Fabio Barignani Gigantomachia 1

Testo base di riferimento: G. Nonni, 1988

Cura dell'edizione digitale: S. Di Brazzano


Ausonii ducis arma cano totamque coactam

Trinacriam in Martem, superum cum numine ductus

Per mare velivolum Siculas pervenit ad oras,

Quo tremefacta poli Titanum viribus astra

5

Eriperet divosque omni obsidione levaret,

Terrigenum dextra imposito cum cessit Olympo

Aetna et sublimis iacuit sub vertice Pindi.

Dic mihi, Musa, Iovis proles castissima, regem

Cur superum bello superosque lacessere divos

10

Saevi terrigenae tantasque imponere moles

Montibus et summum sunt ausi invadere caelum?

Tanta sui generis tenuit fiducia! Tantae

Vrgebant immensa hominum tum pectora curae!

Insula in Hesperium scopulis protenditur aequor

15

Longa tribus, priscis Sicania dicta colonis.

Italiam spectat quondam et coniuncta Pelorus

Arva sibi; in Libyam Lilybeia culmina tendunt

Argolicosque, Pachyne, vident tua littora campos.

Insonat horrificis undans flamma Aetna ruinis,

20

Viscera vulsa sibi liquefactaque saxa sub auras

Cum gemitu glomerans fundoque exaestuat imo.

Nereis hic, Glauco aequoreo dilecta venenis

Circaeisque infecta, cavas se iecit in undas.

Pube tenus virgo est, caudae postrema luporum

25

Delphinumque atrique canes immania turpant

Pectora. Tum fracta reboant ad littora voce

Ora exsertantis navesque in caeca trahentis

Saxa, canum rictus saevorumque ora luporum.

Servat adhuc morem antiquum male cauta Charybdis:

30

Non contenta manu Alcidae, non territa poena

Supplicioque gravi, septem alto vortice fluctus

Sorbet in abruptum, totidem mox saeva cavernis

Erigit in caelum et rorantia verberat unda

Sidera cum strepitu rauco exsultatque furitque

35

Effervetque vadis atque aestu miscet arenas.

Scrupea, nigra fuit vastoque immanis hiatu

Spelunca et tantum sub terras acta Cydonis

Quantum arcus latos telum portendit in agros.

Hic in disiectis, convulsis atque ruina,

40

Rupibus exhalant curvatos mille recessus

Mille aliae. Saevi fuerant haec antra Typhoei

Soleque inaccessae sedes, qui pectora postquam

Materna subduxit humo, sibi mille petivit

Horrendos socios, fecundam solvit et alvum

45

Terra parens. Voti tum compos factus, in omnes

Imperium tenuit. Coniux data Achidia natum

Anthropophagum imo quondam est enixa sub antro.

Vxores aliis eosdem, nec iam minor illis

Vis rabiesque viget: popularant proxima rura,

50

Vastarant urbes; homines cum forte necarant,

Semineces rabidis mandebant dentibus artus.

Nunc resupinus humi nigroque inglorius antro

Ille iacet saniem eructans horrendaque volvit

Membra; per assuetos saevit nunc milite campos.

55

Illi indignantes per saxa sonantia late

Cum clamore ruunt magno et vestigia firmant

Obtruncae pinus ac coniferae cyparissi.

Exercent varias artes: hi rapta colonis

Olim armenta altos per montes atque perustum

60

Ardentis cervicis onus qua degravat Aetna

Ducunt et lustrant amnes et montis aprici

Culmina. Solamen de collo fistula pendet

Senseruntque cavae pastoria sibila valles.

Est data cura aliis natos educere saxis,

65

Instruere ad vires artesque docere paternas,

Vt patriis hilares possint inolescere in armis.

Hi procul immunes pendent de rupe, sed herbae

Cum siccam perferre sitim Phoeboque gravari

Incipiunt torrensque ardentes Syrius Indos

70

Fauce premit radiis tepefactaque flumina fumant,

Regem ipsi exportant humeris ut Medus Hydaspes,

Lydia, Pellaei et gens fortunata Canopi

Atque ferunt venerabile onus; tum saxa relinquunt,

Irrumpunt nemori et virgulta sonantia silvis

75

Concedunt pedibus. Strepitu intonuere profundae

Valles ac veluti irati de carcere venti

Aeolio incubuere mari totusque remugit

Pontus et aequoreo lambit Titania fluctu

Sidera: tunc rapidi perflant freta longa salemque

80

Sede cient ima, madido fundoque revolvunt.

Sic, ubi fusa cohors campos obsedit apertos,

Diducunt sese saltusque indagine cingunt.

Hinc illinc fugere auritos e montibus altis

Conspiceres lepores, agiles hic agmina cervos

85

Pulverulenta fuga glomerare et nubila toto

Involitare polo tenebrasque insurgere campis.

Dissultat perculsa Echo atque ad littora voces

Intonsi volvunt colles missasque remittunt

Inclusae valles, tremefactae vertice toto

90

Concutiunt silvae frondes nutuque comarum.

Nulla sit humanae prorsus cum copia linguae,

Incipiunt seras passim ingeminare querelas.

Naturae haud prosunt artes, non viribus ullis

Nec celeri vitant Titanum vulnera cursu.

95

Inde ubi Phoebus, equis terras emensus anhelis,

Tinxit aqua Oceani lucem, sub saxa reverti,

Antra, domus sanie horrentes atroque natantes

Sanguine; tunc adstant laeti montesque ferarum

Ad saxum frangunt et adhuc spirantia membra

100

Dentibus illaniant; expleti corpore toto

Sanguineam oppetiunt terram vinoque sepultos

Vix antra accipiunt immensa. Hic corpore somnum

Eiectant vasto, fluitant per labra cruenta

Cum tabo frusta et gelido concreta cruore

105

Barba riget, currunt perplexa per ora capilli.

Sed cum clara polum, roseis subvecta quadrigis,

Aurora illustrat, confestim littora complent

An ullas videant puppes: nam sola voluptas

Est mactare homines. Siculo dein littore passi,

110

Ad solitas redeunt artes rursusque supinos

Exsuperant colles saltusque ferasque fatigant.

Assiduus quoque reginam per frondea rura

Exercet sub sole labor, quae maxima regi est

Et soror et coniunx partuque est edita eodem.

115

Irruit in silvas saeva et vocat agmina secum

Trinacridum praeda exsultans ac caede ferarum.

Regia progenies septenos ordine solis

Viderat anfractus nec corpore grandior alter

Anguipedum fuerat iamque arduus ardua collo

120

Sidera pulsabat, iam viribus ille parentem

Aequans fulmineis horrendum saepe lacertis

Ornos aut celsi tollens capita aspera montis

Vibrabat per inane humerum nec dena tegebant

Tegmina aprum squamis setisque innexa cruentis.

125

Heu, quanta se mole movet quantusque sub antro

Intonat et vacuum convolvit lumine pectus

Seque suumque patrem rerumque hominumque potentem,

Nullos esse deos credit, totam sibi terram

Parere et quid sint radii, quid lumina Phoebi,

130

Quid Phoebe, quid sint errantia sidera caeli,

Quid caelum ignorat: sibi ducit cuncta creata.

Nullum alium pendit, sed cunctos temnit et odit,

Si deturque, necet. Iusto discrimine cursum

Ducebat medium Titan, cum protinus ira

135

Insanus genitorem adiit torvoque repente

Lumine conclamans calefacto haec pectore tandem

Verba dedit: "Magnum nostri tibi dedecus, ecce,

Imperii refero, genitor, quod nuper in aure

Deposui: nostrae nimirum iurgia gentis.

140

Interimens ego nunc hominem, cum murmure sensi

Implorare Iovem. 'Quisnam est hic Iuppiter, inquam,

Dic mihi'. Tunc ille: 'Est hic deus, imperat astris

Mortalesque regit'. Dixi clamore tremendo:

'Ille iuvet miserum, miserum te Iuppiter iste

145

Eripiat mihi, nunc genitor sit Iuppiter'. Ille:

'Est deus, ille deus quo nullus grandior exstat'.

Tunc manibus trepidum laceravi; tunc mea sensit

Verbera, tunc tremulos consumpsi dentibus artus.

Nunc age, quid caelum est, quisnamne est Iuppiter iste?

150

Sed, quicumque fuit, statui tentare queatne

Viribus hic obstare meis. Nam vivere nullum

Posse puto, qui te imperio vel milite vincat".

Iamque patri saevus furiis exarserat atro

Felle dolor; mora nulla fero, statim improbus arma,

155

Arma amens fremit, arma antro saxoque requirit.

Saevit amor ferri, scelerata insania saevit,

Ingemit ardentique irarum fluctuat aestu

Infrendensque gravisque omnes populumque senatumque

Evocat. Ecce ruit latebroso pumice turba.

160

Hic monte armatus, pinu hic, hic ilice dura,

Concilium horrendum, ad saevi penetralia regis

Cuncti adeunt regem, qui post suspiria multa

His tandem graviter verba indignantia prompsit:

"Num vestras, socii, nunc ivit fama per aures,

165

Nescio quem regnare Iovem, qui hunc aera magnum

(Sic perhibent) regit? Ah facinus quod tanta potestas

Sit data parvo isti. Mihi, qui sum corpore tanto,

Viribus invictis, non sunt haec iura regendi.

Hactenus haud factum nobis innotuit omne:

170

Mirabar caelum et mecum sic ipse fruebar

Arridens plaudensque mihi, mirabar et imbre

Cur non semper humus maduisset; at humida quaedam

Nubila nunc surgunt, nunc est clarissimus aer.

Sed pulchra, o socii, mihi nunc atque apta libido

175

Incessit montes imponere montibus, alta

Adglomerare iugis iuga et huic ascendere caelo,

Vt videam, experiar quisnam sit Iuppiter. Illas

Cum teneam sedes, primum hunc a fronte prehensum

Praecipitem summo volvam per nubila caelo.

180

Ipse subibo humeris vestem, quam perfidus iste

Sustinet auratam sceptrumque tenere lubebit.

Si myrrha hunc mulcet mundus, me terra cruore

Deliniet: nobis altaria sanguine fusa.

Verum aliis, quicumque Iovi regique nefando

185

Auxilium tulerit, discerpam dentibus artus.

Quos ego... Sed nimium differtur temporis annis

Excidioque Iovis, sed nunc mea numina totus

Vt colat, ut servet mundus, veneretur honore,

Astrigero descende polo, descende, profane

190

(Nam iubeo et cogam), iam iam descende nec aula

Tam celsa tua sceptra tene tibi, Iuppiter, inquam.

Cera aures obdis? Cur non te deicis inde

Dum mea dextra tacet, dum vim non suscitat ira?

In caelo regnas, numen tu te asseris, orbis

195

Thura Sabaea cremat fumumque per aera spargit;

Sic lenit; tu, tu interea dabis, improbe, dignas

Sanguine et ipse tuo poenas: nam sanguine nostrae

Irae mulcentur, caedes est summa voluptas.

Nunc, o grata cohors, vigeat quo gloria nostri

200

Imperii semper, consuetas exsere vires,

Exsere, nam (mihi crede) illuc ascendere certum est".

Haec ubi dicta dedit, dictis succensa Typhoei

Arma volunt poscuntque simul rapiuntque iuventus.

Fervet amor ferri. Ante alios prior ipse Gigantes

205

Ingentem iaculat montem et se fervidus infert.

Hic alte volitans liquefactus ab aetheris aestu

Decidit excandens, tantis est viribus actus.

Palluerant facto divi pulsique fragore

Arcibus institerunt bipatentibus; ipse senatum

210

Iuppiter accersit, concurrunt undique sancti

Caelicolae ad regem, solio qui innixus eburno

Infit. Eo incipiente loqui domus alta silescit,

Intonuere poli, Zephyri posuere, iacentes

Littora presserunt undae murmurque resedit.

215

Horrificam capitis metuendi terque quaterque

Caesariem quatiens ferventi haec pectore prompsit:

"Cernite, caelicolae, quae retia tendere caelo

Progenies infanda paret, quot summa minentur

Aethera in excelsum iam culmina quantaque terris

220

Improbitas huius generis. Sit et impius auctor

Titan, terra parens, nullo discrimine habebo.

Nonne ego sum superum princeps? Num perfida proles,

Iure carens omni, gestis belloque lacessat?

Per pice torrentes ripas, per flumina fratris

225

Tartarei, iuro me numquam dedecus istud

Passurum. Pariter sit Iuppiter omnibus idem".

Haec ubi, confestim solio se sustulit aureo,

Quem tegit hinc atque hinc procerum turba ordine nullo

Ducit et ad portas. Saevi ut monumenta doloris

230

Hausit, detraxit has imo pectore voces:

"Quas poenas mihi, terra, lues, quas digna propago

Fulmine, digna mori! Iovis irrita numina numquam

Contempta aut fuerint. Sit nunc quoque Iuppiter is qui

Esse solet, totum dum rexit numine mundum.

235

O genitrix miseranda, tuae quot funera prolis

Inspicies (dextra et veluti lacrimantia tersit

Lumina), cum superos duros atque astra vocabis.

Arebunt herbae madefactaque sanguine mater

Terra suo latices puros, sata laeta negabit;

240

Ne videat, frustra steterit discincta capillos.

Grandia pallenti mirabitur ore viator

Aridus effossis suspectans ossa sepulcris.

Bustum, mater, eris natis et viscere condes

Viscera cara tuo, rigidis cum pectora palmis

245

Planges atque hirtos laniabis maesta capillos".

Sic memorans largis lacrimis aspersa rigabat

Ora; dei flebant; imis tum nubila terris

Incubuere atra et fulgoribus aethra coruscis

Extulit humani praenuntia signa doloris.

250

Mercurium tristi tum sic Saturnius ore

Compellat madidoque humectat flumine vultus:

"Vade, age, nate, leves defer mea iussa per auras

Nimborum in patriam, ventos ubi nostra furentes

Progenies cohibet vinclisque et carcere frenat,

255

Nomine et huic nostro referes ut laxet ab atro

Carcere turbineos volucres imbresque sonoros

Antris excutiat Sicanaque littora perflet".

Vix ea fatus erat divum pater atque hominum rex,

Cum deus exsequitur iussum et talaria plantis

260

Aurea subnectit, quae portant aequora supra

Incolumem, caelum dum pennis findit apertum.

Tum virgam capit (hac tristis sub faucibus Orci

Cerberon haud metuens, cum colla inflata veneno

Degravat oblatrans, torpentis ad ostia Lethes

265

Nocturnos ducit per opaca silentia manes)

Aeriumque altus velocis remige plumae

Tranat iter Zephyrosque ferentes cursibus anteit

Et lapsus pennis sub inania nubila littus

Abscondit Siculum, Lilybaeum et summa Pachyni.

270

Pronus adit totusque innititur axe, gementem

Ad Liparen tendens, Thermessam deserit omnem

Proximaque Aeoliae videt ales moenia terrae.

Hinc exaudiri gemitus ad claustra frementum

Horrida ventorum et recubantum poste sub atro,

275

Cum ter conati substernere limina montem

Mugitu immanes resonant iraeque ministrant

Indomitae rabiem, exesas motare cavernas,

Volvere per liquidum atque ingentes ferre sub auras.

Terrificus clamor caelestes obstruit aures.

280

Ille autem, spisso nebulae diffusus amictu,

Infert se ignotum gradiens per frigida regna

Hippotadae recipitque ad regia limina gressus.

In foribus bovis est tergus, quo flabra Notorum

Inclusa accepisse ferunt heroa vagantem

285

Per freta Dulichium, patrias cum innaret ad oras.

Parietibus pendent altis circumque supraque

Pumice subtectae pluviae, quo tincta colore

Nubila sint, rapidi cum nigro ex aere nimbi

Praecipitant, quae sit facies, cum culmina grando

290

Tectorum frangit, concretae sive madescant

Imbre nives; ibi sunt glacies, ibi fulminis ignes

Nubibus abruptis; patet hic cur Iuppiter astris

Torquet aquosam hiemem, qua vel madefacta virentes

Educunt sata laeta comas et fruge fatiscunt

295

Agri, purpureis quae sit felicior uvis

Quaeve obsit, quae sint votis contraria lunae

Cornua, quae agricolae praesentia coepta secundent.

Tempus erat quo grata quies mortalibus aegris

Repit furaturque oculos et membra labori

300

Omnia cum laxant curas animalia passim

Silvestres passimque ferae passimque volucres

Corde silent tacito. Nox intempesta quietem

Invitat suadentque cadentia sidera somnos.

Aeolus in strato concha Sidonide tincto

305

Carpebat placidum nigra sub nocte soporem,

Auro quem circum nitido distincta trahebant

Lumine sublustri longam funabula lunam.

Haud mora, Atlantiades quamprimum talia mandat:

"Aeole nimbipotens, genus alto a sanguine regis

310

Caelicolum, cui cura data est, cui summa potestas

Et laxare Notis et laxas ducere habenas,

Imperio illius venio, qui sidera torquet

Numine et in summo mundum moderatur Olympo.

Incute vim ventis saevorumque ora Notorum.

315

Insula, diductis quam angustum rupibus aequor

Vi subita veniens ferventi interluit aestu,

Sentiat et totus nunc imbribus humeat aer".

Sic ait et multa correptum nocte reliquit.

Ille autem, patris excussus mandata facessens,

320

Sustulit e stratis corpus deterritus umbris.

Caelestis divi steterunt horrore capilli

Arrecti gelidusque coit formidine sanguis;

Surgit et "O quisquis, sequimur te, sancte deorum"

Dixit et obscuram purgavit flumine noctem.

325

Tum patri aethereo caelestes inchoat aras,

Intemerata focis elibans munera sacris,

Perfectum officium, myrrhae sudataque ligno

Thura halant sonat et sub flammis spica Cilissa.

Ipse preces fundens, submissus talia fatur:

330

"Sit felix faustumque omen nec munera temne,

Iuppiter omnipotens, et quisquis in aethere divum es

Ab Iove demissus, nostra haec, precor, accipe dona".

Vix ea fatus erat, caelo cum Iuppiter alto

Intonuit laevum. Tum supplex iussa facessit

335

Convertensque hastam ferrata cuspide pandit

Obscuri latebras montis: prior agmine facto

Pulvereus Boreas stridentibus irruit alis

Et pluvio totum contristat frigore caelum.

Diriguere artus et statim membra soluta

340

Et cecidere animi. Vix sustulit Aeolus. Ecce,

Impete cum magno, Caurusque Eurusque Notusque

Irrumpunt tenebris. Perflatae turbine terrae

Ingemuere, diem caligo sustulit atra,

Terribili excutitur Trinacria tota fragore,

345

Arva tremunt silvaeque cadunt rupesque dehiscunt.

Continuo totus sub nubem cogitur aer

Praecipitesque aperit pluvias Thaumantias Iris

Nubibus auxiliumque affert et mille colores

Induta humentes allabens circinat auras.

350

Intonuere poli, stagnis auditus Avernis

Ter fragor, incumbunt undis et caerula venti

Aequora sede cient ima, iam fluctibus astra

Rorant et vastae plangunt ad littora moles,

Stagna refusa ruunt, scopulos quatit unda sonantes,

355

Exhalant nubes densissima brachia late,

Quae solis radios Phoebeam et lampada tollunt.

Immugit caelum iactatum, immugit et aequor.

Vndique concurrunt venti rapidaeque procellae,

Quae miseros quatiunt nautas atro imbre geluque.

360

Nox magis atque magis per opacas horrida terras

Diffundit sese iratis atque incubat undis.

Territa prosiliunt revolutis sedibus alto

Monstra freto, nitidus delphin squamosa retractat

Terga nec informes consueta ad pabula phocas

365

Ambiguus ducit Proteus dum exsultat in undis

Aequoreus grex et rorem dispergit amarum.

Effugiunt Phorcique chorus Panopeaque virgo,

Cymothoeque simul, matris circum ubera pendet

Inous Melicerta puer Meliteque Philemonque

370

Euboicusque timet tumidarum cultor aquarum.

Prata, choros linquunt, dant auris colla comasque

Pictae Nereides, non gramine claudere laeto

Ardentes pedibus choreas, non aurea molli

Texere serta comae somnosve sub ilice nigra

375

Ducere, dum flores et suavis amaracus umbra

Spiranti foveat, sed quaeque subire cavernas

Antra vident oculis scabro pendentia topho

Exesique latent curvo sub fornice saxi.

Exsultat genitor tumidis Neptunus in undis,

380

Transvolat atque rotis latum stridentibus aequor;

Hic freta tota undis ciet hic saevoque tridente

Excitat undarum montes. Annixus acuto

Stat Triton scopulo, clamat cornuque recurvo

Aequora longa vocans campis salis errat apertis.

385

At pater omnipotens, cui parent sidera, pulchrae

Coniugis in gremio Vulcania tela madenti

Aere molitur tonitrusque horrendaque dextra

Fulmina contorquet, pluvias cui caerula coniunx

Sufficit, emittens torquentes fulmina nimbos.

390

Porta tonat caeli, coetus sua corripit arma

Divorum auxilio patri, totum aethera inumbrant

Tela deum, furit in summo Mars arduus axe.

Hinc illinc longo densatur in ordine turba

Caelicolum totusque effervet comminus aer.

395

Primus init bellum flavum Parnasside crinem

Implicitus lauro Phoebus, cui cura parentis:

Pendet Amazonia ex humeris suspensa pharetra

Eois gemmis distincta et dentibus Indis;

Ipse gerit cornu Lycium promitque sagittas.

400

Proxima consequitur Phoebum Tritonia virgo

Casside tecta comas, audaci corde virago,

Gorgonis anguicomae faciem dextraque rigentem

Aegida concutiens et squamigerum thoraca.

Laeta coegit equos atque aera sulcat apertum

405

Irradians Dictynna Hecateque et diva bicornis

Suspenditque habiles nervos, tum picta pharetra

Incumbit cervici et cornua rore madescunt.

Sumit Apollineae deus ales munera dextrae

Talibus haud apta officiis quis pace soleret

410

Vti atque humanis concordia foedera ferre

Et biiugos cohibet sub ferrea lora iugales.

Haud aliter quam cum vallantur moenia denso

Milite ferrataeque acta testudine portae

Dissiliunt, ingens intra urbem sidera clamor

415

Percutit atque ipsae e muris certamine matres

(Tantus amor patriae) fulgentia tela virorum

Armaque stipitibus sudibusque imitantur obustis

Et mortem potius quam hostilia regna subire

Captivae primaeque mori pro moenibus audent:

420

Sic omnes superi, sic sancti turba senatus

Dique deaeque omnes cingebant milite caelum.

Interea anguipedum princeps clamore tremendo

Intonat ultrices tumidusque ignescit in iras;

Irridet nimbos, irridet tela Tonantis

425

Obiurgatque deos et vult ascendere caelo.

Funde Medusaeos nunc, docta o Musa, liquores,

Affer ebur nitidum iniustisque allabere coeptis.

Qui populi summum regem detrudere Olympo

Conati, meministi etenim et memorare valebis:

430

Excipimus tenues bibuli nos temporis auras.

Templum ingens orbe est medio terraeque marisque

Caelestisque plagae, mundi confine triformis.

Quattuor hic arces exstant, quarum altera Bactra

Spectat Hyperboreosque agros Riphaeaque saxa;

435

Altera combustam Thylen, nigrum et Garamanta;

Altera thyrsigeros Indos positosque sub igne

Phoebeo Aethiopas; partem altera vertit ad illam

Fessorum radios qua solis sentit equorum

Ennosigaeus aquis fumans. Hinc omne quod usquam est

440

Inspicitur, longis quamvis regionibus absit.

Fama tenet, Famae servatur nomine templum;

Mille patent aditus aerati cardine aheno,

Mille sonant vectes et ferri robora mille

Nocte dieque fremunt ac statim reddere quicquid

445

Insedit pravi, ficti verique tenaces.

Nulli intus somni thalamoque silentia nullo

Nec strepitus clamorve sonat sed murmura vocis

Exiguae veluti Zephyrorum mollibus atrae

Flabris cum horrescunt silvae campique natantes

450

Immussant summa et sonitum vix reddit arista.

Atria vulgus habet; quicquid penetravit ad aures

Effutitur semperque aliquid novus addidit auctor.

Hi narrata ferunt, vacuas sermonibus aures

Implent hi variis confusaque verba volutant

455

Fictaque cum veris passim commenta vagantur.

Intus credulitas sedet et temerarius error

Seditioque recens consternatique timores

Vanaque laetitia incertoque auctore susurri.

Circum puniceis devecta per aera pennis

460

Omnia Fama videt totumque emittit in orbem,

Cui centum vigiles oculi, cui nomina centum

Centumque ora sonant; ea nunc sub nubila mergit,

Nunc effert caput et summis in turribus adstans

Exceptat tenues auras vomit atque receptas.

465

Vix superimpositi spectabant sidera montes

Quod, licet omnipotens caelesti Iuppiter illam

Nectare dignatusque esset numenque dedisset,

Verum, heu, ingenio priscoque obsistere mori

Durum est atque arcere nefas. Ergo haec dea nimbis

470

Purpureis volitans, Titanum gesta per urbes

Dixerat Haemonias actique furore bimembres

Centauri insano ad Siculas tunc protinus oras

Carpebant iter et pedibus cava saxa terebant.

Namque ubi percrebuit rumor devectus ad aures,

475

Monychus accendit populum, qui summus eorum

Ductor erat, ciet et gentes ad bella minaces.

Continuo exciti coeunt strepituque nefando

Vno ore arma fremunt et proelia dura minantur.

Proh, belli vesana fames! Cur cogis amore

480

Humanum genus, heu, misero? Cur pectora lactas

Spe iuvenum vana tantisque furoribus urges?

Statim conveniunt atque omnis turba repente

Circumfusa ruit, iuvat ire in bella Iovemque

Aethere deicere et tantum sibi poscere sceptrum.

485

Ante canunt palmam encomium laetique sub Ossa

Quisque sua arma parant: pars plumbi maxima glandem

Liventis funda iaciunt, pars robora torquent

Annosasque trabes humeris ornosque recurvant

Et rigida ingentes subigunt in cote secures.

490

Accendunt animos irae, iam mente residit

Inrisum Alcidae numen, furor arma ministrat.

Inter eos quidam fuerat, qui nomine Amyntor

Dictus erat, senior, regi et carissimus unus,

Ambages longas atque avia lustra viarum

495

Rimatus, multo et rerum gratissimus usu.

Nota erat ex aliis Siculas quae ducit ad oras

Quaque per Eleos Alpheum Arethusa meatus

Passa deum est, iter hac tenuit dum munera saepe

Venator dederat divo. Hunc ex omnibus unum

500

Monychus appellat, tum iussit adire Typhoeum,

Deferre auxilium et belli quoque discere causas.

Laetus iter statim ingreditur per frigida Tempe

Arcadiamque petit; iam Maenalon atque Erymanthon

Deserit; inde viam secat ad Stymphalides undas

505

Alpheumque patrem, cinctus qui tempora canna

Novit et hospitio veterem suscepit amicum,

Quaerentique viae causas cur venerit amni

Cuncta refert. Casum ille virum miseratus iniquum,

Multa super dicto cogitans suspirat et alto

510

Pectore sic rumpit vocem tristisque profatur:

"Iniustum molimur opus, molimur, Amyntor,

Adversum nobis; adigat me fulmine ad umbras

Omnipotens potius vel nostri fluminis huius

Areat unda, nefas quam tantum tamque verendum

515

Aggrediar, quam tot Neptuno tendere fraudes

Moliar. Hanc prorsus cuncti secludite curam.

Quid si caeruleus Proteus cui mentem animumque

Iuppiter inspirat magnum, quem gurgitis unda

Carpathii tenet et Pallene grata, referret

520

Aequoreo regi quae nos nunc facta paramus?

Tunc ego supplicio multarer, flumina aquarum

Eriperet deus ille potens, deus aequoris alti.

Quare si tanti casus te tangit amici

Ne, quaeso, urge nos. Vtinam non ista cieret

525

Ductorem ira tuum nec tali ardesceret igni!

Felici vita spolior tuaque auctor, amice,

Mens est quod tanto volvantur corda dolore.

Tu nos en crucias; nam si sententia mente haec

Efflueret, iunctae premeret te cura salutis.

530

Sed si tantus amor, si tanta audacia vestros

Accenditque animos tantaque exaestuat ira

Nescia mens fati, nostri sub gurgitis alveo

Antra per et latebras ducam sacrasque cavernas,

Quas penetrare viris haud fas, nisi numine nostro

535

Detur et elapsu tendes per saxa secundo".

Haec deus, interea cerealia dona canistris

Expediunt nymphae mensasque ex ordine ponunt

Barbaricas telas, tonsis mantilia villis

Alba ferunt epulasque et mollia vina reponunt.

540

Multicavo constructa videt curva atria saxo,

Miratur nymphas, miratur fluminis ora

Componens sese fessusque labore fameque

Ingluviem lautis epulis inglorius atram

Explet, ut appositis vix possit parcere quadris.

545

Iam primis dapibus consumptis, proxima nymphae

Dona ferunt onerantque auro argentoque superbo.

Fulgebat mensa signis exstantibus asper

Antiquus crater multoque in pondere gemmae,

Quem pater Alpheus nitidum indutumque corona

550

Sustulit implevitque mero, dein laetus honorem

Libavit summoque tenus prima attigit ore

Porrexitque illi, rapiens qui protinus omne

Exhausit vinum et pleno se proluit auro.

Postquam exempta fames, undas congestaque eodem

555

Seiungi iussit plena et discedere late

Flumina, qua senior gressus inferret amicus.

Ille per undarum lapsus sub vertice curvo

Ibat ovans, scabro topho pendentia saxa

Suspiciens, lymphas puras laticesque fluenti

560

Iam nitidi, nitidos pisces, nitidissima ripae

Littora et huc oculos celeres volvebat et illuc.

Hinc natura satis alimenta infundit et illinc

Lucida rivorum spargit crystalla per umbras

Suggerit et medicas herbas ignotaque vulgo

565

Vimina et educit fetus pascitque sub alto

Viscere telluris vitamque inspirat et auget.

Hic sacrae non visa latent arcana parentis

Divorumque domus, quas nulli cernere fas est,

Sed cuique in medium porgit clarissima virtus.

570

Cyllenes sedes videt et saxa ima Lycaei

Orchomenonque tenet Psophidaque Maenaliasque

Fauces admirans fontes atque humida regna

Nec non obliquas declivi margine ripas.

Inscius ille stupet, stat fixus pectore toto

575

Suspenditque oculos animumque e pumice murmur,

Quod rauco strepitu crepitantibus unda lapillis

Suscitat, invitat somnos gratumque soporem.

Miratur scatebras et tecta virentia musco,

Miratur virides limoso in gurgite silvas

580

Speluncisque lacus clausos umbrasque virentes.

Frondibus et ramis dependet scaena coruscis,

Quos virides complexae hederae serpentia divo

Vincula suspendunt arcto villosaque nectunt

Brachia et impexas barbas crebrosque capillos.

585

Viva nitent vitreo constructa sedilia saxo,

Naiadum domus; hic nymphae Milesia carpunt

Vellera et argutis implent sermonibus auras,

Nymphae bis septem, Iunonis maxima cura,

Formosae atque hyali fucatae membra colore,

590

Aurea Leucothoe positisque Lycorias armis,

Ambae auro villis succinctae et pellibus ambae.

Tum coetus comitum dulci sermone sub umbris

Levia versato torquebant pollice pensa,

Inter quas Clymene tenui sic voce locuta est:

595

"Certate o, digitis et ducite fila, sorores,

Lanificamque manu celeres urgete Minervam.

Interea nostrum solemur voce laborem.

Ipsa, quod in limo nunc nunc his auribus hausi,

Auribus his, inquam, memor et sub corde notavi,

600

Dicam; vos operi vigiles incumbite nostro".

Assensere omnes, tunc illa his vocibus usa est:

"Cum mea sub viridi tinxissem pectora musco,

Aestiferi ut rabiem sedarem vimque Leonis,

Caeruleam vidi viridenti in flumine cymbam

605

Nodosis pulsam remis fluere amne secundo.

Hic septem iuvenes membris sudantibus aestu

Reicere attritas obluctabantur arenas,

Omnes Phoebeis redimiti frondibus, omnes

Fragranti Assyrium spirantes vertice amomum.

610

Quidam ex his, velox dum flumine cymba nataret,

Arguto querulas tentabat pollice chordas,

Ast alii iuvenes, sub fila sonora coactis

Carminibus (non vana loquor vel ficta), canebant

Insignem pietate ducem belloque potentem.

615

Hunc genus ex alto Mavortis sanguine nuper

Ducere et Ausonias moderari legibus urbes

Et regere imperiis ubi consonat Adria raucis

Fluctibus undosi purum sub flumen Isauri.

Ceu pastu nivei liquida inter nubila cycni

620

Cum redeunt lustrantque amnes et longa canoros

Dant per colla modos, sonat amnis carmine pulsus,

Asia stagna simul. Cantu tunc capta capillos

Exserui mirata chorum citharamque melosque".

Plura dabat nympha. Immotae vultuque loquentis

625

Auribus arrectis aliae circum ora sorores

Pendebant, sonuit vasto cum silva fragore.

Vt videre virum, calathos et mollia pensa

Ponentes, timidae nigras fugere sub umbras.

Inceptum molitur iter vehiturque sub antris

630

Haec secum cogitans, sinuoso et fertur aquarum

Flumine et undosum suspectat labier ortu

Plemmyrium, ac iam Trinacriae contermina terrae

Arva subit, subit antra alto subiecta Pachyno,

Tunc diversa locis diversis flumina ripis,

635

Symaethum Terianque Asinenque Acinque, cavernis

Qui fluit Aetnaeis atque olim captus amore

Nymphae Nereidis Cyclopis brachia sensit,

Cum divae in gremio laetus sub rupe cavata

Tractaret mammas et carperet oscula furtim.

640

Hunc insanus amans, vacca ut furibundus adempta

Taurus, dum fugeret subito terrore labantem,

Obruit ingenti vitam saxoque peremit.

Corpore purpureus stillabat sanguis, aratro

Puniceus veluti cum flos succisus in herba

645

Pallens deponit collum, pereuntque comaeque

Et color auratus, rubor evanescere coepit,

Lanugo irriguos contraxit densa liquores

Roremque effudit. Tum sudor corpore toto

Caeruleus cecidit liquefactisque artubus undas

650

Concepit flexitque suum de vertice cursum.

Hinc Siculam Cyanen, quam fluctibus auget Anapus,

Sidonium Drepanen et aquas stagnantis Elori,

Pantagiem Hirminiumque et purum spectat Achatem

Lucentem et gemmam fluvii de nomine dictam.

655

Iamque fere accelerans casus evaserat omnes,

Cum subitus fractae vocis pervenit ad aures

Rumor et horrendo intonuerunt antra fragore.

Extimuit pressitque pedem gelidusque cucurrit

Ossa tremor; mentem ancipiti formidine pressus

660

Substitit evolvitque oculos, si forte viderent

Quemquam illic. Vbi nulla videt nisi flumina rauco

Murmure defluere, insequitur gressusque per antrum

Dirigit ingenti qua silva sonore remugit.

Hic vero, curas dum pectore iactat inanes,

665

Sulphura per leves spirantia serpere tophos

Et lapides ustos et saxa sonantia tactu

Aspexit; vultus riguere repente fluentes,

Exarsere comae et nulla est data copia fandi.

Dum nimium cupidus scrutari arcana deorum

670

Prosequitur causam penitus tentare latentem,

Ecce globus fumi mixtus caligine caeca

Totum involvit iter, piceum fert fumida lumen

Flamma adimens lucem, mugitu saxa resultant

Horrisono, negat atque premi pede terra nefando.

675

Nescius ille ubi sit, quae tellus, quove feratur,

Pendet et incedit cautesque offendit in atras.

Vivit adhuc ignis; serpens per tempora furva

Lambit flamma comas; frustra conatur Amyntor

Excussisse illam, sed qua magis ille recusat,

680

Hoc magis atque magis quassa incandescit et ardet

Carpens semustos crines pascitque vagando.

Iamque diu fumo caecus praecesserat atro,

Discessit tandem ex oculis; ter pollice tergens

Quaesivit raptam lucem ingemuitque reperta.

685

Tandem aperire procul visa est ac tollere lumen

Ianua lata, ingens, magis increbrescere ferri

Contusi strepitus, sed nubila abire pedesque

Firma super sacra vestigia ponere terra.

Constitit ante oculos duro circumdata ferro

690

Porta antri; properat gressu festinus et inde

Occupat ille aditum. Monstri pede pressa repente

Increpuit porta et sonitus quater arma dedere.

Vt tenuit limen nigro et sese intulit antro,

Instantes vidit positis incudibus aera

695

Tundere Cyclopas, strepitu quo littora late

Hypsipylea tremunt nigrisque exesa caminis

Antra Aetnaea tonant, fornacibus ignis anhelat.

Circum illi tenues taurinis follibus auras

Accipiunt redduntque, alii prompta aera tenaci

700

Forcipe contundunt, prensant, striduntque cavernis

Stricturae chalybum, fluit aes aurique metallum;

Fervet et ardet opus et duro nulla labori

Est mora. Tunc forte haerentes operique manuque

Obnixi instabant ferroque auroque polibant

705

Horrendum fulmen, quae plurima Iuppiter alto

Deicit in terras caelo; iam nubis aquosae

Treis radios, treis concretae, treis turbinis irae

Aptarant ignisque simul tonitrusque metusque.

Verum ut viderunt illum, qui in limine primo

710

Mirabatur opus, chalybes lumenque quod unum

Fronte virum clypei ac Phoebeae lampadis instar

Scintillabat et in medio praesistere fabrum,

Hortari ...stos mollire, educere ferrum,

Instare et multis animos accendere dictis,

715

Mulciber exclamans: "Quaenam fiducia divum

Tangere limen! - ait - Quisnam es? Quidnam, improbe, quaeris,

Qui subiisse domos ausus, quas tangere nulli

Fas hominum, nisi sit nobis permissa potestas?".

Ille nihil contra. Vltrices tum protinus irae

720

Exsiliunt divo verbisque minisque fatigat.

Perculsus tandem ille nova formidine mentem,

Sic fatur: "Quisquis fueris, tibi vera fatebor

Nec te causa viae, nec proles nostra latebit.

Principium Ixion generis. Rex Monychus actum

725

Longo errore viae, vestras me mittit ad oras;

Sensit enim quendam immani nunc mole Typhoeum

Moliri exitium superis et tendere caelo,

Auxiliumque fero: sedet alta iniuria mente

Amphitryoniadae; sic nos nostra arma paramus".

730

Plura loqui dedit haud genitor, "Rabidum"que repente

"Hunc" ait "hunc, socii, procul hinc arcete per orbem,

Ne nostras subiisse domos se iactet et antrum

Polluat infandus; iam festinate morasque

Praecipitate omnes totumque inscribite virgis".

735

Dixerat, et divi sermonem est valva secuta,

Quam ingentem librans ingentior ipse Pyracmon

Torquet in adversum; levior declinat Amyntor

In sese obiectam lapsusque sub aera saltu est.

Illa volans haesit portae, quae terque quaterque

740

Insonuit cardoque ictu saltavit ahenus.

Arripit ipse fugam atque humeros avertit, at ecce

Incipiunt iterum tremere et convulsa sonare

Saxa, ruit tellus, magis et magis obstat eunti.

Volvitur in caput, in lapides illidit obustos

745

Caligatque iterum fumus nebulaeque cadentes,

Sulphureae ex alto plenae caliginis atrae.

Cyclopes iam terga premunt curruntque furuntque.

Quid faciat? Quo se referat? Fugiatne? Sicanae

Impediunt cursum cautes et grandia saxa

750

Crebra pluunt nimbi ritu retinentque negantque.

Viribus an certet nervisque et robore? Caecus

Lucem adimit fumus nigrantique incubat ala.

An supplex veniam roget? Ast iniuria divi

Est nimia. Idcirco curarum fluctuat aestu.

755

Est tentanda fuga: irrumpit tum corpore toto,

Se iacit in saltus superatque cadentia saxa.

Nunc cadit atque gemit, nunc surgit et emicat ardens,

Irruit inde iterum stridetque in vulnere vulnus:

Sed differt ictum calor atque ut sentiat aestus

760

Impedit; evadit tandem gaudetque videre

Optatos latices, optati fluminis undas

Et saltu tranat. Postquam pavor ossa reliquit,

Incumbit magis atque magis labentia velox

Per vada nec fulvis signat vestigia arenis.

765

Iam Veneri dilectus Eryx sua culmina supra

Pandit; diffugiunt antra et via longa recedit,

Donec inexhaustas spumantis ad aequoris undas

Venit, ubi exacto dimittit flumina cursu

Datque tributa mari fluvius fontemque Arethusam

770

Fingit, quam quondam genitor cum Alpheus amaret,

Dum nymphe nulla pompa comitata suarum

Lassa secaret aquas laetoque sub amne decorum

Ablueret corpus, calamos deus inter agrestes

Insertatque caput cannis refugitque videri;

775

Dumque videt frigetque caletque fovetque cupitque

Desperatque audetque feroxque libidine in undas

Desilit. Illa deum cernens, subtincta rubore

Transvolat elapsu ripas, compressaque cursu

Versa est in virides Latoo numine lymphas,

780

Quas quoque complexus gremio per furva viarum

Antra simul tandem Siculas abduxit ad oras.

Dulcis aqua est illic; quo postquam ductus Amyntor

Aequoreum superat fontem per littus amoenum

Quo Fortuna vocat gressus glomeransque volansque

785

Iam quas Aetna ardens prorumpat ad aethera nubes

Suspicit atque cavis flammam expirare caminis

Miratur montem ignarus, sed pergit ad atras

Titanum sedes. Quas postquam sensit apertas,

Antra petit primum casu saxumque Typhoei,

790

Qui toto certare die non desiit, ex quo

Bellantem liqui montesque sub astra trahentem.

Territus horrendo aspectu, nec farier audet

Terrificum nec adire hominem aut in tecta subire,

Sed tantum tremit atque obtutu immotus inhaeret

795

Et quatientem humeros spectans fugit atque Typhoeum

Rursus adire cupit, sed, cum redit, aufugit inde.

Ludentem at sensit et postquam percitus ira est:

"Perfide, quid spectas? Quid quaeris? Quid tua tantum

Mens agitat, dixit, qui postes ambis apertos?

800

Haec mortis regna. An forsan iuvat ire sub umbras?".

Amens ille metu praesagit sanguine barbam

Distillare suo, dentesque rubescere caede;

Sic fatur tandem et trepidus mandata facessit:

"Rex, genus egregium terrae, sacra numina cuius

805

Trinacriae gens tota colit, veneratur honore,

Rettulit Haemonias felix iam fama per urbes

Invictas huius vires roburque timendum

Gentis et audacter quod nunc molire superbo

Inferre arma Iovi superosque in bella lacessis.

810

Imperii laudisque tuae succensus amore

Monychus huc mittit, qui forti Ixione natus,

Te similem sibi complexus, sese ipse bimembresque

Auxilio defert: non quod, fortissime mundi,

Auxilio indigeas, mortem ast genitoris adempti

815

Aeternis odiis iustisque ulciscitur armis.

Mente sedet quoque gentis adhuc iniuria nostrae,

Quam malus ille olim (credas) affecit iniqua

Alcides caede, est generis cui Iuppiter auctor.

Ne temnas, rex summe; illic est altus Olympus,

820

Est Pindus montesque alti, qui vertice pulsant

Sidera, quos aliqui tanta de gente lacertis

Huc iacient mecumque viam per littora carpent".

Desierat fari, poterat nec plura Typhoeus

Exspectare: tonans has edit ad aethera voces:

825

"Effugis incolumis dictisque his vita superstes

Est tua; nunc celera et regi tu talia narra:

Non nos illius populos ad bella vocare

Nec petere auxilium belli. Namque ipsemet unus,

Vnus ego, invito Iove, supra sidera tendam.

830

Sed si tantus amor, veniat; nam montibus altis

Indigeo, mittam qui tollant. Improbe, longas

Rumpe moras, volita et conspectu te eripe nostro".

Sic fatus geminos torva de gente relegit

Coeumque Iapetumque vocans, quos ducat Amyntor.

835

Iussa citi properant, duce littora longa bimembre

Iam peragrant. Siculis graditur Centaurus arenis,

Observans ne quo vel dicto laedat euntes

Vel facto. Incedunt illi capita alta ferentes,

Aeriae ut turreis, quos passibus aequat Amyntor

840

Disparibus, pelagi ducitque gementis ad undas.

Merguntur dulcis liquido sub gurgite fontis

Et carpunt per flumen iter saxoque propinquant,

Claudus ubi aes mollit tundens et fulmina conflat

Lemnius atque horrendum antrum post terga relinquunt.

845

Tandem perveniunt hilares ad fluminis aedes

Parrhasii et viridis iam sub iuga summa Lycaei

Conspiciunt pictas Penei genitoris arenas

Ossamque et Pindum inveniunt Nephelenque sub ipsam

Regem adeunt, alacris qui illos excepit et alta

850

Ad tecta accivit; dein vasti dicta Typhoei

Accipiens, tantos belli se accinxit ad ignes.

Instruit armatas acies tum pelle ferarum

Exsultatque videns atque incandescit eundo.

Excutit ast Ossam Coeus pandensque lacertos

855

Ingentes per inane iacit. Iam Pindus et Othrys,

Pelius atque Homole frondens et clarus Olympus

Pervolitant, Siculis mirati insistere terris.

Tum patriam linquunt nitidique ad fluminis undam

Aggrediuntur iter; sed iam sol fessus Ibero

860

Flumine mergit equos solvens fumantia colla.

Tunc illi Alphei subeunt penetralia vivo

Pumice constructa et laeti in pendentibus antris

Hospitio divi excepti telluris opacam

Sermonum variis ducunt ambagibus umbram.