Iacopo Sannazaro de partu Virginis 2

Testo base di riferimento: C. Fantazzi, A. Perosa, 1988

Cura dell'edizione digitale: Daniela Marrone


Regina ut subitos imo sub pectore motus

Sensit et afflatu divini numinis aucta est,

Haud mora, digressu volucris suspensa ministri,

Exurgit monteisque procul contendit in altos

5

Festinans: ea cura animo vel prima recursat,

Matronam defessam aevo, cui nulla fuissent

Dona uteri, mirum dictu, iam segnibus annis

Foecundam sextique gravem sub pondere mensis

Protinus affari vocemque audire loquentis

10

Et spectare oculis sterili data pignora matri.

Ergo accincta viae, nullos studiosa paratus

Induitur, nullo disponit pectora cultu,

Tantum albo crines iniectu vestis inumbrans:

Qualis stella nitet, tardam quae circuit Arcton

15

Hiberna sub nocte aut matutina resurgens

Aurora aut ubi iam Oceano sol aureus exit.

Quaque pedes movet, hac casiam terra alma ministrat

Pubenteisque rosas nec iam moestos hiacynthos

Narcissumque crocumque et quicquid purpureum ver

20

Spirat hians, quicquid florum per gramina passim

Suggerit, immiscens varios natura colores.

Parte alia celeres sistunt vaga flumina cursus,

Exultant vallesque cavae collesque supini

Et circumstantes submittunt culmina pinus

25

Crebraque palmiferis erumpunt germina silvis.

Omnia laetantur: cessant Eurique Notique,

Cessat atrox Boreas; tantum per florea rura

Regna tenent Zephyri coelumque tepentibus auris

Mulcent, quaque datur gradientem voce salutant.

30

Vt ventum ad sedes, vultu longaeva verendo

Occurrit coniux iusti senis atque repente

Plena deo subitoque uteri concussa tumultu,

Excipit amplexu venientem ac talibus infit:

"O decus, o laudis mulier dux praevia nostrae,

35

Coelitibus sola humanum quae digna reperta es

Conciliare genus coetusque attollere ad astra

Foemineos, gremium cuius divinus obumbrat

Palmes inexhaustis terras qui compleat uvis:

Quis me, quis tanto superum dignatur honore?

40

Tu ne procul visura humiles, regina, penates

Venisti? tu ne illa mei pulcherrima regis

Mater ades? viden ut nostra puer excitus alvo,

Cum mihi vix primas vocis sonus ambiat aures,

Iam salit et dominum ceu praecursurus adorat?

45

Felix virgo animi, felix, cui tanta mereri

Credulitas dedit una: in te nam plena videbis

Omnia, quae magni verax tibi dixit Olympi

Aliger, arcano delapsus ab aethere cursu".

Illa sub haec: "Miranda alti quis facta Tonantis,

50

O mater, meritas coelo quae tollere laudes

Vox queat? Exultant dulci mea pectora motu

Authori tantorum operum, qui me ima tenentem

Indignamque humilemque suis respexit ab astris;

Munere quo gentes felix ecce una per omnes

55

Iam dicar. Nec vana fides, ingentia quando

Ipse mihi ingenti cumulavit munera dextra

Omnipotens sanctumque eius per saecula nomen,

Et quae per magnas clementia didita terras

Exundat, qua passim omnes sua iussa verentes

60

Vsque fovens nullo neglectos deserit aevo.

Tum fortem exertans humerum dextramque coruscam

Insanos longe fastus menteisque superbas

Dispulit afflixitque super solioque potentes

Deturbans dedit in praeceps et ad ima repressit,

65

Extollensque humiles aliena in sede locavit,

Pauperiemque famemque fugans implevit egenos

Divitiis; vacuos contra nudosque reliquit

Qui nullas opibus metas posuere parandis.

Postremo sobolem (neque enim dare maius habebat),

70

Aeternam genitor sobolem saeclisque priorem

Omnibus aequalemque sibi de sanguine fidi

Suscepit pueri (tantis quod honoribus unum

Deerat adhuc), non ille animi morumque suorum

Oblitus, quippe id meditans promiserat olim

75

Sacrificis proavorum atavis stirpique nepotum".

Haec virgo. At senior, nullus cui vocis ademptae

Vsus erat, supplex nunc gressum observat euntis

Virgineosque pedes tactaeque dat oscula terrae;

Nunc laetus tollit duplices ad sidera palmas,

80

Quoque potest solo testatur gaudia nutu,

Ostenditque manu vatum tot scripta priorum,

Quae quis, agente deo, quondam, dum vita manebat,

Edidit et populis liquit celebranda futuris:

Scilicet effusum tacitis de nubibus imbrem

85

Lanigerum in tergus germenque e stirpe vetustae

Arboris exurgens incombustumque sonoro

Igne rubum et priscis stellam de patribus ortam.

Quae dum cuncta gravi, venturi haud inscia, visu

Percurrit relegens, alto cum corde volutat

90

Conceptus virgo insolitos et ab aethere lapsam

Progeniem pluviae in morem, quae vellere molli

Excepta haud ullos sonitus nec murmura reddit,

Seque rubum virgamque, alto se denique missam

Sidus grande mari prorsum agnoscitque videtque:

95

Non tamen ausa loqui tanto aut se ducere dignam

Munere, sed tacito affectu tibi, maxime divum,

Grates, rector, agit mentemque ad sidera tollit.

Et iam luna cavum ter luce repleverat orbem,

Ter solitas de more intrarat caeca latebras,

100

Cum virgo in patriam reditum parat, omnia quando

Certa videt: subeunt dilectae grata parentis

Alloquia assuetaeque piis sermonibus aedes

Quaeque salutantis voces ac verba ministri

Audiit et primos excepit cella volatus,

105

Cella choris superum lustrata et cognita coelo.

Ergo iter inceptum, caris digressa propinquis,

Accelerat relegitque viam per nota locorum;

Nec mora nec requies usquam nec lumina flectit,

Coelicolum quanvis sacro circundata coetu,

110

Donec ad optatum pervenit sedula limen;

Atque ibi, dum consueta suo cum pectore versat

Gaudia, paulatim maturi tempora ventris

Adventare videt: scires iam numen in illa

Grande tegi; nullos adeo sentire dolores

115

Dat superum genitor nullaque ex parte gravari.

Interea terra parta iam pace marique

Augustus pater aeratis bella impia portis

Clauserat et validis arctarat vincta catenis;

Dumque suas regnator opes viresque potentis

120

Imperii exhaustasque armis civilibus urbes

Nosse cupit, magnum censeri iusserat orbem,

Describi populos late numerumque referri

Cunctorum ad se se capitum, quae maxima tellus

Sustinet et rapido complectitur aequore Nereus.

125

Ergo omnes lex una movet: sua nomina mittunt

Qui monteis, Aurora, tuos, regna illa feracis

Armeniae, qui convalles atque alta Niphatae

Saxa tenent, longe pictis gens nota pharetris,

Gens fines lustrare suos non segnis et arcu,

130

Qua vagus Euphrates, qua devius exit Araxes,

Felices tractus et late munere divum

Concessos defendere agros bene olentis amomi.

Censetur Tauri passim, censetur Amani

Incola praedatorque Cilix et isaurica quisquis

135

Rura domat quicunque tuas, Pamphylia, silvas

Quique Lycaoniam, felicia iugera, quique

Flaventem curvis Lyciam perrumpit aratris.

Iam clari bello Leleges populique propinqui

Iussa obeunt, gens quaeque suo dat nomina ritu:

140

Qui Ceramon bimaremque Gnidon quique alta tuentur

Moenia, dispositis ubi circumsepta columnis

Tollit se nivei moles operosa sepulcri,

Barbara quam rapto posuit regina marito;

Et quos Maeandri toties ludente recursu

145

Vnda rigat, rigat ipse suo mox amne Cayster,

Herboso niveos dum margine pascit olores,

Quosque metalliferis veniens Pactolus ab antris

Circuit et rutila non parcior Hermus arena;

Misorum manus omnis apollineaeque Celenae

150

Idaque rhoetaeaeque arces celebrataque Musis

Pergama sigaeumque iugum, priameia quondam

Regna armis ducibusque ducum nunc nota sepulcris,

Quae nauta, angustum dum praeterit Hellespontum,

Ostendens sociis "hoc" inquit "litore flentes

155

Nereides steterant, passis cum moesta capillis

Ipsa suum de more Thetis clamaret Achillem".

His et bitynae classes et pontica late

Accedit regio, paret scopulosa Carambis,

Parendi studio fervet simul alta Sinope,

160

Fervet Halys quique immensis procul amnibus auctus

Cappadocum medios populos discriminat Iris,

Thermodonque Halybesque attritaque saxa Prometheo.

Praeterea qua se Thracum mavortia tellus

Pandit et algentem Rhodope procurrit in Aemum,

165

Qua Macetum per saxa ruit torrentibus undis

Axius umbrosaeque tegunt Halyachmona ripae

Quaque iacet diris omen Pharsalia bellis

Et bis romana ferales clade Philippi:

Conveniunt populi certatim et iussa facessunt.

170

Vos etiam vestros his adiunxistis alumnos,

Vicinae passim vacuis iam moenibus urbes,

Antiquae Graiorum urbes, gens optima morum

Formatrix, clara ingeniis et fortibus ausis,

Seu quae litoreos tractus montesque tenetis

175

Seu quae per medias dispersae exurgitis undas.

Tum latus Epiri, qua formidabile nautis

Attollunt summo caput Acroceraunia coelo,

Vrget opus, iamque Alcinoi dat regia censum,

Illyricaeque manus impacatique Liburni

180

Litoraque Ionio passim pulsata profundo.

Nec tu, cui late imperium terraeque marisque

Bellatrix peperit virtus et martius ardor,

Non populos, non ipsa tuas, terra inclyta, gentes

Describis, terra una armis et foeta triumphis,

185

Vna viris longe pollens atque aemula coelo,

Nubiferae quam praeruptis anfractibus Alpes

Praecingunt mediamque pater secat Apenninus

Et geminum rapido fluctu circumtonat aequor.

Descripsere suos, quanvis non axe sub uno,

190

Hinc Rhenus pater indigenas, hinc latior undis

Danubius, qui silvarum per vasta volutus

Pascere non populos, non lambere desinit urbes,

Donec ad optatam rapido venit agmine Peucen.

Quin et proceras scrutatur Gallia silvas,

195

Gallia caesareis Latio dignata triumphis,

Quam Rhodanus, quam findit Arar, quam permeat ingens

Sequana piscosoque interluit amne Garumna.

Tum quas piniferis gentes praerupta Pyrene

Rupibus herculeas prospectat adusque columnas

200

Cogit Anas, cogit ripa formosus utraque

Duria et albenti Baetis praecinctus oliva

Auratamque Tagus volvens sub gurgite arenam

Quique suo terras insignit nomine Iberus.

Parte alia vastas circunvocat Africa vires:

205

Getuli maurique duces rimantur opaci

Atlantis nemora et dispersa mapalia silvis;

Scribitur et vacuis ut quisque inventus arenis

Seu pastor seu succinctis venator in armis

Observans saevos latebrosa ad tesqua leones,

210

Massylum quicunque domos, quicunque repostos

Hesperidum lucos munitaque montibus arva

Incolit et ramis nativum decutit aurum,

Et qui vertentes immania saxa iuvencos

Flectit arans, qua devictae Carthaginis arces

215

Procubuere iacentque infausto in litore turres

Eversae. Quantum illa metus, quantum illa laborum

Vrbs dedit insultans Latio et laurentibus arvis!

Nunc passim vix relliquias, vix nomina servans,

Obruitur propriis non agnoscenda ruinis:

220

Et querimur genus infelix humana labare

Membra aevo, cum regna palam moriantur et urbes!

Iamque Macas idem ardor habet; venere volentes

Barcaei, venere suis Nasamones ab arvis,

Navifragas qui per Syrtes infidaque circum

225

Litora moerentum spoliis onerantur et altos

Insiliunt nudi cumulos extantis arenae

Inque suas vertunt aliena pericula praedas.

Postremo Psylli garamanticaque arva tenentes

Quique cyrenaeas suspendunt vomere glebas

230

Laudatasque legunt succis praestantibus herbas

Quique Iovis palmeta Hasbytarumque recessus,

Marmaricas qui late oras, qui pascua servant

Aegypti Meroesque, sacer quos Nilus inundat,

Nilus ab aethereo ducens cunabula coelo.

235

Nec minus et casta senior cum virgine custos

Ibat, ut in patria nomen de more genusque

Ederet et iussum non segnis penderet aurum.

Ille domum antiquam et regnata parentibus arva

Invisens, secum proavos ex ordine reges

240

Claraque facta ducum pulcramque ab origine gentem

Mente recensebat tacita numerumque suorum,

Quanvis tunc pauper, quanvis incognitus ipsis

Agnatis, longe adveniens explere parabat.

Iam fines, Galilaea, tuos emensus et imas

245

Carmeli valles quaeque altus vertice opacat

Rura Thabor sparsamque iugis samaritida terram

Palmiferis, solymas a leva liquerat arces,

Cum simul e tumulo muros ac tecta domorum

Prospexit patriaeque agnovit moenia terrae:

250

Continuo lacrimis urbem veneratur obortis

Intenditque manus et ab imo pectore fatur:

"Bethlemiae turres et non obscura meorum

Regna patrum magnique olim salvete penates,

Tuque o terra, parens regum visuraque regem,

255

Cui sol et gemini famulantur cardinis axes,

Salve iterum: te vana Iovis cunabula Crete

Horrescet ponetque suos temeraria fastus,

Moenia te dircaea trement ipsamque pudebit

Ortygiam geminos Latonae extollere partus.

260

Parva loquor: prono veniet diademate supplex

Illa potens rerum terrarumque inclyta Roma

Et septemgeminos submittet ad oscula montes".

Dixit et extrema movit vestigia voce

Maturatque viam senior tardumque fatigat

265

Vectorem et visas gressum molitur ad oras.

Et iam prona dies fluctus urgebat iberos

Purpureas pelago nubes aurumque relinquens,

Ecce autem magnis plenam conventibus urbem

Protinus, ut venere, extremo e limine portae

270

Aspiciunt. Mixtum confluxerat undique vulgus,

Turba ingens: credas longinquo ex aequore vectas

Ad merces properasse aut devastantibus arva

Hostibus in tutum trepidos fugisse colonos.

Cernere erat perque anfractus perque arcta viarum

275

Cuncta replesse viros confusoque ordine matres,

Permixtos pecori agricolas: hos iungere plaustra,

Hos intendere vela, alios discumbere apertis

Porticibus, resono compleri cuncta tumultu,

Accensos variis lucere in partibus ignes.

280

Quae pater admirans, tacito dum singula visu

Percurrit circumque domos et limina lustrat

Nec superesse locum tecto videt, "ibimus" inquit,

"Quo deus et quo sancta vocant oracula patrum".

Est specus haud ingens parvae sub moenibus urbis,

285

Incertum manibus ne hominum genio ne potentis

Naturae formatus, ut haec spectacula terris

Praeberet tantosque diu servatus in usus

Hospitio coelum acciperet, cui plurima dorso

Incumbit rupes, pendentibus undique saxis

290

Aspera, et exesae cingunt latera ardua cautes,

Defunctis operum domus haud ingrata colonis.

Huc heros tandem, superata ambage viarum,

Sic monitus, ducente deo, cum coniuge sancta

Devenit multaque senex se nocte recepit.

295

Ac primum siccis ramalibus excitat ignem

Stramineoque toro comitem locat, aegra cubantis

Membra super vestem involvens; mox alligat ipsos

Permulcens iam non duros, iam sponte sequentes

Quadrupedes, ut forte aderat foenile saligna

300

Suffultum crate et palmarum vimine textum.

Nunc age castaliis quae nunquam audita sub antris

Musarum ve choris celebrata aut cognita Phoebo

Expediam: vos secretos per devia calleis,

Coelicolae, vos, si merui, monstrate recessus

305

Intactos. Ventum ad cunas et gaudia coeli

Mirandosque ortus et tecta sonantia sacro

Vagitu: stat ferre pedem, qua nulla priorum

Obvia sint oculis vatum vestigia nostris.

Tempus erat, quo nox tardis invecta quadrigis

310

Nondum stelliferi mediam pervenit Olympi

Ad metam et tacito scintillant sidera motu,

Cum silvaeque urbesque silent, cum fessa labore

Accipiunt placidos mortalia pectora somnos;

Non fera, non volucris, non picto corpore serpens

315

Dat sonitum, iamque in cineres consederat ignis

Vltimus et sera perfusus membra quiete

Scruposo senior caput acclinaverat antro:

Ecce autem nitor ex alto novus emicat omnemque

Exuperat veniens atrae caliginis umbram

320

Auditique chori superum et coelestia curvas

Agmina pulsantum citharas ac voce canentum.

Agnovit sonitum partusque instare propinquos

Haud dubiis virgo sensit laetissima signis.

Protinus erigitur stratis coeloque nitentes

325

Attollit venerans oculos ac talia fatur:

"Omnipotens genitor, magno qui sidera nutu

Aereosque regis tractus terrasque fretumque,

Ecquid adest tempus, quo se sine labe serenam

Efferat in lucem soboles tua? quo mihi tellus

330

Rideat et teneris depingat floribus arva?

En tibi maturos fructus, en reddimus ingens

Depositum: tu, nequa pio iactura pudori

Obrepat, summo defende et consule coelo.

Ergo ego te gremio reptantem et nota petentem

335

Hubera, care puer, molli studiosa fovebo

Amplexu; tu blanda tuae dabis oscula matri

Arridens colloque manum et puerilia nectes

Brachia et optatam capies per membra quietem".

Sic memorat fruiturque deo comitumque micanti

340

Agmine divinisque animum concentibus explet.

Atque olli interea, revoluto sidere, felix

Hora propinquabat. Quis me rapit? Accipe vatem,

Diva, tuum; rege, diva, tuum: feror arduus altas

In nubes, video totum descendere coelum

345

Spectandi excitum studio; da pandere factum

Mirum, indictum, insuetum, ingens: absistite, curae

Degeneres, dum sacra cano. Iam laeta laborum,

Iam non tacta metu saecli regina futuri

Stabat adhuc, nihil ipsa suo cum corde caducum,

350

Nil mortale putans: illam natusque paterque

Quique prius quam sol coelo, quam luna niteret,

Spiritus obscuras ibat super igneus undas,

Stant circum et magnis permulcent pectora curis.

Praeterea redeunt animo quaecunque verendus

355

Dixerat interpres, acti sine pondere menses

Servatusque pudor, clausa cum protinus alvo

(O noctem superis laetam et mortalibus aegris!),

Sicut erat foliis stipulaque innixa rigenti,

Divinum, spectante polo spectantibus astris,

360

Edit onus: qualis rorem cum vere tepenti

Per tacitum matutinus desudat Eous

Et passim teretes lucent per gramina guttae;

Terra madet, madet aspersa sub veste viator

Horridus et pluviae vim non sensisse cadentis

365

Admirans gelidas hudo pede proterit herbas.

Mira fides! puer aethereas iam lucis in auras

Prodierat foenoque latus male fultus agresti

Impulerat primis resonum vagitibus antrum.

Alma parens nullos intra praecordia motus

370

Aut incursantes devexi ponderis ictus

Senserat; haerebant immotis viscera claustris:

Haud aliter quam cum purum specularia solem

Admittunt; lux ipsa quidem pertransit et omnes

Irrumpens laxat tenebras et discutit umbras;

375

Illa manent inlaesa, haud ulli pervia vento,

Non hyemi, radiis sed tantum obnoxia Phoebi.

Tunc puerum tepido genitrix involvit amictu

Exceptumque sinu blandeque ad pectora pressum

Detulit in praesepe. Hic illum mitia anhelo

380

Ore fovent iumenta. O rerum occulta potestas!

Protinus agnoscens dominum procumbit humi bos

Cernuus, et mora nulla simul procumbit asellus

Submittens caput et trepidanti poplite adorat.

Fortunati ambo! non vos aut fabula Cretae

385

Polluet antiqui referens mendacia furti

Sidoniam mare per medium vexisse puellam,

Aut sua dum madidus celebrat portenta Cithaeron

Infames inter thyasos vinosaque sacra

Arguet obsequio senis insudasse profani;

390

Solis quippe deum vobis et pignora coeli

Nosse datum, solis cunabula tanta tueri.

Ergo dum refugo stabit circundata fluctu

Terra parens, dum praecipiti vertigine coelum

Volvetur, romana pius dum templa sacerdos

395

Rite colet, vestri semper referentur honores,

Semper vestra fides nostris celebrabitur aris.

Quis tibi tunc animus, quae sancto in corde voluptas,

O genitrix, cum muta tuis famulantia cunis

Ac circum de more sacros referentia ritus

400

Aspiceres domino genua inclinare potenti,

Et sua commotum trahere ad spectacula coelum?

Magne pater, quae tanta rudes prudentia sensus

Leniit? informi tantos quis pectore motus

Excivit calor et pecudum in praecordia venit,

405

Vt quem non reges, non accepere tot urbes,

Non populi, quibus una aras et sacra tueri

Cura fuit, iam bos torpens, iam segnis asellus

Authorem late possessoremque salutent?

Vocibus interea sensim puerilibus heros

410

Excitus somnum expulerat noctemque fugarat

Ex oculis, iamque infantem videt et videt ipsam

Maiorem aspectu maiori et lumine matrem

Fulgentem, nec quoquam oculos aut ora moventem

Sublimemque solo, superum cingente caterva

415

Aligera: qualis nostrum cum tendit in orbem

Purpureis rutilat pennis nitidissima phoenix,

Quam variae circum volucres comitantur euntem;

Illa volans solem nativo provocat auro

Fulva caput, caudam et roseis interlita punctis

420

Caeruleam; stupet ipsa cohors plausuque sonoro

Per sudum strepit innumeris exercitus alis.

Miratur lucem insolitam, miratur ovanteis

Coelicolum cantus senior; tum victus et amens

Attonitusque animi tantisque ardoribus impar

425

Corruit et geminas vultum demisit in ulnas,

Adfususque diu telluri immobilis haesit.

Hic illum superi iuxta videre iacentem,

Vidit dia parens, nec longum passa seniles

Obduci tenebris oculos dat surgere et aegrum

430

Substentare genu tremulisque insistere plantis

Divinosque pati vultus superique nitorem

Ignis et aethereas vibrantia lumina flammas.

Ille, ubi paulatim vires animumque resumpsit,

Nodoso incumbens baculo modulantia primum

435

Agmina reginamque deum de more salutat;

Mox ipsum accedens praesepe ulvaque palustri

Impositum spectans dominum terraeque marisque,

(O timor, o mentis pietas!) puerilia membra

Non ausus tractare manu, cunctatur. Ibi auram,

440

Insperatam auram divino efflantis ab ore

Ore trahens, subito correptus numinis haustu

Afflatusque deo, sic tandem voce quieta

Incipit et lacrimis oculos suffundit obortis:

"Sancte puer, non te phariis operosa columnis

445

Atria, non variata Phrygum velamina textu

Excepere (iaces nullo spectabilis auro),

Angustum sed vix stabulum, male commoda sedes

Et fragiles calami lectaeque paludibus herbae

Fortuitum dant ecce torum. Laqueata tyrannos

450

Tecta et regifico capiant aulaea paratu:

Te pater aeterno superum ditavit honore

Illustrans, tibi siderei domus aurea coeli

Plaudit inextinctosque parat natura triumphos.

Et tamen hanc sedem reges, haec undique magni

455

Antra petent populi, longe quos caerula Calpe

Litore ab occiduo nigrisque impellet ab Indis

Sol oriens, quos et Boreas et fervidus Auster

Diverso inter se certantes cardine mittent.

Tu pastor, tu dispersas revocare per agros

460

Missus oves late pectusque offerre periclis,

Prodigus ah nimium vitae, per tela, per hostes

Obscurum nemus irrumpens, rabida ora luporum

Compesces saturumque gregem sub tecta reduces.

O mihi certa fides superum, decus addite terris,

465

Nate deo, deus ipse, aeterno e lumine lumen:

Te te ego, te circum genitrix laetique ministri

Concinimus primique tuos celebramus honores

Longaque perpetuis indicimus orgia fastis".