Virginei partus magnoque aequaeva parenti

Progenies, superas coeli quae missa per auras

Antiquam generis labem mortalibus aegris

Abluit obstructique viam patefecit Olympi,

5

Sit mihi, coelicolae, primus labor, hoc mihi primum

Surgat opus: vos auditas ab origine causas

Et tanti seriem, si fas, evolvite facti.

Nec minus, o Musae, vatum decus, hic ego vestros

Optarim fonteis, vestras nemora ardua rupes,

10

Quandoquidem genus e coelo deducitis et vos

Virginitas sanctaeque iuvat reverentia famae:

Vos igitur, seu cura poli seu virginis huius

Tangit honos, monstrate viam, qua nubila vincam,

Et mecum immensi portas recludite coeli;

15

Magna quidem, magna, Aonides, sed debita posco,

Nec vobis ignota: etenim potuistis et antrum

Aspicere et choreas, nec vos orientia coelo

Signa nec eoos reges latuisse putandum est.

Tuque adeo, spes fida hominum, spes fida deorum.

20

Alma parens, quam mille acies quaeque aetheris alti

Militia est, totidem currus, tot signa tubaeque,

Tot litui comitantur ovantique agmina gyro

Adglomerant: niveis tibi si solennia templis

Serta damus, si mansuras tibi ponimus aras

25

Exciso in scopulo, fluctus unde aurea canos

Despiciens celso se culmine Mergilline

Attollit nautisque procul venientibus offert,

Si laudes de more tuas, si sacra diemque

Ac coetus late insignes ritusque dicamus,

30

Annua felicis colimus dum gaudia partus:

Tu vatem ignarumque viae insuetumque labori,

Diva, mone, et pavidis iam laeta adlabere coeptis.

Viderat aetherea superum regnator ab arce

Vndique collectas vectari in Tartara praedas

35

Tisiphonemque imo conantem cuncta profundo

Vertere et immanes stimulantem ad dira sorores,

Nec iam homini prodesse alto quod semina coelo

Duceret aut varios animum excoluisset ad usus:

Tantum letiferae poterant contagia culpae!

40

Tum pectus pater aeterno succensus amore

Sic secum: "Ecquis erit finis? tantis ne parentum

Prisca luent poenis seri commissa nepotes,

Vt quos victuros semper superisque crearam

Pene pares, tristi patiar succumbere leto

45

Informesque domos obscuraque regna subire?

Non ita, sed divum potius revocentur ad oras,

Vt decet, et manuum poscunt opera alta mearum,

Desertosque foros vacuique sedilia coeli

Actutum complere parent, legio unde nefandis

50

Acta odiis trepidas ruit exturbata per auras;

Cumque caput fuerit tantorumque una malorum

Foemina principium lacrimasque et funera terris

Intulerit, nunc auxilium ferat ipsa modumque

Qua licet afflictis imponat foemina rebus".

55

Haec ait, et celerem stellata in veste ministrum

Qui castae divina ferat mandata puellae,

Alloquitur, facie insignem et fulgentibus alis:

"Te, quem certa vocant magnarum exordia rerum,

Fide vigil, pars militiae fortissima nostrae,

60

Te decet ire novumque in saecula iungere foedus:

Nunc animum huc adverte atque haec sub pectore serva.

Est urbes Phoenicum inter lateque fluentem

Iordanem regio nostris sat cognita sacris:

Iudaeam appellant armisque et lege potentem.

65

Hic claris exorta atavis, vatumque ducumque

Antiquum genus et dignis licet aucta hymenaeis,

Pectoris inlaesum virgo mihi casta pudorem

Servat adhuc, nullos non servatura per annos,

Mirus amor, seniumque sui venerata mariti

70

Exiguis degit thalamis et paupere tecto,

Digna polo regnare altoque effulgere divum

Concilio et nostros aeternum habitare penates.

Hanc mihi virginibus iam pridem ex omnibus unam

Delegi prudensque animo interiore locavi,

75

Vt foret intacta sanctum quae numen in alvo

Conciperet ferretque pios sine semine partus.

Ergo age, nubivagos molire per aera gressus,

Deveniensque locum, castas haec iussus ad aures

Effare et pulcris cunctantem hortatibus imple,

80

Quandoquidem genus e stygiis mortale tenebris

Eripere est animus saevosque arcere labores".

Dixerat. Ille altum Zephyris per inane vocatis

Carpit iter, scindit nebulas atque aera tranat,

Ima petens pronusque leves vix commovet alas.

85

Qualis, ubi ex alto notis maeandria ripis

Prospexit vada seu placidi stagna ampla Caystri,

Praecipitem sese candenti corpore cycnus

Mittit agens, iamque implumis segnisque videtur

Ipse sibi, donec tandem potiatur amatis

90

Victor aquis: sic ille auras nubesque secabat.

Ast ubi palmiferae tractu stetit altus Idumes,

Reginam haud humiles volventem pectore curas

Aspicit; atque illi veteres de more Sibyllae

In manibus, tum siqua aevo reseranda nepotum

95

Fatidici casto cecinerunt pectore vates.

Ipsam autem securam animi laetamque videres

Authorem sperare suum: nanque affore tempus,

Quo sacer aethereis delapsus spiritus astris

Incorrupta piae compleret viscera matris,

100

Audierat. Pro quanta alti reverentia coeli

Virgineo in vultu est! Oculos deiecta modestos

Suspirat matremque dei venientis adorat,

Felicemque illam humana nec lege creatam

Saepe vocat, nec dum ipsa suos iam sentit honores,

105

Cum subito ex alto iuvenis demissus Olympo

Purpureos retegit vultus, numenque professus

Incessuque habituque, ingentes explicat alas

Ac tectis late insuetum diffundit odorem.

Mox prior haec: "Oculis salve lux debita nostris,

110

Iam pridem notum coelo iubar, optima virgo,

Cui sese tot dona, tot explicuere merenti

Divitiae superum, quicquid rectique probique

Aeterna de mente fluit, purissima quicquid

Ad terras summo veniens sapientia coelo

115

Fert secum et plenis exundans gratia rivis.

Te genitor stabili firmam sibi lege sacravit,

Perpetuos genitor cursus qui dirigit astris,

Mansuramque tuo fixit sub pectore sedem;

Idcirco coetus inter veneranda pudicos

120

Vna es, quam latis coeli in regionibus olim

Tot divum celebrent voces. Pro gaudia terris

Quanta dabis, quantis hominum succurrere votis

Incipies!" Stupuit confestim exterrita virgo,

Demisitque oculos totosque expalluit artus:

125

Non secus ac conchis siquando intenta legendis

Seu Micone parva scopulis seu forte Seriphi

Nuda pedem virgo, laetae nova gloria matris,

Veliferam advertit vicina ad litora puppim

Adventare, timet, nec iam subducere vestem

130

Audet nec tuto ad socias se reddere cursu,

Sed trepidans silet obtutuque immobilis haeret;

Illa Arabum merces et fortunata Canopi

Dona ferens, nullis bellum mortalibus infert,

Sed pelago innocuis circum nitet armamentis.

135

Tum rutilus coeli alipotens, cui lactea fandi

Copia divinique fluunt e pectore rores

Ambrosiae, quibus ille acres mulcere procellas

Possit et iratos pelago depellere ventos:

"Exue, dia, metus animo, paritura verendum

140

Coelitibus numen sperataque gaudia terris

Aeternamque datura venis per saecula pacem.

Haec ego siderea missus tibi nuntius arce,

Sublimis celeres vexit quem penna per auras,

Vaticinor, non insidias, non nectere fraudes

145

Edoctus: longe a nostris fraus exulat oris.

Quippe tui magnum magna incrementa per orbem

Ipsa olim partus, virgo, sobolisque beatae

Aspicies: vincet proavos proavitaque longo

Extendet iura imperio populisque vocatis

150

Ad solium late ingentes moderabitur urbes,

Nec sceptri iam finis erit nec terminus aevi;

Quin iustis paulatim animis pulcherrima surget

Relligio: non monstra, piis sed numina templis

Placabunt castae diris sine caedibus arae".

155

Dixerat. Illa, animum sedato pectore firmans,

Substitit, et placido breviter sic ore locuta est:

"Conceptus ne mihi tandem partusque futuros,

Sancte, refers? me ne attactus perferre viriles

Posse putas, cui vel nitenti matris ab alvo

160

Protinus inconcussum et ineluctabile votum

Virginitas fuit una, nec est cur solvere amatae

Iura pudicitiae cupiam aut haec foedera rumpam?"

"Immo istas (quod tu minime iam rere) per aures"

Excipit interpres "foecundam spiritus alvum

165

Influet implebitque potenti viscera partu,

Flammifero veniens coelo atque micantibus astris.

At tu, virgineum mirata tumescere ventrem,

Haerebis pavitans; demum, formidine pulsa,

Gaudia servati capies inopina pudoris.

170

Neve haec vana putes dictis aut territa nostris

Indubites, serae dudum concessa senectae

Dona oculos pone ante tuos; nam sanguine avito

Iuncta tibi mulier (sterilis licet illa gravique

Pressa aevo) haud quaquam speratum hoc tempore pignus

175

Fert utero et felix sexto sub mense laborat:

Vsque adeo magno nil non superabile coelo est!"

His dictis, regina oculos ad sidera tollens

Coelestumque domos superas atque aurea tecta,

Annuit et tales emisit pectore voces:

180

"Iam iam vince, fides, vince, obsequiosa voluntas!

En adsum: accipio venerans tua iussa tuumque

Dulce sacrum, pater omnipotens; nec fallere vestrum est,

Coelicolae: nosco crines, nosco ora manusque

Verbaque et aligerum coeli haud variantis alumnum".

185

Tantum effata, repente nova micuisse penates

Luce videt: nitor ecce domum complerat; ibi illa,

Ardentum haud patiens radiorum ignisque corusci,

Extimuit magis. At venter (mirabile dictu!

Non ignota cano) sine vi, sine labe pudoris,

190

Arcano intumuit verbo: vigor actus ab alto

Irradians, vigor omnipotens, vigor omnia complens

Descendit - deus ille, deus! - totosque per artus

Dat sese miscetque utero. Quo tacta repente

Viscera contremuere; silet natura pavetque

195

Attonitae similis, confusaque turbine rerum

Insolito occultas conatur quaerere causas,

Sed longe vires alias maioraque sentit

Numina: succutitur tellus laevumque sereno

Intonuit coelo rerum cui summa potestas,

200

Adventum nati genitor testatus, ut omnes

Audirent late populi, quos maximus ambit

Oceanus Tethysque et raucisona Amphitrite.

Hos inter medios coeli terraeque fragores,

Aequatis properans volucer pulcherrimus alis

205

Omnia dum trepidant, discesserat altaque nabat

Per loca, cum virgo celsis in nubibus illum

Alternantem humeros videt atque immensa secantem

Ventorum spatia et iam versicolore per auras

Fulgentem pluma ac coeli convexa petentem.

210

Quem demum tali aspectans sermone secuta est:

"Magne ales, celsi decus aetheris, invia rerum

Qui penetras longeque et nubila linquis et Euros

Antevolans: laeto seu te felicia tractu

Sidera quaeque suos volvuntur signa per orbes

215

Expectant redeuntem, alti seu certa reposcit

Crystalli domus et vitrei plaga lucida regni,

Seu propiora vocant supremo tecta Tonanti,

Qua patet in summum regio flammantis Olympi

Teque amor et liquidis flagrans alit ignibus aura:

220

I, precor, i, nostrum testis defende pudorem".

Nec plura his. Tum vero aciem deflectit et omnes,

Haud mora, sollicito percurrit lumine montes

Agnatamque animo conceptaque pignora versat,

Multa putans serumque uteri miratur honorem.

225

Interea Manes descendit Fama sub imos

Pallentesque domos veris rumoribus implet:

Optatum adventare diem, quo tristia linquant

Tartara et evictis fugiant Acheronta tenebris,

Immanemque ululatum et non laetabile murmur

230

Tergemini canis, adverso qui carceris antro

Excubat insomnis semper rictuque trifauci

Horrendum, stimulante fame, sub nocte profunda

Personat et morsu venienteis appetit umbras.

Tum vero heroes laetati animaeque piorum

235

Ad coelum erectas coeperunt tendere palmas;

Atque hic insignis funda citharaque decorus,

Insignis sceptro senior, per opaca locorum

Dum graditur nectitque sacros diademate crines,

Dum legit effoetos lethaeo in gramine flores,

240

Qua tacitae labuntur aquae mutaeque volucres

Ducunt per steriles aeterna silentia ramos,

Attonita subitos concepit mente furores

Divinamque animam et consueto numine plenus,

Intorquens oculos venientia fata recenset:

245

"Nascere, magne puer, nostros quem solvere nexus

Et tantos genitor voluit perferre labores;

Magne puer, cui se haec tandem spolianda reservant

Regna, tot heu miseris hominum ditata ruinis,

Nascere, venturum si te mortalibus olim

250

Pectore veridico promisimus, igneus ut nos

Viribus afflatos coelestibus ardor agebat

Insinuans, si sacra peregimus et tua late

Iussa per immensum fama vulgavimus orbem.

En ridet pax alma tibi: simul ecce potentes,

255

Impulsi coelo divisque authoribus acti,

Orbe alio properant reges. Salvete, beati

Aethiopes, hominum sanctum genus, astra secuti

Scilicet huc vestris affertis munera regnis.

Accipe dona, puer, tuque, o sanctissima mater,

260

Sume animos: iam te populique ducesque frequentant

Litore ab extremo et odoriferis Nabathaeis.

Ille autem aurata fulgens in veste sacerdos

Iam canus, iam maturo venerabilis aevo,

Quid sibi vult, sacras puerum qui sistit ad aras,

265

Sic venerans laetoque inspectans aethera vultu?

Seque dehinc facili clausurum lumina fato

Exclamat, quod speratum per saecula munus

Promissamque diu pacem certamque salutem

Terrarum exorta liceat sibi luce tueri

270

Optanti seniumque ideo Parcasque trahenti.

Sed quid ego, heu, dira conspersos caede penates

Infantum et subito currenteis sanguine rivos

Aspicio tristisque meas vagitus ad aures

Fertur? io, scelus est partus iugulare recentes!

275

Crudelis, quid agis? nihil hi meruere neque illum

Quem petis insano dabitur tibi perdere ferro.

Nunc nunc, o matres, scelerata abscedite terra,

Dum licet, inque sinu pueros abscondite vestros,

Nam ferus hostis adest; propera iam, regia virgo,

280

Inque paretonias transfer tua pignora terras:

Admonet hoc magnum genitor qui temperat orbem;

Tuta domus tutique illic tibi, dia, recessus.

Verum ubi bissenas hyemes bissenaque nati

Solstitia et tantos superaveris anxia casus,

285

Ingentes imo duces de pectore questus

Aureaque assiduis pulsabis sidera votis.

Nam puerum, quanvis per compita saepe vocatum,

Saepe expectatum consuetae ad gaudia mensae,

Perquires nequicquam amens, nec cara petentem

290

Oscula nec sera redeuntem nocte videbis.

Tresque illum totos moerenti pectore soles

Et totidem trepidas somni sine munere noctes

Omnia lustrantes, questu omnia confundentes,

Flebitis indigno perculsi corda dolore

295

Tuque senexque tuus; quarto sed Lucifer ortu

Purpureos tremulo cum tollet ab aequore vultus,

Inventum dabit et quaerentibus offeret ultro.

O quas tunc lacrimas, o quae tunc oscula, mater,

Quos dabis amplexus, misto inter gaudia fletu,

300

Cum natum ante aras patris et delubra sedentem

Mulcentemque senes dictis animosque trahentem

Aspicies gavisa, ipso admirante senatu

Primitias pueri ingentes, nec inane sagacis

Pectoris indicium nataeque ad grandia mentis!

305

Tu vero quid in arma ruis, scelerata iuventus?

Quid galeas ensesque virum et fulgentia cerno

Agmina scutatasque procul sub nocte cohortes

Obscura et crebris radiantes ignibus hastas?

Tot ne unum telis petitur caput? heu furor, heu mens

310

Caeca hominum semperque odiis accincta nefandis!

Iamque oleas montemque sacrum circumque supraque

Cinxere et longa lucum obsedere corona.

Quo feror? Ecce trahunt manibus post terga revinctis

Insontem, modo quem latas mira illa per urbes

315

Edentem patrisque palam praecepta docentem

Attoniti stupuere, illum regemque deumque

Humanaeque ducem vitae fontemque salutis

Haud veriti, populo circum plaudente, fateri.

Heu facinus! mortem ne etiam et crudele minantur

320

Supplicium? Saevos stringunt in vulnera fasces

Horrenteisque parant paliuro intexere dumos,

Tormenti genus, et capiti premere inde coronam

Vulnificam: viden alternos ut arundinis ictus

Incutiunt geminantque truci convicia lingua?

325

Parte alia ingentes video de stirpibus imis

Everti palmas, altas ad sidera palmas,

Infelix opus, unde hominum lux illa decorque

Pendeat. Ah, trepidis dirum et miserabile terris,

Cum patri aethereo moriens liventia pandet

330

Brachia turpatosque atra de morte capillos

Oraque demissosque oculos frontemque cruore

Iam madidam et lato patefactum pectus hiatu!

At mater, non iam mater sed flentis et orbae

Infelix simulacrum, aegra ac sine viribus umbra,

335

Ante crucem demissa genas, effusa capillum,

Stat lacrimans tristique irrorat pectora fletu.

Ac si iam comperta mihi licet ore profari

Omnia, defessi spectans morientia nati

Lumina, crudeles terras, crudelia dicit

340

Sidera, crudelem se se, quod talia cernat

Vulnera, saepe vocat; tum luctisono ululatu

Cuncta replens, singultanti sic incipit ore,

Incipit et duro figit simul oscula ligno,

Exclamans: "Quis me miseram, quis culmine tanto

345

Deiectam subitis involvit, nate, procellis?

Nate, patris vires, sanguis meus, unde repente

Haec fera tempestas? quis te mihi fluctus ademit?

Quae manus indignos foedavit sanguine vultus?

Cui tantum in superos licuit? bella impia coelo

350

Quis parat? hunc ego te post tot male tuta labores

Postque tot infelix elapsae incommoda vitae

Aspicio? tu ne illa tuae lux unica matris,

Tu ne animae pax et requies spesque ultima nostrae

Sic raperis? sic me solam exanimemque relinquis?

355

O dolor, extincto iam te pro fratre sorores,

Pro natis toties exoravere parentes:

Ast ego pro nato, pro te dominoque deoque

Quem misera exorem? quo tristia pectora vertam?

Cui querar? O tandem dirae me perdite dextrae,

360

Me potius, siqua est pietas, immanibus armis

Obruite, in me omnes effundite pectoris iras!

Vel tu (si tanti est hominum genus) eripe matrem

Quae rogat et stygias tecum duc, nate, sub umbras;

Ipsa ego te per dura locorum inamoenaque vivis

365

Regna sequar: liceat rumpentem cernere portas

Aeratas, liceat pulcro sudore madentem

Eversorem Erebi materna abstergere dextra".

Hos illa et plures fundet de pectore questus.

Quod scelus eois ut primum cernet ab undis

370

Sol, indignantes retro convertere currus

Optabit frustraque suis luctatus habenis,

Quod poterit tandem, auratos ferrugine crines

Inficiet moestamque diu sine lumine frontem

Ostendet terris, ut qui iam ploret ademptum

375

Authorem regemque suum; quin ipsa nigranti

Fratris ab ore timens et tanto concita casu

Cynthia caeruleo vultus obnubet amictu

Avertetque oculos lacrimasque effundet inanes.

At contra horrisono tellus concussa tremore

380

Cum gemitu fremet et ruptis excita sepulcris

Emittet simulacra. Quid, o, quid abire paratis,

Illustres animae? Non omnibus haec data rerum

Conditio: paucis remeare ad lumina vitae

Concessum; sed tempus erit cum martia rauco

385

Mugitu coelum quatiet tuba cumque repente

Corpora per terras omneis late omnia surgent.

Nunc autem sat tartarei si claustra tyranni

Effringat rex ille et caligantia pandat

Atria: diffugiant immisso lumine dirae

390

Eumenidum facies, iactis in terga colubris,

Quas atro vix in limo Phlegethontis adustum

Accipiat nemus et fumanti condat in ulva;

Tum variae pestes et monstra horrentia Ditis

Ima petant, trepident briareia turba Cerastae

395

Semiferumque genus Centauri et Gorgones atrae

Scyllaeque Sphingesque ardentisque ora Chimaerae

Atque Hydrae atque canes et terribiles Harpyiae;

Ipse catenato fessus per Tartara collo

Ducetur Pluton, tristi quem murmure circum

400

Inferni fractis moerebunt cornibus amnes.

At nos, virginea praecincti tempora lauru,

Signa per extentos coeli victricia campos

Tollemus laetoque ducem clamore sequemur:

"Victor, io; bellator, io: tu regna profunda,

405

Tu Manes Erebumque potestatesque coerces

Aerias letumque tuo sub numine torques".

Ille alto temone sedens levibusque quadrigis

Lora dabit volucresque reget placido ore iugales,

Non iam cornipedum ductos de semine equorum

410

Nec qui consuetas carpant praesepibus herbas.

Primus enim valido subnixus eburnea collo

Fert iuga formosi pecoris custodia taurus,

Stellatus minio taurus, cui cornua fronti

Aurea et auratis horrent palearia setis,

415

Perque pedes bifidae radiant nova sidera gemmae;

Torva bovi facies, sed qua non altera coelo

Dignior imbriferum quae cornibus inchoet annum,

Nec quae tam claris mugitibus astra lacessat.

Et iuxta nemorum terror rexque ipse ferarum

420

Magnanimus nitet ore leo, quem fusa per armos

Convestit iuba, pectoribus generosa superbit

Maiestas, non iam ut caedes aut praelia saevus

Appetat (innocuis armatur dentibus ora

Grataque tranquillo ridet clementia vultu),

425

Sed coelo ut spatietur et alta ad sidera tendat.

Hos post insequitur pulcros pennata per artus

Alituum regina, sacrae cui vertice plumae

Assurgunt flavoque caput diademate fulget;

Ipsa ingens alis, ingentis fulminis instar,

430

Supra hominum tecta ac montes supraque volucres

Fertur et obstantes cursu petit obvia nubes.

Vltimus humana sociat cervice laborem

Alatus tergo iuvenis, cui luthea laevo

Ex humero chlamys eois inspersa lapillis

435

Pendet: eam variant centum longo ordine reges,

Antiquum genus et solymae primordia gentis,

Ostro intertexti; veros cognoscere vultus

Est illic, veros montes et flumina credas

Et vera extremo Babylon nitet aurea limbo.

440

Tali sidereas curru subvectus in auras,

Indutos referens spoliis pallentibus axes,

Perveniet, recto qua panditur orbita tractu

Lactea et ad sedes ducit candentis Olympi.

Illic auratae muros mirabimur urbis

445

Auratasque domos et gemmea tecta viasque

Stelliferas vitreosque altis cum montibus amnes.

Atque ibi, seu magni celsum penetrale Tonantis

Sive alios habitare lares ac tecta minorum

Coelicolum dabitur, stellas numerare licebit

450

Surgentemque diem pariter pariterque cadentem

Sub pedibus spectare et longos ducere soles

Longaque venturis protendere nomina saeclis".

Haec ubi dicta, patres plausu excepere frequentes

Fatidicum vatem sublatumque aggere ripae

455

Attollunt humeris laetumque per avia ducunt.

Intremuere Erebi sedes obscuraque Ditis

Limina; suspirans imo de corde Megaera

Dat gemitum et torvas spectat sine mente sorores;

Tum caudam exululans sub ventre recondidit atram

460

Cerberus et sontes latratu terruit umbras,

Commotisque niger Cocytus inhorruit antris

Et vaga sisyphiis haeserunt saxa lacertis.