creauit

Menti consimilem mundum qui continet in se

Res veras, stabiles, puras, immateriales,

Quae per se existunt melius quam sensibiles res.

Hic ille archetypus mundus perfectior isto

475

Sensibili, quanto sensu perfectior est mens;

In quo sol Deus est summus, diique astra minores.

Ergo plura etiam, quum sit perfectior, in se

Continet ac diuersa magis quam materialis

Corporeusque orbis; sed nil corrumpitur illic,

480

Nil motum, nil tempus habet: sunt omnia fixa,

Aeterna, absque loco, et nullis obnoxia damnis.

Illic sunt causae et cunctarum semina rerum.

Sensibilis mundus mundo defluxit ab illo

Mentali archetypo, et quaedam est illius imago.

485

Omnia sed perfecta illic atque undique tota;

Hic sunt particulae rerum, quae multiplicantur

Materiae vitio. Sic plures efficiuntur

Cerui; namque illic virtus est una creatrix

Ceruorum; vulpes facit haec, facit illa leones.

490

Sic de aliis dico, quae noster continet orbis;

Quae numero plura, at specie clauduntur in una,

Omnia proueniunt suntque a virtutibus illis.

Haud aliter fabri magna exercentur in urbe,

Quisque suo incumbens operi diuersa laborat.

495

Quare ex particulis hic mundus constat, at ille

Ex totis, viuis per se, distantibus a se.

Singula nonnulli credunt quoque sidera posse

Dici orbes, terramque appellant sidus opacum,

Cui minimus diuum praesit; qui a nubibus infra

500

Imperium teneat, producatque omnia solus

Corpora quae aequor habet tellusque atque infimus aer

Vmbrarum dominus simulacraque viua gubernans,

Cui data sit rerum cura et moderamen earum:

Quae quia non durant, sed tempore corrumpuntur

505

Exiguo, prope nil possunt umbraeque vocari.

Hic reor est Pluton, a quo tenebrosa teneri

Regna canunt vates. Namque infra nubila nox est,

Supra autem lux clara nitet, splendorque perennis.

Huic igitur, tanquam minimo, Deus ille deorum

510

Rex genitorque dedit vilissima regna aliosque,

Vt quisque est melior, melioribus addidit astris,

Imperiumque suum natis diuisit habendum.

Sed tamen haec hominum nulli certa esse putamus.

Nam secreta Dei quis nouit? quis fuit unquam

515

In coelo, rediitque iterum potuitque referre?

Non tanti est mortale genus, mens nostra labascit

In rebus summis, nec spectat noctua solem.

Quisque suo ingenio fretus noua fingere gaudet;

Praesertim vates, quibus est fiducia maior.

520

Traditur his, quacumque velint, impune vagari;

Nam furiis agitantur Iacchi et Apollinis oestro;

Quanquam nil prohibet furiosos dicere verum;

Et verum dixit quondam furiosa Sibylla.

Sit satis hoc (veluti promisimus) ostendisse

525

Multa esse et nobis longe meliora, videri

Quae nequeunt, viuunt tamen et ratione fruuntur.

Immo aliqui, in primis docti, scripsere sophorum,

Tales esse animas quoque nostras, corporibusque

Exutas non posse mori, aeternasque fatentur.

530

Sic Plato, sic Samius voluit, sic sensit et ille

Diuinus vere Plotinus, sicque poetae

Non pauci cecinere. Igitur par esse videtur,

Atque operae pretium (quoniam dignissima scitu

Res est) hanc etiam meditando euoluere partem.

535

Quid melius quam se cognoscere? corpora quid sint

Norunt vel pueri: puluis de puluere. Verum

Difficile est naturam animi cognoscere ad unguem.

Quare hanc, Pierio confisus numine, totis

Viribus ingenii et solerti indagine, posthac

540

Quaerere conabor facilique ostendere versu.

Quo facto, Libram egressus, tua, Scorpio, adibo

Signa, ubi fatorum vires ac iura requiram,

Si modo non obstant scribenti fata poetae.

Sed quia in ambiguis rebus bene percipiendis

545

Progressus bonus est ac debitus ordo, ut ab illis,

Quae manifesta magis magis et certa, incipiamus,

Hoc nos facturi sumus hac in parte. Etenim si

Principia obscuris fuerint abstrusa tenebris,

Quaecumque ex illis veniunt incerta sequentur.

550

Friuola si fuerint fundamina, tempore paruo

Deficiet quicquid super his fabricare volemus.

Effectus vero certi magis ac manifesti

Sunt nobis, quam causae. Igitur sumamus ab illis

Principium et foribus rem perspiciamus apertis.

555

Iamque ideo a motu (quia per se sponte moueri

Possunt quae vitam retinent, quia denique motus

Praecipuum vitae indicium est) prius incipiemus.

Nempe ipsum corpus, nec non membra ipsa quiescunt

Per se, et putrescunt; calor est fortasse mouendi

560

Causa, aut calfactus sanguis. Sed viua frequenter

Stant immota, insit licet his sanguisque calorque,

Quandocumque volunt requiescere. Proinde voluntas

Ipsius motus fons et causa esse videtur.

Saepe volunt tamen, et nequeunt animata moueri;

565

Ergo utrumque simul motum creat; imperat unum,

Exequitur reliquum; iubet hoc, iussa efficit illud.

Velle quidem nihil est, si desit posse. Sed unde

Vult animal mutare locum? quia nempe voluntas

Mente bonum monstrante videt, deinde ipsa mouetur

570

Virtute obiecti et trahitur, velut ignis ab esca,

Vt lapide Idaeo ferrum paleaeque minutae

Heliadum lacrimis. Miro sic ordine mundum

Instituit pater omnipotens, ut plurima nexu

Iungantur facili et coeant, sed plurima contra

575

Discordent inter sese pugnentque vicissim.

Vnde aliqui merito esse aiunt primordia rerum,

Litem et amicitiam, perque haec fieri omnia credunt.

Ergo bonum mouet, a quo deinceps mota voluntas

Membra agitat, corpusque urgens huc mittit et illuc.

580

Non tamen esse bonum cunctis animantibus unum

Credamus; neque enim cunctis est una cupido.

Diuersis diuersa placent; sua gaudia cuique

Distribuit natura; aliud puer optat amatque

Quam matura aetas. Nam qualia corpora, tales

585

Sunt plerumque animi et talis plerumque voluntas.

Propterea nunc hoc volumus, nunc illud amamus;

Et quae grata prius fuerant, mox despiciuntur;

Nimirum, quoniam corpus mutabile nunc hos

Nunc illos habitus diuerso tempore sumit,

590

Naturamque animi secum trahit, hinc sitis, hinc et

Macra fames, Venerisque oritur genitiua cupido.

Atqui ipsum corpus mutant complura vel aetas

Vel tempus vel casus, item potus, cibus, aer,

Sideraque interdum, ut quidam scripsere periti.

595

Non igitur solum obiectum, sed corporis ipsa

Conditio, nos velle facit diuersa mouetque.

Sed ratione aliqui potius ducuntur, et illa

Procedunt monstrante viam, et virtute trahuntur;

Qui perquam rari existunt; nam lumina mentis

600

Haud secus obducunt affectus corporei, quam

Phoebaeum iubar inspissantes aera fumi.

His demum causis corpus mortale mouetur.

Vis autem motiua animae, cui mota voluntas

Imperat, imperium exequitur, membrisque quietis

605

(Indupedita modo haec non sint) infunditur, horsum

Illorsum impellens. Sed cur lassata labore

Languescunt? sic crura dolent, sic brachia torpent.

Hinc credo, quoniam sanguis feruore solutus

(Feruet enim motu nimio) subducitur atque

610

Deficit exhalans paulatim, non aliter quam

Aegrorum extenuant quum pallida corpora febres.

Sanguis enim, aut alius vice sanguinis humor in ipsis

Diffusus membris animam vehit atque alit ipsum

Corpus: quo vegetante, mouens vis concitat artus.

615

Spiritus est etiam quidam tenuisque leuisque,

Quem generat calor ac sanguis resolutus ab ipso,

Ceu solet a radiis solis resoluta creare

Vnda leues agilesque auras; hic spiritus, intra

Viscera conclusus passim fluitansque cauernis

620

Corporeis, animae praesto est animaeque ministrat,

Quum vult ipsa aliquid fieri corpusque moueri.

Verum hi qui somno oppressi sunt, quomodo motum

Exercent? nam saepe aliquis per somnia surgens

Arma capit vel sternit equum vel scribit, ut aiunt,

625

Vel citharam digitis pulsat sopitus inertem.

Scire opus est, rerum in nobis simulacra manere,

Quas visu aut alio sensu percepimus; hinc est,

Quod quasi praesentem absentem spectare videmur,

Quod iam praeteritas voces audire putamus.

630

Has igitur species, cerebri penetralibus altis

Inclusas, turbat stomacho qui surgit ab imo

Euolitatque vapor; tunc mens delusa mouetur

Atque mouet corpus, fuerit si fortis imago.

Sed caudam colubri abscissam caudamque lacertae

635

Motantem sese, numquid mouet ipsa voluntas?

An potius vis illa animae, quam nomine Graii

Phantasiam dicunt? ceu quos vel dira phrenitis

Vel Bacchi liquor immodicus vel somnia vexant?

An ratione alia id contingit? forsitan intra

640

Nodosas caudae partes vegetabilis ille

Spiritus inclusus toto conamine quaerit

Qua data porta fugam et sinuosa volumina torquet,

Perque vias tenues sensim eluctatur in auras;

Vel pars illa animae, qua corpus sentit, in illo

645

Stat diuisa loco et motum ciet. Arbitror autem

Iudicio quaecumque carent non posse dolorem

Aut aliquid sentire; etenim vis maxima sensus

Cognitione fluit; qui plus cognoscit habetque

Iudicium maius, patitur magis et magis idem

650

Gaudet. Sed stupidi atque hebetes minus omnia curant,

Laeduntur minus et metuunt minus et minus algent

Atque calent, vix dignoscunt aduersa secundis.

Non igitur quoniam doleat cauda illa mouetur;

Nil etenim sentit, quia vis quae iudicat illic

655

Non est, sed capitis parte in meliore remansit.

Vnde prior mihi causa magis vera esse videtur.

Sic igitur motus fit, quo viuentia sese

Proripiunt. Tamen hoc praedictis addimus unum,

Quod quandoque bonum praesens, quum possit haberi,

660

Non mouet aut petitur, quia non cognoscitur. Ergo

Cognitio motus etiam causa esse videtur,

Immo praecipua est. Quis enim cupit illa petitue

Quae prorsus nescit? caeca est per se ipsa voluntas,

Nec quicquam sibi velle potest sine lumine mentis;

665

A quo si fuerit minus illustrata, sinistrum

Carpit iter, specieque boni decepta labascit.

Verum haec de motu satis. Hinc videamus, ut ipsum

Viuentis corpus grandescat, quomodo fiat

Crementum et certo cur tandem limite sistat.

670

Aethereus quidam est ignis, qui animantia quaeque

Viuificat clausus membris ac pectore caeco;

Hunc humor genitiuus alit, ceu flamma lucernae,

Occaso iam sole, leui nutritur oliuo,

Hic stomacho immissas epulas coquit, inde per artus

675

Sparguntur partes subtiles, unde medullae,

Ossa, caro, nerui, sanguis gignuntur, et omne

Paulatim augescit corpus; velut imbribus herbae

Ac plantae crescunt, solis virtute iuuante.

Si multus fuerit validusque hic ignis et humor

680

Conueniens adsit, quantum calor ipse requirit,

Fit magnum augmentum: tandem finitur et ultra

Non tendit, quum sit virtus finita caloris;

Quo demum languente, solet decrescere corpus.

Hoc patet in senibus; fiunt hi namque minores

685

Incuruique, cauo spectantes lumine matrem.

Deficit ignis enim, et languet calor ille animalis;

Deficit humor item natiuus, quo sine vita

Stare nequit; veluti non lucet flamma lucernae,

Si desint alimenta illi, redeuntque tenebrae.

690

Iam vero motus animi dicamus, et unde

Proueniant. Res abstrusa est, tamen excutiemus,

Qua mens nostra tenus poterit pertingere verum.

Ac de ira primum. Audaces facit ira pericli

Contemptrix, auget robur viresque ministrat:

695

Qua suadente, hostem impauidi Martemque cruentum

Aggredimur, raptisque in praelia currimus armis.

Causa est nimirum sanguis qui accenditur, et cor

Flammiuomum fellisque liquor diffusus amari.

Irae etenim sedes fel creditur, ipsaque bilis

700

Materiam praebet stimulis caecoque furori.

Hinc, quae felle carent animalia neutique possunt

Irasci, pacemque colunt ac bella recusant.

Hinc, quibus est sanguis feruentior atque caloris

Vis maior, tumidam citius labuntur in iram.

705

Sic iuuenes, sic et quorum mera vina replerunt

Plus aequo fibras, facile excandescere notum est.

Ergo anima indignans bilem cum sanguine miscet,

Deinde manus ad bella armat, mox vulnera fiunt.

Nam prius ipsam animam laedens iniuria turbat;

710

Quae turbata, dehinc corpus mouet; unde videntur

Errare hi, quicumque animam non posse moueri

Contendunt; nam, si nunquam moueatur, oportet

Stare loco atque gradu corpus quoque semper eodem.

Motus enim varius varium simul indicat esse

715

Motorem. Sol mutatur, mutantur et umbrae.

Cur nunc has reddunt, nunc illas organa voces?

Nempe quia huc illuc volitat manus, et, diuersos

Dum tactus agitat, varium dat fistula cantum;

Sic anima affectus prius accipit ipsa latenter;

720

Quos ubi vult fieri notos, tunc utitur huius

Aut huius membri officio, impertitur et illi

Id quod habet latitans in se, ut videatur et extet,

Haud aliter quam quum fido rex dicit amico

Atque aperit secreta animi, quae postmodo cunctis

725

Diuulget populis et diuulgata patescant.

Sic etiam fit amor; nam quum mens dulce quid optat

Vsa ministerio cordis, tunc pandit amorem.

Corde amor, ira, timor, votum, spes, cura, voluptas,

Tanquam arce in quadam, cum anima versantur et inde

730

Membrorum officio excurrunt per corporis urbem.

At de istis alias forsan dicemus abunde,

Si Deus annuerit nobis facilesque Camoenae.

Sufficiat nunc, affectus fieri prius omnes

In natura animi, causis venientibus extra;

735

Deinde hos vel membri vel sanguinis aut humoris

Cuiuscumque opera effundi in lucemque propelli.

Iuncta etenim cum sint corpusque animusque, necesse est

Communes motus, communia vulnera utrisque

Accidere, inque vicem sese mutare. Quod uni

740

Infertur quamprimum aliud quoque sentit habentque

Sympathiam. Tanto se foedere complectuntur.

Post haec de sensu, quoniam properamus ad ipsum

Chelarum finem, breuiter, mea Musa, loquamur.

Quinque dedit sensus natura animantibus illis

745

Quae sunt perfecta; ast aliis non tradidit omnes,

Atque ideo possunt merito imperfecta vocari,

Quales lumbrici et talpae conchaeque marinae

Cochleaque et spinis circumuallatus echinus.

Hos inter sensus praestantior esse putatur

750

Visus; quandoquidem menti certissimus hic est

Nuntius, ostendens illi quae plurima terris,

Naturae ingenio ac mira virtute, creantur,

Tot flores, herbas, fructus, animalia, plantas,

Tam multas lapidum species, tam multa metalla;

755

Ostendens etiam quos pascit in aequore Proteus

Squammiferos populos et monstra natantia ponto;

Quodque his est maius, coelestia templa Deorum,

Stellarumque globos et sancti lumina solis;

Mitto ea quae faciunt homines, quae lingua referre

760

Nulla potest. Ergo hic sensus pulcherrimus atque

Optimus est, in quo sedes bene creditur esse,

Praecipuumque animi hospitium; quotiesque videre

Aut affari aliquem volumus, tunc lumina nostra

Eius in aduersos oculos intendimus, ac si

765

Totus homo atque animus totus consisteret illic.

Nempe oculos animi speculum quicumque vocarit

Verus erit; nam blandus amor lucescit in illis,

Apparentque odium, feritas, clementia, maeror,

Laetitia, improbitas, pietas, prudentia, nec non

770

Stultitia, ambitio, timor, ira, audacia, culpa.

Sed visus quo fit pacto? diuersa sophorum

Iudicia exquirant alii, nos prodere paucis

Conemur quicquid vero quadrare putamus.

Scire opus est unam esse animam, minimamque, videri

775

Vt nequeat; tamen innumeris prope viribus aptam,

Quas illi natura dedit summusque creator.

Haec auget, nutrit, generat, mouet, afficit, audit,

Gustat, odoratur, tangit, videt et cognoscit;

Quae vis praecipua est et maxima, coelitibusque

780

Cognata ac propria. Has igitur per corporis artus

Diffundit vires, quae certis partibus haerent,

Perque oculos lucem admittit, variosque colores

Percipit atque omnes diiudicat ipsa figuras

Pupillae officio et totum considerat orbem.

785

Sic quoque per nares diuersos prendit odores

Perque aures haurit voces strepitusque sonosque;

Per gustum haec eadem sentit genus omne saporis;

Per tactum a calidis discernit frigida, duraque

A minime duris, a laeuibus aspera. Demum

790

Sunt quinque ipsius comites fidique ministri,

Per quos cognoscit res omnes; queis sine prorsus

Inscia lethaeo torpebit pressa sopore.

Ergo oculi quum sint vitrei densoque nitore

Perspicui, apprehendunt rerum simulacra tenentque,

795

Non secus ac speculum soleat, praesentia quando

Luminis intersit; cuius virtute creantur

Sensificae species, fuerit nisi pupula laesa.

Has species menti (capitis namque arce suprema

Mens habitat, solioque sedet regaliter alto)

800

Ostendunt oculi; tunc prudens illa sagaxque

Cognoscit rem, cuius adest formalis imago.

Haec eadem vocum discrimina mille, sonosque

Innumeros mira vi percipit, ingreditur quum

Incolumes aures aer elisus ab ipsis

805

Corporibus; namque est aer tenuissimus atque

Mobilis in primis; qui quum se corpora pulsant

Deprensus medio actutum dissultat ab ictu,

Irrumpitque cauas penetrans violenter in aures,

Ianua clausa licet fuerit clausaeque fenestrae;

810

Vsque adeo est tenuis, leuis et penetrabilis aer.

Quinetiam pisces piscantum gurgite ab alto

Horrescunt strepitus pauidique in retia currunt;

Quippe aer penetrare potest in viscera Neri.

Inde tument fluctus, inde importuna minaxque

815

Saeuit hiems, qua urgente vouent pia munera nautae.

Dura igitur quoties collidunt corpora sese,

Aut quoties aer pulsus vehementer in illa

Concaua praesertim per stricta foramina transit,

Diuersae ac variae fiunt vocesque sonique,

820

Vt varia est rerum natura et forma locorum,

In quibus ipse aer gignit vocesque sonosque.

Sic tuba longe alium reddit quam tibia cantum.

Sic Pelusiacis discordant nablia sistris.

Ac veluti iactu lapidis perculsa mouetur

825

Vnda in multiplices orbes, sic percitus aer

Diffundit spiras longe lateque rotantes;

Atque ideo multis vox insonat auribus una,

Vt multis etiam speculis una haeret imago.

Ast odor ut nares intret dicamus. Ab ipsis

830

Rebus pertenues fumi egrediuntur, et auras

Inficiunt late; veluti quum tura videmus

Panchaea aut prunis cinyreia dona cremari.

Fit gustus linguae officio curuique palati.

Namque his percipitur rerum gustabilis humor,

835

Qui penetrans tangit sensum, ingeneratque sapores.

Tactum autem sanguisque et spiritus efficiunt, qui

Passim per corpus fluitant; animantibus iste

Sensus inest cunctis, cunctis quoque gustus inesse

Creditur; ast homini meliorque et maior uterque est;

840

Hinc etiam est homini quam aliis prudentia maior.

Sunt qui aliter credant fieri praedicta negantque

Acceptas oculis species causam esse videndi;

Aere nec medio esse opus aiunt, ut videantur

Res aut audiri possint; namque omnipotens rex

845

Tot vires animae concessit, quot genera ipse

Effinxit rerum, ut posset comprendere cuncta.

Quaeque suum agnoscit genus apte ac percipit ultro.

At contemplatur mens omnia et omnia cauto

Iudicio expendit quaecumque a sensibus hausit

850

Et verum atque bonum diuino examine librat.

Mens igitur sol est animae, sunt sidera sensus.

Sic perhibent quidam; sed nos properamus, et ista

Linquimus excutienda aliis finemque propinquum

Appetimus; quia iam chelarum extrema tenemus.

855

Colligitur tamen ex dictis ac perspicitur, quod

Est anima aethereum quiddam, sine corpore viuens,

Omnia viuificans, cognoscens omnia, Diuum

Quatenus ille hominumque pater permisit; ab illo

Tradita cuique rei est certa et finita potestas.

860

Illi autem soli vis est sine fine potestque

Omnia quae fieri possunt, a lege solutus.

Nam si anima et sentit et cuncta intelligit, ergo

Non est corporea aut corpus; quia corpora nulla,

Non terra, unda, aer, ignis, neque condita ab istis

865

Has per se vires retinent; non est dubitandum

Esse animam semen quoddam coeleste, Iouisque

Progeniem aeternam, cui tantum cognitionis

Cessit, ut immensum valeat comprendere mundum.

Quid si atomi, quas nonnulli finxere sophorum,

870

Sunt animae potius quam corpora? corpora namque

Omnia sunt quanta et possunt utcumque secari;

Nempe anima est indiuidua atque immaterialis,

Et veluti centrum quoddam, ad quod plurima tendit

Linea, per sensus quia cuncta feruntur ad illam

875

Vndique, ceu fluuii concurrunt undique in aequor.

Quare illos miror qui dicunt tempore eodem

Ipsam animam extingui et corpus, pariterque perire.

Nam licet hoc esset, debet tamen usque taceri;

Non sunt haec dicenda palam, prodendaque vulgo;

880

Quippe hominum plerique mali, plerique scelesti;

Qui si animam credant nihil esse a funere, nilque

Posse pati postquam semel est egressa nec ullam

Defunctis poenam infligi, formidine adempta

In scelus omne ruent confundent fasque nefasque.

885

Praeterea multi qui sperant posse beati

Post mortem fieri et versari cum Ioue semper

Atque ideo sese dedunt virtutibus ultro

Ac bene de multis qua possunt parte merentur,

Si post fata dari sibi praemia nulla putarint,

890

Illico torpebunt et tot benefacta peribunt:

Tot spatiosa etiam templa et speciosa, tot arae

Insignes auro et peregrino marmore, demum

Relligio et pietas et honor cultusque Deorum

At nihilum venient, si homines nil morte relinqui

895

Crediderint, animasque in ventos prorsus abire.

Semiferum vulgus frenandum est relligione,

Poenarumque metu; nam fallax atque malignum

Illius ingenium est semper nec sponte mouetur

Ad rectum; virtus inuisa molestaque vulgo est.

900

Relligio generis decus est et gloria nostri,

Quae nos conciliat superis et iungit olympo.

Nemo igitur bonus et prudens audebit aperte

Dicere mortalem esse animam et corrumpere vulgus.

Nunc tamen est multa nobis ratione probandum,

905

Hanc esse immunem leti aeternamque manere,

Vt Christi cultor testatur, bruchiphagusque

Iudaeus credit, praeputia nostra perosus;

Quae Deus haud faceret, si non facienda putaret,

Ac gens ferme omnis concordi praedicat ore.

910

Principio, quicquid simile est magis omnipotenti

Cunctorum domino diuturnius esse fatendum est

Perfectumque magis; nam quod durabile non est,

Sed cito dilapsum perit, imperfectius esse

Quis neget? atque ideo durant coelestia semper,

915

Quod diuina magis sunt et perfecta; sed ista

Proxima quae terris, quae coelo amota videntur,

Quum sint imperfecta, breui fugiuntque caduntque.

Ergo animus noster, quum vita et cognitione

Diuinae similis naturae appareat, intra

920

Corporeos fines claudetur? nec magis ipse

Quam caro durabit neque viuet longius aeuum?

Praeterea corrumpi animus nequit, hac ratione,

Quod simplex et materia seclusus ab omni est.

Huc accedit item, quod corpore debilitato

925

Vis animi crescit; quare imbecilla senectus

Consilio superat iuuenes mentisque vigore.

Ingenio plerumque caret qui robore praestat.

Raro utrumque Deus cuiquam largitur, ut idem

Sit sapiens et sit robusto corpore pollens.

930

Quare, si longo fractis iam viribus aeuo

Fortior est animus, non ipse a corpore pendet,

Sed per se est aliud quiddam et post funera viuit.

Nonne etiam quum pes dolet, hunc mens ipsa dolorem

Indicat? haud dubium est. Sed quomodo mentis ad arcem

935

Peruenit iste dolor? num sursum tendit ab imo,

Paulatim ascendens ut fumus? non; quia multae

Partes, non solum (si sic) pes ipse doleret,

Nec pedis, at potius partis quae proxima menti,

Tunc sentiretur dolor. Vnde probatur aperte,

940

Corpoream non esse animam, et sic morte carere,

Quum medii nullius egens distantia tangat.

Adde his quod, quoties reminisci aut fingere quicquam

Egregie volumus vel quicquam intelligere apte,

Tunc animum reuocare opus est a sensibus. Vnde

945

Nonnulli ut melius meditentur lumina claudunt

Aut sese a turba abducunt, loca sola petentes;

Vel quum nox piceo terras velamine texit,

Et iam lethaeo torpent animalia somno,

Pervigilant, tacitique toro extinctaque lucerna,

950

In tenebris acuunt contractam a corpore mentem.

Nempe animum turbant sensus; populantur eundem

Affectus redduntque hebetem inuoluuntque tenebris;

Non secus ac nitidum praetexunt nubila solem.

Ergo, si propriis residens penetralibus, intra

955

Ipse suas latebras, fugiens a sensibus, atque

Corporeis crucibus, melius sapit; esse profecto

Quum poterit liber, moribunda a carne solutus,

Cuncta animus meliore modo cognoscet, et ipsi

Haerebit vero magis ac perfectius absque

960

Corpore, et aeternum viuens durabit in aeuum.

Denique quum sit homo medius bruta inter et ipsos

Coelicolas, commune aliquid retinebit utrisque.

Corpus brutorum est, animi natura Deorum.

Altera pars moritur, nescit pars altera letum.

965

Non igitur prorsus delet mors omnia; namque

Letiferis animus laedi nequit ipse sagittis;

Praedictis etiam possum connectere, quod si

Nil superat nostri post fata, videbitur esse

Iniustus Deus atque malis praebere fauorem.

970

Quippe hi dum viuunt laetis plerumque fruuntur;

His neque diuitiae desunt neque grata voluptas;

Hos decorat praeclarus honos et gratia vulgi.

Contra saepe bonos vexat fortuna malignis

Cassibus inuoluens; nunc paupertate premuntur,

975

Nunc morbis, aliquo semper tristantur amaro;

Quare animus busto superest, scelerumque suorum

Dat poenas; vel, si bonus est, bona praemia sumit.

His aliisque modis multis ostendere possem

Immortalem animi naturam incorporeamque.

980

Sed satis est; iam me finis vocat. Haud equidem sum

Nescius, harmoniam dici quoque, non tamen apte,

Ipsam animam; ac veluti mistis ex vocibus exit

Harmonia et variis fiunt bona pharmaca rebus

Compositis simul, unde oritur vis ipsa medendi;

985

Sic elementorum certa ratione modoque

Iunctorum et coeli pariter virtute creari

Quidam animam rentur; quae partim corporis intra

Septa manet, partim causas sortitur ab extra.

Vt visus virtute oculi, externoque creatur

990

Lumine. Nam coelum causa est, qua hic omnia fiunt:

Quo sine nec tellus quicquam, nec gigneret aequor.

Nimirum haec falsa est, et peccat opinio; namque

Si sic, non posset corpus consurgere contra,

Et carni unde oritur capitale indicere bellum

995

Ipsa anima et vario motu in contraria ferri;

Sed semper foret una eademque, ut quaelibet est vis,

Quae solet ex mistis diuino numine nasci;

Vt patet in genere herbarum, gemmisque beatis.

Quidam etiam censent, animam nihil esse soluto

1000

Corpore. Quod somnus, qui mortis fertur imago,

Et sensum et mentem nobis auferre videtur;

Vel quia diuersis causis aegrescere cernunt,

Ac multis variisque modis, ne munere possit

Ipsa suo fingi, mentem laedique premique

1005

Aspiciunt, nec non cum corpore crescere, et una

Deficere; ut patet in pueris senibusque virisque.

Ignarus puer est, prudens vir, desipit aetas

Vltima, corrumpit corpusque animumque senectus.

Quinetiam dicunt: "Si anima est diuina, potestque

1010

Viuere seiuncta a membris mortalibus, ut quid

Se miserae carni insinuat? cuius vitio tot

Perpetitur mala et admittit tot flagitia?" ergo

Stulta est, si sponte hoc facit; at si inuita nefandas

Corporis ingreditur latebras, quis cogit? an ipse

1015

Iuppiter? ergo Deus nequaquam hanc diligit; immo

Carcere quam clausit tam turpi odisse videtur.

Et quum nec corpus, nec quanta existat, ab ipso

Corpore non credunt ulla vi posse teneri.

Praeterea per se (nisi discat sollicite) quum

1020

Nil sciat, ac subeant percrebra obliuia mentem,

Per se animum nihil esse putant post corporis usum.

Discere tunc etenim poterit nil, sensibus ipsis

Corruptis morte, unde omnis doctrina paratur.

Quidam aiunt unam esse animam dumtaxat in orbe,

1025

Quae vitam tribuat cunctis viuentibus; ut sol

Vnicus est oculis animantum causa videndi.

Aeternamque putant illam, licet extinguantur

Corpora; ut extinctis oculis aeternus adest sol.

Has non difficile est nugas ratione potenti

1030

Vincere; sed vereor ne sim prolixior aequo.

Non deerit qui recte istis respondeat olim

Quaesitis, nodosque omnes dissoluat ad unguem.

Vir macte ingenio, viuet tua gloria mecum,

Nostraque (quid dubitas) laudabunt scripta minores;

1035

Aude opus egregium et coelestia dissere terris.

Vnum hoc adiciam, quod quiuis nosse valebit:

Aeternam esse animam et diuino semine natam

Si sensus atque affectus compresserit omnes,

Si spernens prorsus mortalia gaudia sese

1040

Abdicet a curis terrenis, assiduoque

Conetur studio ad superos extollere mentem;

Tunc etenim sapiens fiet, poteritque futura

Cernere, vel vigilans, vel somno oppressus inerti.

Hoc pacto cecinere olim ventura Prophetae.

1045

Sobrius ergo animus propior fit ad aethera, quanto

A terris magis atque a carnis amore recedit.

At pecudum ritu sequitur pars maxima sensum,

Nec bona cognoscit nisi quae sunt corporis; hinc est

Quod plerique putant animam succumbere morti,

1050

Quandoquidem nequeunt infirmo lumine quicquam

Diuinum spectare, atra caligine pressi.

Sed de anima sint ista satis. Redeamus ad ipsum

Autorem mundi, quem concludamus ab omni

Corpore seiunctum; et sine corpore millia multa

1055

Esse, quot in siluis frondes gignuntur opacis;

Vel si corpus habent, tenue est, nec prorsus ab ullo

Percipitur sensu, sed sola mente videtur.

Atque haec in primis sunt entia vera, suique

Iuris; nulla etenim carnis contage laborant.

1060

Tu vero hic iam Musa tace: mox, quum volet ille

Qui mea labra mouet, mecum scrutabere causas

Rerum quas fieri sub lunari orbe videmus,

Contingant fato, an nulla ratione ferantur.

Interea dum sol Nemeaei terga leonis

1065

Torret, et insanae sub opaca fronde cicadae

Ingeminant raucos strepitus, quaeramus, in umbra

Aut lauri aut myrti suauem spirantis odorem,

Propter aquae crepitantis iter, Pimplaea, quietem.

Ipsa quies animum reficit reuocatque vigorem.

1070

Mox ubi regressae fuerint post otia vires,

Rursus ad altisonos (adsis modo, Diua, tuoque

Numine me foueas) tentabo accedere cantus;

Et si forte mihi vultu fortuna benigno

Auxilium tulerit longos miserata labores,

1075

Pauperiemque procul curasque fugarit amaras,

Totus ero tecum, tuaque intra limina semper

Versabor, sola haec fuerint solatia nobis;

Tunc Aganippaeis ubertim explebimur undis,

Insuetumque melos Cirrhaea in rupe canemus.