80. paraphrasis
Sectator Sophiae quam maximus ille Plutarchus,
Nobilium spectata cohors audire parati,
Improbat, et validis oppugnat strenuus illum
Argumentorum iaculis, qui primus ita esse
5
Vivendum asseruit, te iam vixisse subinde
Sentiat ut nemo ... quod dixere
Graiuienae melius quoniam si optavit id esse,
Nequam homini dictum morbo, vitisque gravato
Tandem corpus male sanum dicat habenti,
10
Ne medicis prodat tenebras petat ille seorsum,
Cumque malis lateat taciturnus semper eisdem
Vexatus nulli curandus, nullius usus
Vel sibi vel sociis, quo quid vel foedius ullum,
Vel mage inhonestum quisquam, aut crudelius unquam
15
Aut dici potuisse putet vel pectore condi,
Mortalis gens prisca palam curaverat olim,
Si quid morborum, atque ipsis evenerat aegri
In commune ferens quicquid vel quisque per ipsum
Vel alios didicisset iam medicaminis ante,
20
Sic artem medicam curandi protulit usus,
Paulatim et rerum facta est quam maxima terris,
Hinc Phoebi soboles Podalirius atque Machaon,
Philyridesque aliis mixtus longo ordine Chiron,
Lucida tecta domos Divum subiere medendo,
25
Incrementa poli avitis honor additus avis.
Quid morbos animi referam scelerum genus, aut quid
Optima virtutum medicamina quae sapientum
Ora ferunt, medicos animorum hos dicier aequum est.
Quis nisi se vitiis oppressus pandat, et illic
30
Vtatur medicis; recte quis posse valere
Hunc ferat? Vt proprius, vel publicus approbet usus.
Sin vero ut lateant tenebrarum obscura petentes
Praecipit ille bonis quis iam moderamina rerum
Et gerat imperii? Patriae quis commoda, amicum
35
Aut curet, sontes plectat, sua praemia reddat
Pro meritisve bonis? Hominum quis denique coetus
Moenibus inclusos cogat tueatur et armis
Protegat et iustis emendet legibus urbes?
Quin genus in praeceps hominum ruat, et cito brutis
40
Serpentum et generi tellus cultoribus orba
Cedatur, nihil obstet, totus mox ruat orbis.
Si magni virtus ignota Themistoclis olim
Cecropidum gentem latuisset Graecia Xerse,
Vt minor imperium didicisset ferre Tiranni
45
Romanusve mora cunctator nobilis ille
Hostibus aut referens expulsis signa Camillus,
Vix ulla extarent, quae sunt iam moenia Romae,
Si genus humanum latuissent lumina clara
Cum Stagirite Plato, simul et monimenta carerent
50
Praeclara illorum verum quaerentibus apta;
Sic vitiis hominum mentes, animique labarent,
Stultitiae et retro videas plena omnia ferri.
Ergo quis recte ... dici posse,
Autumet haec igitur longe sententia nobis
55
Exulet, et nostri mox limine prava facessat,
Ocia pro virtute ferens, pro lumine noctis
Obscurare tenebras, turpem pro sedulitate
Segnitiem, atque sitim auri pro splendore tenacem,
Denique pro doctis ignava silentia linguis,
60
Nemo igitur nostras maledictis obstrepat aures,
Publica pro clausis loca prendam sedibus hospes,
Non mihi non musis tantum, sed vi vere iam urbs
Et vixisse sibi me sentiat inclita faxo,
Non bene virtuti quaerenti, et convenit usum
65
Ac commune bonum per muta silentia vitam
Transigere et pecorum terere aevum more sedendo,
Extat ad Architenem sententia dia Platonis,
Nostri ortus partim patriam partemque Parentes
Vendicare sibi, merito sibi cetera amicos.
70
Extat Aristotelis praeclarum id pulchrius esse,
Pluribus ut genti, ut populo prodesse virorum
Quam uni, namque bonum, hoc melius, quo latius illud
Aut Paulus melius nostrum sibi nemo laborans
Aut vivit, moriturve omnes sed corpore in uno,
75
Alter in alterius ceu membra reflectimus usum,
Dogmate quin sacro paret, ut qui acceperat auri
Infossum, et nequam servus tellure talentum
Condiderat poenas, verboque et verbere solvit.
Quare sient opis magnis clarissima nostrae
80
Vrbibus aucta diu fructus sensere benigne
Gymnasia, atque hominum generi pro viribus usque
Profuimus, nunc et nostri censemus id esse
Officii hanc urbem nostro iuvare labore,
Praeclara ingeniis armes nec paupere censu,
85
Vnde mihi Patribusque meis quam maxima constant
Collata officia, quae nulla obliteret aetas
Nam qua (ne verum obliceam), Clarissime praeses,
Quo melior vivit nemo ne amantior aequi,
Contarene tibi poscenti id forte negarim?
90
Tot cuius parent in meque, domumque meorum
Officia aut vobis septem clarissime coetus,
Splendidaque ora viri, qui me tam comiter atque
Blande aversistis Patrum plaudente cohorte,
Nos ergo officii causa conscendimus hunue
95
Iure locum merito, orbis moralia magni ut
Iustis Aristotelis pro viribus exposituri
Quae licet, et per se, nec non quod numine vestro
Demandata mihi sat commendata videri
Possint, esse operae pretium tamen ipse putavi
100
Quantum opis inde bonis ad publica commoda manet
Narrare utilius, nec honestius ullum ut
Aut vos optasse, aut nos hoc potuisse referre
Vsquam terrarum nemo qui nesciat extet;
Vos igitur nobis aures praebete benignas.
105
Principio ut veri melior sententia constat
Esse hominem duplici naturae compede nexum,
Corporis haec animaeque est, quae per mutua sese
Inque vices ambo stricte complexa tuentur,
Vel commixta magis (verum secernere detur),
110
Alterum ut alterius grato sine numeris usu
Vix hominem dicas, adeo coniurat utrumque
Vel magis inter se alternis vertuntur amice, et
Alter in alterius naturae comeat usum.
Nam neque sola hominem ex anima constare putandum
115
Vt Plato; nec rursus vinctam ceu carcere clausam,
Corporis esse illam vinclis, quae nulla sit ante
Corporeo quam ut velamine tecta, gravisque
Criminis immunis nullique obnoxia culpae
Esse queat, cui sit iam tradita nulla potestas:
120
Quid? Quod per sensus homo haudquaquam foret unquam
Mundi atque aeterni foret is iam temporis expers.
Iam vero est animi vis constans unica per se,
Multiplices illi vires non una potestas,
Quas inter ratio, quae est mens in vertice sistens
125
Ingenio suffulta suo moderatur, et omnes
Illius imperio cogit parere subinde,
Sensilis affectiva tenet vis maxima primas,
Scinditur in geminas haec, altera concupit, via
Altera fervescit, quoniam haec quae sensibus ipsis
130
Subiiciuntur, amat, nos et detrudimus illuc,
Indidit a sensu huic nomen Pater Augustinus
Vt sunt a propriis effectibus omnia dicta,
Haec subit imperium rationis libera sola,
Solaque servitio civili inservit et usu,
135
Cum servile ferant aliae sine munere pondus,
Vnde procax nimium et temeraria despicit illum,
Quem ratio ostendit persuadens optima cursum,
Inque bona aspectu apparentia pellit et urget:
Non ad supplicii poenas, sed ponderis ipsa
140
Mole atque ingenio proprio quod vergit ad ima:
Quanquam hominis culpa primi petulantior, inde
Maioris multo referens contagia culpae
Facta animi motus in nobis excitet aeres
Adversos animae rationibus hique ... sunt,
145
Vt Graii appellant, ut nostri tormina mentis,
His si qui parent victi, et deducuntur ab isdem
Brutorum in varias species et corpora verti
Dicuntur paulum quod Bellua differat isdem,
Se qui hos subiiciunt rationi et dicta facessunt,
150
Heroas merito appelles hos pene Deisque
Persimiles, ubi fit, peccata beataque cernas
Eius cuncta hominis, nil iam metuentis ab hoste
Praeclara inde viri sortiti lumina mentis
Incubuere omnes, et in hanc, sit ut ultima meta
155
Mentis direxere aciem, omnes denique vires,
Huius ut internae communis, et omnibus hydrae
Abscindant capita expurgentur ut omnia circum,
Mentis ut imperium praescriptaque suscipiantur.
Quod fieri cum posse virum non viribus ullis
160
Perspicerent, virtutibus incubuere parandis,
Omnes quis bona tanta forent, omnis et inde
Posteritas longa propagine consequeretur,
Vnde emersere sophiae praecepta docentes,
Innumeri quibus in Stagirites optima morum
165
Disserit et gnoscit felici tramite vitae,
Traducenda aliis melius nam quid sit et in quo
Edocet omne bonum sola virtute parandum,
Qua duce quae contra pugnent iam posse repelli,
Et vinci ostendit, nam forti pectore pigram
170
Segnitiem, reddique bonis sua praemia, pravis
Iustitia infligi poenas, suaque omnibus ecce
Optima prudenti spectari lumine, nec non
Recte cuncta geri, pravaeque libidinis omnes
Compesci noto vitae moderamine motus,
175
Sordibus atque siti pravae splendore resisti,
Omnibus et demum vitiis medicamine certe
Obsisti, bene sit, vitam peragisse beate,
Quo nihil esse homini constat divinius, ullum
Aut magis optatum, nam tradi quid pote supra?
180
Hoc igitur primum nobis de moribus atque
Perspicimus studiis praeclara volumina noctu
Versantesque diu Stagiritis acumine magni,
Nec satis id, nam nemo sibi cum vivat, ut ante
Discimus ast aliis (nam vitae postulat usus
185
Plura) fit alterius, quod saepe videmus, ut alter
Mutua ope indigeat, quiddam et sociabile homo sit,
Gaudeat, et multis studeat coniugere sese.
Hinc urbes coeptae, nec moenibus opida primum
Non munivi, atque hinc hominum comercia, coetus;
190
Nam qua palantes olim, passimque per agros
Dispersi ratione homines tam multa parassent,
Quis opus et vitae, naturaeque exigit usus?
Qua nocuos serpentes, qua genus omne ferarum
Atque intemperies hiemis vitassent, solis et aestus
195
Praesidis hominum nullis, quis utimur ut sunt
Moenia, tecta, domus, artes, cum vestibus arma.
Veh soli, sapiens inquit, si concidet olli,
Non praesto fuerit quisquam qui sublevet ipsum;
Et licet una domus plures, capiatque, regatque,
200
Constituant Vrbes, tamen illis optima desint
Consilia, atque ruant sapiens moderamine certo
Ni regat et dictis cogat parere iacentes.
Sunt etenim caecis obducta humana tenebris
Ingenia, et levitate cito labentia, multis
205
Indiga doctrinae sapientum: id moribus ipsis
Decretis legum et variis dependere possis.
Ergo ubi virtutum cumulus moralis et huius
Doctrinae ratio prostratum tollere coepit
Exemptum tenebris hominem, donisque refertum,
210
Evehit ad summos fortunae munere honores,
Vxorem ac gnatos privataque cetera primum
Mox populos gentes moderari et publica novit
Hac demum ratione, Deus terrestreque Numen
Ex homine affectus mortalia cuncta sub ipsis
215
Proculcat pedibus fortunam, regnaque, fatumque:
Est etenim vires hominis super communis, et huius
Non infra sortem vitae, his coelestia spretis
Et sapere, et summi haec mortalia Numine regis
Corrigere certa haud moderantem lege modoque,
220
Hinc mentes illae coelestia corpora nostris
Quae longe praestant, quod nos moderentur onusque
Sublunare poli plusquam mortalibus olim
Muneribus meruere coli, sed ut illa vetustae
Aetatis soboles ignara excessit honesti,
225
Iniuste metas, ita nos sapientius illos,
Publica qui recte curant meritoque Parentes,
Vt patriae colimus summis et honoribus auctos
Praesentes terrena Deos, ut numina claris
Scriptorum elogiis trans mittere Posteritati,
230
Nitimur illorum sit ut indelebile nomen.
Hic latus se offert campus, dicenda supersint.
Quae ratioque domus, urbis quae et publica cura:
Composito tamen haec nostrae memorare Camoenae
Muneris adiiciam tanti decus officiumque:
235
Vatum sacra ferunt veterum monumenta, ne ulla
Non adhibenda fides, nec fas non credere vero
Humani authorem generis primumque Parentem
Nosque sub illius numerosae stirpis origo
Corpore felicemque humilis supraque beatum
240
Nostrae habitum sortis Deus attamen optimus illum.
Immensae sapientiae opus, qui cetera posset
Imperio regere et dominari, fecerat unum
Persimilem esse sibi aeterno virtus honore
Ardentem pietate, bonumque, et pacem fruentem;
245
Nam quia Rex superum duplicem praescripserat olli
Finem divinum, et naturae scilicet illum
Esse per hunc media statuit virtute parandum,
Degeret ut terris felix felicior, inde
Luce fruens alta superum iam sede locatus,
250
Naturae in geminos divisum est noscere finem
Quorum arcana poli contemplans displicit alter,
Vsibus alter agens humanis consulit hicque
Alterius melior nil agens opis indiget usu,
Divini compos igitur iam finis ut esset,
255
Rectum hominem finxit, dedit illi noscere rerum
Causas naturaeque effectus, fide voluntas.
Illi iuncta Deo cum spe divina petebat,
Ignis et ardor erat menti famulata cupido
Iraque parebat, corpus immune malorum
260
Quae patimur non vim frigusve aut senserat aestus,
Illi non deerat coelo sapientia rerum,
Non usus morum aut virtus cognitio et artis
Cuiusque illi animi robur moderatio solers,
Mentis iustitiaeque capax vis, denique dona et
265
Commoda cuncta aderant, mala dura non ulla ferenti
Quam poterat felix dici vereque beatus,
Numen et in terris vivum coeleste vocari,
Quam poterat facile nullo prohibente supernis
Sedibus aetherea susceptus luce fruiri,
270
Ni miser ingrato correptus ab impete mentem
Proh dolor! Aeterni spernens mandata Tonantis
Tot mala quis premimur capitique suo atque Nepotum
Stirpi accersisset nullo iam fine pudendus,
Hinc cito praecipiti retro collapsa ruina
275
Omnia morborum genus hinc, mortisque secutum
Illico mens arsit furiis accensa cupido,
Effrenis orta est stimulis, et prava voluntas
Praeceps ira fit obtusum ingenium memor et vis
Et qui caelicolis fuerat par pene bonisque
280
Omnibus ornatus quamprimum lapsus ad ima
Squalidus, informis, tetris inglorius oris,
Exulat ornatu et posito positoque decore
Luget et erumnis opressus ad ora vocantis
Non audet remeare Dei, sudore parare
285
Iussus sponte cibum, tulerat quem terram priusquam
Deceptus vetita legisset ab arbore poma.
Cum sese ipse suis haud quaquam viribus ergo
Tollere humo posset, coelo demissus ab alto
Quem Deus immensa pro maiestate crearat
290
Principio aeternum sibi gnatum fine carentem,
Vt cenus ablueret mortale hinc labe parentis
Secum una traheret superumque in sede locato?
Protinus impleret vacuata sedilia coeli,
Sed prius obscuro quam lux clarissima mundo
295
Effulsit, priscorum afflavit numine vatum
Pectora, qui adventum canerent mortisque peremptae
Illius in reditu ad superos Erebique triumphum:
Nec satis exivit passim virtutibus atque
Artibus ingenuis qui corda obtusa ferosque
300
Mulcerent animos sophiae praecepta docentes
Perfacilique aditum pararent tramite ad ipsum,
Ad felicis iter verae pietatis amicis,
Vsque adeo haud facile nostris emergere tantis
Viribus erumnis dabitur iam cernere vobis.
305
Id liquido quam sit vitiorum sordida labes,
Mox ubi constabit contra quam splendida virtus,
Me referente sacris sophiae praecepta verendae
Obscura ex aliitis, hic quae monumenta reliquit
Vos paenes ergo locum, Praeses clarissime, vosque
310
Nobilium coetus tantus cum invenerit hospes
Qui dederit Graiae Patriae clarissima genti,
Lumina quin totum meritis devinxerit orbem
Cui natura parens, quae plurima contulit uni,
Ipsius arcana ante viros celaverat omnes.
315
Nil causae ex animo quin vobis gratuler esse,
Perspicio quoniam Saturni secula rursus
Aurea, et in melius mutatis moribus aevum
Adventare novum, cum haec vos praecepta nepotum
Tradentes stirpi per tempora longa futurae
320
Tam bene consultum curetis posteritati.
Quam divina cupit mens omnibus unde resurgant
Ossibus e vestris hominum et quos postera supra
Aetas constituat sortem miretur et orbis.
Quis tantus labor hinc mecum deterreat ergo,
325
Magnanimi Patres vos? Qui haec clarissima tali
Decreto Superum mandata insigna vobis
Imperii culmen geritis, superaverit omnia vestrum
(Credite) Pyramidum moles et miracula mundi
Hoc opus in seros transmissum forte Nepotes.