Angelo Poliziano Iliadis Homerice libri quatuor liber II

Reference basis text: I. Del Lungo, 1867

Editing of the digital edition: Federica Giacomin


Nox erat, et summo radiabant sidera coelo,

Divorumque hominumque genus sopor altus habebat;

Cum pater ipse deum per noctem plurima volvens

Iupiter arcano versabat pectore curas,

5

Qua pereant Danai et magnum venerentur Achillem.

Optima cui tandem sedit sententia cordi,

Magnanimum ad regem fallacem mittere Somnum,

Quem sic alloquitur paucis ac talia mandat:

Vade, age, rumpe moras, divum placidissime somne,

10

Argivumque ducem, quem nunc fulgentia signis

Castra tenent molli resolutum membra sopore,

Alloquere, et celeres defer mea dicta per auras:

Aeratas armari acies castrisque moveri

Laetus in arma paret, bellumque in Pergama vertat;

15

Nunc etenim excindet neptunia moenia victor.

Sic placitum superis. Et iam tumor omnis et irae

Concessere deum, cunctos saturnia Iuno

Iam flexit; Teucris incumbunt tristia fata.

Dixerat. Ille patris magni parere parabat

20

Imperio; et nullos strepitus facientibus alis

Per tenebras, intraque morae breve tempus, ad ipsum

Tantalidae accessit thalamum, pennasque resolvit,

Induiturque senis pylii faciemque coloremque

Et verba et cultum, talique est voce locutus:

25

Atride, inachiae gentis rex inclyte, dormis?

Turpe duci totam somno consumere noctem,

Cui sceptra in reges tribuit Saturnius, et qui

Tot regna et tantas populorum tractat habenas.

Ipse deum tibi me claro demittit olympo

30

Regnator, qui te caelo miseratur ab alto;

Ipse haec ferre iubet celeres mandata per auras:

Aeratas armari acies castrisque moveri

Laetus in arma para, bellumque in Pergama verte;

Nunc etenim excindes neptunia moenia victor.

35

Sic placitum superis. Et iam tumor omnis et irae

Concessere deum, cunctos saturnia Iuno

Iam flexit; Teucris molitur tristia fata

Iupiter. Ergo imo sub pectore nostra reconde

Iussa memor; nec longa tuos oblivia sensus

40

Corripiant, dulcis fugiet quam pectore somnus.

Sic fatus, paribus liquidum petit aethera pennis.

Ille autem curas animo versabat inanes;

Iamque urbem Priami bello superare cruento

Fidebat, primaque illam prosternere luce:

45

Nec norat quae sit sumni sententia patris

Demens, et quantos dura inter bella dolores

Argivum populi excipient ac dardana pubes.

Vt somno excitus, facies per somina visa

Funditur ante oculos. Is strato corpora tollens

50

Protinus assurgit, tunicaque incingitur artus

Interiore suos, tum magno involvit amictu.

Inde pedum nitidis circumdat vincula plantis,

Et lateri atque humeris rutilum mox subligat ensem.

Passibus hinc rapidis, sceptro venerandus avito.

55

Ad Danaum classem contendit maximus heros.

Aurora interea magnum conscendit olympum.

Caelicolum generi surgentis nuntia lucis.

Attonitus visis, iubet a praecone vocari

Magnanimos Danaum proceres populumque potentem;

60

Longaevique senes pylii ad tentoria regis

Conveniunt primum, quos sic affatur Atrides:

O socii comitesque, meae pars maxima curae,

Per noctem obscuram Somnus Iove missus ab ipso,

Nestoream indutus faciem vocemque coloremque

65

Et verba et cultum, celeres mandata per auras

Detulit, haec ad me placido sermone locutus:

Atride, inachiae gentis rex inclyte, dormis?

Turpi duci totam somno consumere noctem,

Cui sceptra in reges tribuit Saturnius, et qui

70

Tot regna et tantas populorum tractat habenas.

Ipse deum tibi me claro demittit olympo

Regnator, qui te caelo miseratur ab alto.

Ipse haec ferre iubet celeres mandata per auras:

Aeratas armari acies, portisque moveri

75

Laetus in arma para, bellumque in Pergama verte;

Nunc etenim excindes neptunia moenia victor.

Sic placitum Superis. Et iam tumor omnis et irae

Concessere deum; cunctos saturnia Iuno

Iam flexit, Teneris incumbunt tristia fata.

80

Dixerat; extemplo me nox sumnusque reliquit.

Nunc adeo, quae sit nostrae sententia menti,

Expediam: primum rapidas advertere puppes

In patriam, turpique fuga dare terba iubebo;

At vos in pugnam fugientes vertite Achivos,

85

O socii, et dulcem Martis revocate furorem.

Sic ait. At placido Neleius excipit ore:

Hoc alius quisquam si fors vidisset Achivum,

O proceres, fictum vanum falsumque putarem.

Sed quia Tantalidae sunt a Iove somnia missa,

90

Eia age, armigeram pubem educamus in arma.

Talia dicta dedit senior; primusque solutum

Concilium egreditur properans: mox fortia bello

Pectora succedunt reges. Tum cetera pubes

Irruit; et magno coeunt strepitante tumultu.

95

Quales, vere novo, vacui circum ostia saxi

Cum gentes glomerantur apum, semperque recentes

Fundunt se in numerum portis, instarque racemi

Addensant per inane globos, et florea rura

Pervolitant, illa huc pennas haec dirigit illuc;

100

Haud aliter puppes Danai et tentoria linquunt:

Litora complentur; stimulos coeuntibus addit

Nuntia fama Iovis, populumque hortatur ovantem.

Pulveream glomerant nubem, calcataque mugit

Terra viris; coguntque novem magnum aere canoro

105

Praecones populum: vix ingens curia turbam

Explicat innumeram; tunc facta silentia castris.

Surgit ab his sceptrum gestans pelopeius heros,

Sceptrum auro clavisque nitens, quod Mulciber ipse

Struxerat atque Iovi, torquet qui sidera mundi,

110

Tradidit; ille autem vigilem qui occiderat Argum

Esse dei voluit; Pelopi cyllenia proles

Mox tribuit; post quem insignis gestaverat Atreus;

Ille Thyestae, atra premitur dum morte, reliquit;

Contigit hinc magnum tractare Agamemnona regem.

115

Cui tunc innixus, vocem haec in verba resolvit:

O socii, heroes danai, quis munera Martis

Corde sedent, tristi divum pater atque hominum rex

Me fato implicuit; quem nostro moenia bello

Dardanidum vertenda dare excindendaque flammis

120

Pergama pollicitum, varia hinc sententia vertit:

Nam postquam argolico saturata est sanguine tellus,

Ad patrias cogor remeare inglorius urbes.

Scilicet, alme Tonans, rerum cui summa potestas,

Haec tibi sunt animo, quem propter fortia bello

125

Oppida et antiquae pereunt cum moenibus urbes.

Dedecus heu longo numquam hoc abolebitur aevo,

Hunc populum frustra tantosque ad dardana bella

Convenisse duces Danaum, fractosque labore

Laomedonteae nunc linquere moenia Troiae.

130

Nam si nostrorum coeant in foedera dextrae

Atque Phrygum, et numero placeat comprendere cunctos,

Assaraci populum multa vincetis Achivi

Belligerum turba. Sed enim mea coepta retardant

Auxilia externis accita e moenibus urbi.

135

Iam novies Titan, obliquo limite currens

Aeternos peragensque obitus, lustravit olympum;

Et iam senta situ putridae sunt membra carinae,

Carbasaque et veteres senio cecidere rudentes.

Quin etiam sponsae et dulcissima pignora nati

140

Nos mesti expectant. Sed enim conamina pugnae

Francta iacent; nostro rapidis victoria pennis

Diffugit campo, et rhoetea per agmina fertur.

Quare agite, o socii, curvo de litore celsas

Ducamus naves, graiaeque ad litora terrae

145

Vertamus profugos tranquilla per aequora cursus.

Sic ait; et cunctis extemplo incussit amorem

Natalis patriae: turbam migrare videres

Innumeram, et prono deferri ad litora passu.

Qualis ubi icarios fluctus eurusque notusque

150

Perturbant, imoque cient spumantia fundo

Aequora, et insanas affligunt cautibus undas;

Aut ubi frugiferae genitabilis aura favoni

Incubuit segeti gravidasque invasit aristas,

Declives nutant concusso vertice culmi;

155

Talis erat populi raptim fugientis imago.

Dat tellus gemitum, et nigra caligine coelum

Volvitur, insurgit glomerato pulvere nubes.

Pro se quisque ruunt, exhortanturque vicissim

Tardantes; classemque manu contingere gaudent,

160

Certatim annixi tranquillum pellere in aequor

Limite purgato: ferit aurea sidera clamor.

Et certe hac patrios repetissent luce penates;

Sed Iuno tali compellans voce Minervam,

Effundensque imo tristes e pectore voces:

165

Ergo sic fugient, inquit, tritonia Pallas,

Argivi, turpi relegentes coerula cursu?

Tyndaris heu Priamo atque invisis gloria Teucris

Linquetur, misero quam propter funere turba

Maxima Graiorum vitam exhalavit in armis?

170

Verum age, nunc propere ad populum te confer Achivum,

Et compesce fugam, verbisque averte furentes,

Neve sinas celeres descendere in aequora pinus.

Haec ubi dicta dedit, graviter commota supremi

Nata Iovis, summo virides e vertice olympi

175

Desilit in terras, tenditque ad dorica castra.

Mox Ithacum saevo turbatum pectora motu

Conspicit; haud illi cura est contingere classem;

Quem placidis subito invadit Tritonia dictis:

Dux laertiade, solerti pectore Vlysses,

180

Sic ergo in patriam fugitis charosque penates,

Horrida converso relegentes coerula cursu?

Tyndaris heu Priamo atque invisis gloria Teucris

Linquetur, misero quam propter funere turba

Maxima Graiorum vitam exhalavit in armis?

185

Verum age, nunc propere ad populum te confer Achivium,

Et compesce fugam, verbisque averte furentes,

Neve sinas celeres descendere in aequora pinus.

Sic ait. Extemplo sacrae praecepta Minervae

Exsequitur iuvenis, solvensque a pectore laenam

190

Deturbat terrae; ast ithacae telluris alumnus

Extulit Eurybates tubicen. Volat acer Vlysses

Admisso per plana gradu, atque Agamemnone coram

Assistit; sceptrumque olim quod gesserat Atreus

Continuo excipiens, Danaum ad navalia fertur.

195

Tum siquem bello egregium regemve ducemve

Offendit, tali cohibet sermone ruentem:

Turpe est degeneri sic te pallere timore;

Siste fugam, siste, et populi compesce furores.

Magnanimi Atridae quae sit sententia, nescis:

200

Tentantur, mox errantes plectentur Achivi.

Non cuncti arcano fuerit quae verba locutus

Concilio scimus: metuo ne concitus ira

Supplicio affligat Danaos; nam vivida regis

Est animo virtus, amat et Saturnius illum.

205

Sin autem patulo clamantem offendat hiatu

Obscura de plebe virum, tum verbere duri

Illidens sceptri et verbis compescit inertem:

Siste fugam, miser; haud aliis parere recusa

Qui virtute micant;nullo tu robore praestat,

210

Consiliumque tuum non pugna aut curia poscit.

Non hic Argolici certe regnabimus omnes:

Non plures domini expediunt; rex omnibus unus,

Et princeps unus, tribuit cui iura supremus

Iupiter et sceptrum ut populi moderetur habenas.

215

Ordine sic certo populum cohibebat Vlysses.

Illi iterum nigram classem et tentoria linquunt,

Atque in concilium coeunt; it calmor ad auras:

Qualis ubi aequorei franguntur litore fluctus,

Fit sonus, et duris luctantur cautibus undae.

220

Consedere alii subito, sedesque replerunt.

Verum Thersites clamans ingentia coepta

Turbabat solus, fuerant cui turpia semper

Verba animo, atque ausus reges incessere dictis

Saepe fuit multis; tollebant undique risum

225

Argolici, quando in medium consulta ferebat.

Non illo ad Troiam venit deformior alter.

Claudus erat, transversa tuens, ad pectora curvos

Compressosque humeros, rara lanugine acutum

Aspersus caput: ante alios, invisus Achilli

230

Atque Ithaco; nam saepe illos sermone protervo

Carpserat insanus: tunc et convicia voce

Diffundens gracili, insignem vexabat Atriden.

Verum animo ardentes indignabantur Achivi.

Is vocem extollens ventoso haec protulit ore:

235

Quidnam iterum quereris, magnorum ductor Achivum?

Quid poscis? Multo radiant tua tecta metallo,

Innumeraeque adsunt forma praestante puellae.

Quas tibi nos dedimus cum magnas vertimus urbes.

Nunc etiamne aurum expectas quod perferet hostis

240

Iliacus, captiva sibi cum vincla resolvet,

Cuius ego aut alii impedient mox colla catenis?

An famulam vultu insignem, mollissima tecum

Gaudia quae iungat? Turpe est suprema tenentem

Sceptra manu, populum exemplo corrumpere tali.

245

O molles Graiae, vero nec nomine Grai,

Tendamus vela in patriam; solusque relictus

Hic Troiam obsideat, magnoque fruatur honore:

Vt si quem bello praestamus noverit usum,

Qui nunc se longe meliorem affecit Achillem

250

Dedecore, et praemium pugnae mox abstulit illi.

Sed nimium tardam Aeacides quia surgit in iram,

Non meritas tanto exegit pro crimine poenas.

Sic ait, in magnum fundens convicia regem,

Thersites. Bonus extemplo consurgit Vlysses,

255

Atque illum torvo defigens lumine fatur:

Thersita, absistas reges incessere dictis,

Dulcisonas licet effundas e pectore voces.

Nan te non alius ventosa per aequora Troiam

Deterior petiit geminos comitatus Atridas.

260

Non igitur reges petulanti scindere lingua

Te decet, et populo turpes suadere recursus.

Qualis erit nobis reditus mox litora terrae

Ad patriae, cuncti nempe ignoramus Achivi,

Obiicis argolico pro quo nunc crimina regi,

265

Et morsu laceras quem Graecia cuncta veretur.

Sed mea nunc imo sub pectore dicta reconde:

Si te bacchantem atque iterum vesana furentem

Vt nuper cernam, caput hoc cervice cruenta

Ex humeris cedat nostris, nec deinde vocetur

270

Telemachi genitor fato iam functus Vlysses;

Ni te comprendens, charas e corpore vestes

Et laenam et tunicam eripiam et quae turpia celant

Membra tibi, et flentem Danaum ad tentoria pellam,

Verberaque incutiam lacerum scindentia corpus.

275

Sic fatus, sceptro assurgens percussit eburno

Qua collum attingunt humeri: tunc ille reflexus

Ingemit, et largis humectat fletibus ora,

Exoriturque humeris nigranti sanguine livor

Perfusus. Sed enim ingenti maerore resedit

280

Thersites, manibus lacrimantia lumina siccans.

Tum quamquam Argivos iam maeror ceperat omnes,

Ingentem effusi tollebant undique risum,

Atque aliquis tali invasit sermone propinquum:

Proh quantum Argivis Ithacus iam praestit usum!

285

Consulit Danais, pugnaeque incussit amorem.

Verum hoc in primis gessit, nam fraena procaci

Iniecit linguae, et mordacia verba repressit

Thersitae; neque enim posthac fera crimina magnis

Regibus obiiciet, conviciaque improba fundet.

290

Dixerat haec. Sed enim Troiae expugnator Vlysses

Surgit sceptra tenens. Aderat tritonia Pallas

Praeconis faciem induta, et silentia iussit,

Vt cuncti exciperent Ithaci consulta superbi.

Tunc ille incipiens facundo haec protulit ore:

295

Aspicis, Atrida, quae sit sententia Graium?

Mortales inter cunctos te reddere certant

Infamem; neque enim dissolvere pacta verentur

Nec peragunt promissa tibi, ne litora terrae

Invisant patriae, ruerint nisi moenia Troiae.

300

Vtque solent pueri infantes viduaeque puellae,

Inter se repetunt questus, graiosque penates

Exposcunt. Certe durum tolerare laborem

Difficile est; multi thalamo discedere amatae

Coniugis haud possunt, unoque relinquere mense:

305

Nos procul a patria iam nonum exegimus annum.

Nec mirum longi taedet si forte laboris;

Sed mansisse diu turpe est, vacuumque redire.

Ferte, viri, et duros animo tolerate labores,

Auguris ut nostri Calchantis fata, queamus

310

Scire, ratos ne habeant an vanos pectoris orsus:

Namque tenent omnes portentum mente repostum,

Qui non funestis liquerunt lumina fatis.

Argolicis primum ut vestita est classibus Aulis

Quae Priamo cladem et Troiae pestemque ferebant,

315

Nos circum latices gelidos, fumantibus aris,

Aurigeris divum placantes numina tauris,

Sub platano umbrifera, fons lucidus unde fluebat,

Vidimus immanem tergoque rubente draconem

Terribili Iovis ut lapsu penetrarat ab ara.

320

Quin platani in ramo foliorum tegmine septos

Corripuit pullos: quos cum consumeret octo,

Nona super rabido genitrix serpente volabat,

Cui ferus immani laniavit viscera morsu.

Hunc, ubi tam teneros volucres matremque peremit.

325

Qui luci ediderat, genitor Saturnius, idem

Abdidit et duro formavit tegmine saxi.

Nos autem timidi stantes mirabile monstrum

Vidimus in mediis divum versarier aris.

Tum Calchas haec est fidenti voce locutus:

330

Quid nam torpentes subito obstupuistis, Achivi?

Haec nobis portenta deum dedit ipse creator

Tarda et sera, ait, sed fama ac laude perenni.

Nam quot aves tetro mactatas dente videtis,

Tot nos ad Troiam belli exanclabimus annos;

335

Quae decimo cadet, et poena satiabit Achivos.

Edidit haec Calchas; quae iam matura videtis.

Quare agite, o Danai, sacrae prope moenia Troiae

Sistamus, dum fatalem expugnabimus urbem.

Dixerat haec. Magno Danai clamore fremebant,

340

Tollentes Ithaci sermonem ad sidera magni;

Inque cavis ratibus vocis resonabat imago.

Protinus haec Nestor sapienti est voce locutus:

Proh di! Quam similes pueris e pectore voces

Fudistis, quibus haud curae sunt munera Martis!

345

Quem finem pacta accipient, iurataque vobis

Numina? Num flammis recident consulta virorum,

Libatumque merum, commissaque dextera dextrae

Omnibus? Heu vanis contendimus undique verbis.

Et quamquam multos bellando exegimus annos,

350

Nescimus tanto finem invenisse labori.

Atrida, semper tibi sit suprema potestas

In Danaum populos, dum fortia proelia miscent.

Hos sine dispereant paucos, qui vana seorsum

Consilia invadunt (neque enim timidissima vota

355

Explebunt), donec patrias tendemus ad urbes,

Atque exacta Iovis fuerint promissa supremi.

Nam quando explicitis sulcabant aequora velis

Argivi, et Priamo cladem Troiaeque ferebant,

Lucenti medium disrupit fulgure caelum

360

Iupiter, et dextro concussit pectora signo.

Nemo igitur patriae dulcissima litora terrae

Flagitet, iliacis Veneris dum gaudia iungat

Coniugibus, pulchramque Paris rapuisse lacaenam

Iam doleat, fumentque argivis Pergama flammis.

365

Quod si quis, reditum cupiens, attingere classem

Audeat et rapidis committere lintea ventis,

Argivum ante oculos vitam exhalabit in auras.

Tu vero, argolicae rector fidissime gentis,

Consule nunc populo, atque aliorum dicta facesse;

370

Nec spernenda quidem fuerint quae pectore promam:

In variasque tribus varias et cernere gentes

Argolicos propera, queat ut sibi quaeque favere.

Namque hoc si facies, dabitur tibi visere tandem

Frigidus astiterit cui circum pectora pallor,

375

Et qui dardanio perfundet sanguine campos.

Cognosces si fata deum tua coepta retardant,

Argolicaeve manus bellique ignara iuventus.

Dixerat. Haec contra placido rex edidit ore:

Certe omnes superas facundo pectore, Nestor.

380

Alme Tonans, utinam, Pallas atque augur Apollo,

Nunc mihi contingat bis quinque assistere tanta

Praestantes virtute viros! Iam moenia Phoebi

Diruta, iam Priami sublimia regna iacerent.

Sed mea terribili perfudit corda dolore

385

Iupiter, impellens rapidis incessere dictis

Aeaciden caramque illi extorquere puellam;

Nam si cunctorum vires in bella coirent.

Iamdudum inachiae popularent Pergama flammae.

Sed nunc ite, viri, dapibusque accumbite laetis;

390

Promite mox clypeos, et cote incendite ferrum,

Cornipedesque epulis largis satiate fugaces,

Fortia tum celeres aptate in proelia currus.

Nam dum se occiduo perfuderit aequore Titan,

Dum tenebrae insurgent, nos tristia bella geremus;

395

Manabit cunctis ardenti pectore sudor,

Omnibus hasta dabit magnum concussa laborem,

In media lassi fundabunt caede iugales.

Quod si aliquem aspiciam crudeli absistere pugna

Sponte sua ad naves residentem, non satis illi

400

Mox erit effugisse canes avidasque volucres.

Talibus Atrides. Cuncti simul ore fremebant

Argolici assensu magno; velut aequoris undas

Turbine quum rauco incumbens diverberat auster,

Et scopulo infligit qui ventos usque sonantes

405

Qui pelagi fluctus et nigros excipit imbres.

Dispersi ad naves tendunt: iam castra sereno

Igne micant; epulis accumbit graia iuventus.

Et varios orat divos, ut vulnera belli

Effugere et mortem liceat vitare cruentam.

410

Ipse Iovi taurum mactat pelopeius heros,

Qui nullum eximius lustro coniunxerat annum.

Magnanimos vocat inde senes, et splendida Graium

Corpora: iam Nestor primus, iam proximus illi

Idomeneus adest, Aiax succedit uterque,

415

Tydidesque ferox armis, et divus Vlisses;

Tum minor extemplo bello subit acer Atrides,

Vidit ut ingentes fratrem versare labores.

Continuoque molam tollunt, stant sacraque cirucum,

Effuditque preces imo de pectore Atrides:

420

Iupiter omnipotens, magnum qui volvis olympum,

Non prius hesperium declinet Phoebus in aequor,

Quam manibus Danaum Priami fulgentia tecta

Procumbant, nostraeque exurant ostia flammae.

Et meus hectoreo iam sanguine ferveat ensis,

425

Quem circum pereat sociorum maxima turba

Et terram praeceps moribundo vertice pulset.

Talibus oranti surdas obstruxerat aures

Iupiter, et Danais tristissima fata parabat.

At postquam sparsere molam superosque rogarunt,

430

Conversum iugulant taurum: mox viscera nudant,

Crura in frusta secant laeto nidore tegentes,

Tergaque cruda super ponunt atque ignibus urunt:

Exta alii retinent, veribusque trementia figunt;

Crura vorant flammae, Danai lustralibus extis

435

Vescuntur, reliquum caedunt et cuspide figunt:

Subiiciunt alii prunas, dehinc tosta reducunt:

Et tandem accumbunt epulis mensaque fruuntur.

Postquam exempta fames et amor compressus edendi,

Talia dicta dedit sapienti pectore Nestor:

440

Rex hominum Atrida, iam finem imponere verbis

Tempus adest; rumpenda mora, invadendaque pugna.

Ergo age, continuo populum ad tentoria cogant

Praecones, celeri cursu nos castra petamus,

Aeratasque acies Graium educamus in arma.

445

Dixerat. Extemplo surgens parebat Atrides.

Tum iussi incipiunt sonitu succendere dulci

Praecones populum, Danaosque in proelia cogunt.

Magnanimum Atriden cingebant undique reges,

Argivasque acies in fortia bella parabant.

450

At vero in mediis quassabat glauca Minerva

Terrificam expertem leti immunemque senectae

Aegida, quam circum fulvo spectabilis auro

Tortilibus spiris pendebat fimbria centum,

Quaeque boves pretio referebat singula centum:

455

Hac illa irradians acies lustrabat Achivum,

Omnibus incutiens duri Mavortis amorem.

Inde animum fessis validasque in proelia vires

Subiicit, et subito pugnas miscere cruentas

Dulce putant, avido stat cunctis pectore bellum.

460

Vtque olim aerei sublimi in vertice montis

Cum virides ardent silvae, procul inde micantes

Apparent flammae radiosque ad sidera tollunt;

Sic Danai splendent armis coelumque serenant.

Vtque gruum gentes celerum, seu plurimus anser.

465

Carmine seu placido qui mulcent flumina cycni,

Asia cum laeti pennis circum arva volantes

Dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri,

Nunc huc nunc illuc placido clamore feruntur;

Sic horum innumerum vulgus tentoria linquens

470

Castra petit, phrygii complentur prata Scamandri.

Extemplo resonat pedibus conterrita tellus

Cornipedum; steterant campis iamque agmina Graium

Millia, quot foliis quot floribus incipit annus.

Ac veluti innumerae pleno cum lactis ovili

475

Muscarum gentes incumbunt vere sereno,

Et volitant mulctras ingenti murmure circum;

Tot Danaum stabant acies campumque tenebant,

Ardentes animis pugnas miscere cruentas.

Vtque solent capras facili secernere virga

480

Pastores, cum se laeta inter pabula miscent,

Sic illos vario distinguunt agmine reges

Atque in bella cient; quos inter stabat Atrides

Os oculosque Iovi similis, fulgentia Marti

Arma, neque insigni Neptuno pectore dispar.

485

Ceu quondam praestans armenti gloria taurus

Conspicitur, toto cui surgunt cornua gyro,

Sic illa Atridae Saturnius ipse decorem

Luce dedit, Danaos ut forma vinceret omnes.

Nunc mihi, olympiades Musae, aspirate canenti:

490

Estis namque Deae, vos omnia mente tenetis;

Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura,

Nec danaum scimus sublimia nomina regum.

Verum ego nec numero memorem nec nomine cunctos,

Non si forte decem linguae et totidem ora sonarent,

495

Si vox indomita atque animos mihi ferreus esset,

Ni vos, caelicolae, proles Iovis inclyta, Musae,

Pandatis, quicumque gradus ad Pergama vertit.

Iamque duces referam et rapidis data lintea ventis.

Ibat in arma ferox boeotis primus ab oris

500

Peneleus, comes acer erat tum Leitus illi,

Archesilausque et Prothoenor mox Cloniusque;

Quique Hyriem populus constratamque Aulida saxis,

Qui Schoenum et Scolon tenuit, magnamque Eteonam,

Thespiam, et Gream, Mycalessumque feracem;

505

Hesium quicumque habuit, quique Harma et Erythras,

Quique Eleona almam, quique Hylen, et Peteona,

Ocaleamque, et Medeona insignem moenibus urbem,

Copas, Eutresimque, et Thisbes grata columbis

Tecta; Coronea, atque ingentia prata Haliarti,

510

Quos misit; qui Glissantam, fortemque Plataeam,

Thebanaeque urbis qui moenia celsa reliquit;

Quos dedit Onchestus Neptuni splendida luco;

Vitiferam quicumque Arnem, quicumque Mideam,

Qui Nisam coluit sacram, atque Anthedona summam:

515

Quinquaginta omnes solverunt litore naves,

Singula bis denos iuvenes centumque ferebat.

Inde sequebatur quos Orchomenus minyeus

Aspledonque dedit pulchro insudare labori:

Illos Ascalaphus et Ialmenus inclyta Martis

520

Ducebat soboles, quos virgo in luminis oras

Edidit Astyoche egregio de sanguine nata

Actoris azidae; celsi prope culmina tecti,

Mixta Deo mulier geminam dedit aurea prolem:

Hi triginta altum sulcabant puppibus aequor.

525

Phocenses duxit Schediusque et Epistropuhus ingens,

Naubolidae Iphiti magno de semine creti;

Qui Cyparissam urbem, duram quicumque colebat

Pythona, et Crissam, qui Daulida, vel Panopea,

Quique Anemoream, quicumque Hyampolin altam,

530

Qui ripas Cephisse tuas, pulchramque Lilaeam:

Et bis vicenis scindebant aequora proris.

Hi prope Boeotos a laeva, pectora duro

Cingebant ferro viresque in bella parabant.

Tum Locros Aiax in martem duxit oileus,

535

Non tamen assurgens quantus telamonius Aiax,

Sed minor: huic lini deductus stamine thorax

Munibat pectus, sed erat metuendus in hasta

Hellenas inter proceres atque inter Achivos:

Qui Cinon coluere, Opoentaque, Calliarumque,

540

Qui Bessam et Scarphen tenuit placidasque Augeas,

Tarphenque et Thronium gelidi laticesque Boagri:

Hic bis vicenas oneravit milite pinus

Locrorum, Euboeae quos miserat obvia tellus.

Euboici magno linquebant turbine Abantes

545

Chalcidaque, Eretriamque, et vitiferam Histiaeam,

Cerinthonque mari vicinam, vertice montis

Surgentem Dionque, Styramque, altamque Caryston:

In freta quos duxit bello praestans Elephenor

Chalcodontiades, magnorum ductor Abantum:

550

Illum cingebant cristata casside fulcti,

Ardentesque animis duro contendere Marte,

Et cupidi armatos ferro prosternere Troas:

Hic bis vicenas implevit remige puppes.

Inde sequebatur quicumque habitabat Athenas

555

Fortis Erechthei populum, quem maxima Pallas

Nutrivit quondam et vitalis terra creavit

Inque suo posuit iuvenem Tritonia templo.

Hic ubi Cecropidae divam redeuntibus annis

Agnorum caede et taurino sanguine placant:

560

Filius hos Petei clara de stirpe Menestheus

Egit in arma ferox, quo non praestantior alter

Belligeros ornabat equos aciesque virorum;

Cui tamen annoso certabat pectore Nestor:

Isque rates decies quinas in bella trahebat.

565

Quem prope, bis senis trabibus salaminius Aiax

Diffidens pontum tortas urtgebat in undas.

Tum quoscumque Argos dederat, Tirynthia quisque

Moenia deseruit miles; quos miserat ingens

Asine, Hermionesque sinus, praeclaraque Troezen;

570

Tum quos Eione, laetusque Epidaurus Iaccho

Fundebat; quique Aeginam et Maseta reliquit;

Hos bello instuxit dextra clarus Diomedes,

Et Sthenelus bello insignis capaneia proles,

Euryalusque ferox divis caelestibus aequus

575

Quem talaonides Mecisteus edidit ingens:

Verum omnes duxit Tydei pulcherrima proles,

Octoginta levi committens carbasa vento.

Quique myceneae linquebant moenia terrae.

Et quos in martem ditissima tecta Corinthi

580

Misere, et cela turritae mole Cleonae;

Quisquis et Orneas Araethyreamque colebat,

Et Sicyona olim imperio quam pressit Adrastus;

Quos Hyperesce Gonoessaque miserat alta;

Pellenem quicumque viri, quique Aegion urbem,

585

Aegialumque omnem, atque Helices lata arva tenebant;

Hos ratibus centum protraxit in arma Agamemnon,

Cingebatque ducem bello spectata iuventus:

Ipse autem rutilo munitos pectora ferro

Fulgebat Danaos inter fortissimus heros,

590

Belligeras flammans ruitura in Pergama turmas.

Deseruit validam post haec Lacedaemona miles,

Pharimque, et Spartam, Messen gratamque columbis;

Bryseis cessit populis, laetisque Augeis;

Litoreumque Helos et duras linquebat Amyclas;

595

Tum venit quoscumque Laa et quos Oetylus egit:

Hos Menelaus ovans in martem duxit atrides,

Et bis trecenis praetexit aequora proris,

Incendens validas troiana in tecta cohortes;

Dedecus ipse Helenes forti depellere dextra

600

Ardebat, moestosque armis abolere dolores.

Mox ibant quoscumque Pylosque Arenaque misit;

Qui Thyron Alpheo vicinum, et montibus Aepy

Ingestum, quisquis Cyparisseenta colebat;

Quos Helos et Pteleon, quos fertilis Amphigenia

605

In martem fudit, quos Dorion (hic ubi Musis

Obvius, Oechaliam atque Euryti tecta relinquens,

Threicius Thamyras spoliatus carmine cessit;

Namque Iovis prolem stulta dum voce lacessit

Demens, et cantu vocat in certamina divas,

610

Arte miser dulci caruit, citharaeque sonantes

Tendere suffosso est oblitus lumine chordas):

Hos agitans populos solerti pectore Nestor

Cum ter tricenis ratibus surgebat in aequor.

Tum ruit Arcadiam et Cyllenem vomere curvo

615

Qui domuit celsam, tumuli qua culmina surgunt

Aepytii ingentes bello qui nutrit alumnos;

Linquebant alii Phenon; pecorosa vacabat

Orchomenus, Rhipe, et Stratie, ventosaque Enispe;

Mantinee validos misit Tegeeque colonos;

620

Multos Parrhasia et Stympheleus in arma parabant:

Hos satus Ancaeo duxit praestans Agapenor,

Et ter vicenis pulsavit coerula proris,

Arcadiaeque egit populos ad bella paratos.

His dedit Atrides puppes, ut scindere possent

625

Terga maris; neque enim undarum commercia norunt.

Tum qui Buprasion quique Elidos arva tenebant,

Myrsimus et quantum Hyrmine et Alesion ingens

Oleniusque lapis spatioso limite cingit;

Quatuor hos egere duces: et quisque sonantem

630

Bis quinis trabibus subigebat Nerea princeps,

Exhortans avidos casura in Pergama Epeos:

Namque hos Amphimachus Cteati fortissima proles,

Illos actoridae Euryti Thalpius ingens

Armabat soboles, amaryncidesque Diores,

635

Inde Polyxinus surgebat Agasthene cretus

Qui placido Augeas sceptro regnisque premebat.

Tum qui Dulichium, et sacras habitabat Echinas,

Quae ponto elatae respondent Elidos arvis;

Hosque Meges duxit, fuerant cui proelia cordi,

640

Quem genuit Phileus: is quondam, percitus ira,

Dulichium petiit, genitoris tecta relinquens:

Hic quadragenis subigebat navibus aequor.

Inde Cephallenas bonus incendebat Vlysses;

Quos Ithace misit, quos et frondosa tenebat

645

Neritos; incoluit quicumque Aegilipa duram,

Quique Zacynthum altam; quos et Crocylea, Samosque,

Et quos Epirus dabat, et contraria tellus:

Hos bello adiunxit solerti pectore Vlysses,

Bis senis vacuo luctans in marmore proris.

650

Aetolos dedit inde Thoas Andraemone cretus;

Qui Pleurona habuit, quique Olenon, atque Pylenen,

Chalcidaque, Anchialonque, et saxosam Calydona;

Magnanimus vita quoniam decesserat Oeneus

Cum sobole ingenti, Meleager et ipse iacebat:

655

Huic igitur populus rerum concessit habenas,

Qui sexaginta complevit milite pinus.

Idomeneus acer Cretas in bella ciebat;

Quos Cnossos dedit, et Gortynae moenia celsae,

Miletos, Lictosque ingens, atque arva Lycasti;

660

Qui Phaeston Rhytionque habuit; tandemque ruebat

Centena insignis Crete quos protulit urbe:

Idomeneus ovans forti metuendus in hasta,

Merionesque egit magno par robore Marti;

Atque octogenas rapuere in bella carinas.

665

Tlepolemus rapidis torquebat Nerea tonsis,

Commisitque novem Rhodiorum carbasa ponto;

Exhausitque urbes quas sustinet insula ternas,

Lindon Ielisonque argillosamque Camirum;

Sed rutila ante alios rex ipse micabat in hasta,

670

Quem forti Alcidae pulchra edidit Astyochea.

Illam Ephyrae quondam placidis extorsit ab oris

Postquam expugnavit validas Tirynthius urbes.

Sed iam Tlepolemi surgens adoleverat aetas,

Confectum senio iuvenis cum forte Lycimnum

675

Maternum prostravit avum; navesque paravit

Continuo, et populum ingentem per coerula traxit,

Namque alios timuit natos durique nepotes

Herculis: at postquam innumeros superare labores

Contigit, ad rhodiae pervenit littora terrae;

680

Et subito ternas opulentis moenibus urbes.

Implerunt, coluitque pater Saturnius illos,

Ante omnes augens populos, opibusque beavit.

Nireus ex Syma dedit hinc tria carbasa ventis,

Nireus Aglaiae et Charopi pulcherrima proles,

685

Nireus quo Danaos inter formosior alter

Non fuit, excepto pelidae corpore Achillis;

Sed rarum imbellis populum raptabat in arma.

Tum qui Nisyrum incoluit, Crapathumque, Thasumque,

Eurypylique urbem Choon, madidasque Calydnas,

690

His animum incendit Phidippus et Antiphus acer;

Thessalus hos genuit pulchro satus Hectore ductor:

Hi triginta altum fundebant vela per aequor.

Hinc radiabat ovans, Argos quicumque pelasgum,

Quique Alon, atque Alopem, et celsam Trachina colebat,

695

Quos Phthia et nitidis dedit Hellas culta puellis;

Myrmidonum Hellenumque acies et achiva iuventus

Haec erat: hic magno populus comes ibat Achilli;

Is decies quinis ratibus praetexerat undas.

Sed nunc armatas non ducit in arma cohortes

700

Inclytus Aeacides; magna namque aestuat ira,

Et dolet absentis fervore Briseidos ardens:

Quam rapuit postquam Lyrnessia moenia belo

Et Thebam prostravit humi, fortemque Mycetem

Atque illi comitem transfixit Epistrophon hasta,

705

Lepidae Eveni claro de sanguine natos.

Sed cito magnanimos Danaum consurget in hostes.

Tum quos armabat Phylace, quos florea misit

Pyrrhasus, atque ovium quos mater fertilis Iton,

Et qui gramineam Pteleum atque Antrona colebat,

710

Bellicus hos rapuit dux Protesilaus in arma,

Vitales carpens auras; sed morte iacebat

Tum niger obscura, miseramque reliquerat altos

Vxorem questus rumpentem atque unguibus ora

Foedantem indignis, imperfectosque penates:

715

Namque illum, ante omnes danaos, fortissimus Hector

Saltantem navi ferro transfixit acuto.

Non tamen hae valido carebant principe turmae.

Namque ferox illas agitabat in arma Podarces

Phylacidae Iphicli soboles clarissima bello,

720

Et frater magni fuerat qui Protesilai

Surgentique aetate minor: sed fortior ingens

Protesilaus erat; tamen hoc se rege tuentur

Aemoniae turbae, nec iam ductoris egebant.

Is quadraginta diffudit vela per aequor.

725

Mox aderat quicumque Pheras, Boebeida circum,

Qui Boebem, et Glaphyras, pulchramque habitabat Iolcon:

Hos undena levi committens lintea vento

Admeti Eumelus soboles in proelia traxit;

Filia quem Peliae, nitido celeberrima vultu,

730

Edidit Alcestis dias in luminis oras.

Tum quos Thaumaciae, quos et Methona ciebat,

Quos Meliboea dedit, quosque aspera misit Olizon;

His doctus celeres arcu intendisse sagittas

Castra Philoctetes suasit, qui navibus undas

735

Versabat septem, iuvenes at singula habebat

Quinquaginta gravi miscentes bella pharetra.

Illum autem duros tolerantem corde dolores

Nunc bona Lemnos habet: gelidi nam vulnere laesum

Serpentis iuvenem populus dimisit Achivum:

740

Sed cito magnanimum revocabunt agmina regem.

Non tamen hae valido carebant principe turmae,

Namque Medon nothus insigni generatus Oileo

Aptabat Marti, peperit quem candida Rhene.

Quos dedit hinc Tricce, quosque aspera misit Ithome,

745

Venit et Eurythi Oechaliam quicumque reliquit:

Hos medici armarunt Podalirius atque Machaon,

Quos genuit Phoebo nymphaque Coronide natus.

Tum subiere viri quos fons Hyperea tenebat,

Et quos Orchomenus, Titani quos culmina celsi,

750

Qui rura Asterii valido suspendit aratro:

Hos bonus Eurypylus, praeclaro Evenore cretus,

Cum bis vicenis trabibus raptavit in arma.

Mox qui Gyrtonem, Argissamque, Orthemque colebat,

Quique reliquerunt Elonam et Olossona canam,

755

His animum incendit bellum cupiens Polyoetes,

Pirithoi soboles quem Iupiter ipse creavit:

Verum hunc Pirithoo pulchra edidit Hppodamia,

Tempore quo rapidos devicit marte bimembres

Et penes Aethycios pyliis detrusit ab arvis.

760

Illi autem socius fortis Geleonteus ibat,

Caenidae magni proles divina Coroni.

Hi quadraginta versarunt navibus undas.

Et bis undenas duxit per coerula puppes

Ex Cypho Guneus, Enienes atque Peraebos

765

In martem exagitans, qui Dodonamque colebant,

Et quorum Imertus lambit titaresius arva;

Qui nitidas mittit Peneo argenteus undas

Nec se confundit fluvio, sed vertice summo

Innatat, et liquidum currens imitatur olivum;

770

Nam caput a stygiae protraxit fonte paludis.

Magnetas duxit Prothous Tenthredone cretus,

Peneum quicumque bibit, qui Pelion altis

Frondibus umbrosum duro versabat aratro:

Et quadragenis sulcavit coerula proris.

775

Hi Danaum reges Troiam petiere ducesque.

Sed virtute prior qui fulsit, Musa, referre

Incipe tu nobis et equos memorare fugaces.

Cornipedes inter longe venere supremae

Quas pheretiades Eumelus agebat in arma,

780

Alitibus curso similes, paribusque tegentes

Ardua colla iubis aequali aetate decoras,

Et plano insignes tergo; quas flavus Apollo

Pieriis olim pastor nutrivit in arvis;

Ambas femino sexu atque in bella paratas.

785

Sed Danaum longe primus telamonius Aiax

Emicuit, rapida Aeacides dum fluctuat ira.

Ille etenim cunctos valido superabat Achivos

Robore, et insignes rapiebat in arma iugales:

Sed nunc, Atridae iratus, tentoria circum

790

Stat ferus. Vndisono populus se litore duris

Exercet iaculis, et condit in aethera discos,

Spiculaque intorquet prope currus; inde volucres

Cornipedes loton carpunt apiumque palustre,

Et cohibent celeres tentoria magna quadrigas:

795

Illi in bella ducem cupiunt, perque agmina Graium

Nunc huc nunc illuc tendunt, nec proelia miscent.

Ast alii properant, veluti si terra micanti

Igne ruat, pulsuque pedum sonat incita tellus.

Vt cum terribili ferit altus fulmine celsam

800

Iupiter Inarimem, quae lecto est clara Typhoei,

Sic pedibus Danaum tellus concussa sonabat;

Et rapido campi secuerunt aequora passu.

Tum volucrem coelo misit Saturnius Irim

Iliacum ad populum, moestissima dicta ferentem.

805

Illi autem cuncti Priami intra limina regis

Constiterant, atque in medium consulta ferebant.

Hic Iris placido sermonem protulit ore;

Effinxitque sonum priamei diva Politae,

Qui stabat pedibus fidens speculator in alto

810

Tunc Aesyetae tumulo, dum castra reliquant

Argolici aeratasque acies in Pergama cogant.

Huius habens vocem, roseo sic ore locuta est:

Vsque tibi, senior, verborum est copia menti

Vt cum pace vires; sed nunc ingentia surgunt

815

Bella tibi: certe rapidi certamina Martis

Multa ego iam petii, nec tanti visere turmas

Contigerat populi; longo namque ordine campis,

Arboreas frondes numerumque imitantur arenae.

Iamque petent bello surgentia moenia Troiae.

820

Tu vero ante alios, Hector, mea perfice dicta.

Adsunt auxilia excelsis in moenibus urbis

Plurima, sed cunctis diversa est lingua maniplis:

Quisque suos igitur populos convertat in arma,

Et reges aptent socias in bella cohortes.

825

Dixerat. Ille deae surgens tum iussa facessit;

Concilium solvit, populumque impellit ad arma.

Panduntur portae; ruit inflammata iuventus

Effera Teucrorum, magno surgente tumultu.

Est in conspectu, qua latum maxima Troia

830

Explicuit campum, celsas porrecta sub auras

Alta columna caput; Batieam nomine dicunt

Mortales, superi velocis busta Myrinae:

Hic sese auxilia et pubes troiana diremit.

Teucrorumque acies, cristata casside tectus,

835

Priamides Hector duxit: radiantia cunctis

Tegmina cingebant humeros hastaeque micabant.

Verum Dardanios Anchisae maxima proles

Aeneas acuit bello, quem candida luci

Edidit alma Venus nemorosae in vallibus Idae:

840

Atque aderant illi comites Antenore nati

Archilochusque Acamasque, ardentis fulmina belli.

Inde subibat ovans laetam quicumque Zeleam

Incoluit populus celsae in radicibus Idae,

Aesepique bibit latices: hos traxit in arma

845

Egregia fulgens virtute, Lycaone cretus,

Pandarus; huic arcum donavit Cynthius ipse.

Quique Adresteam populumque colebat Apaesi,

Quos Pityea dedit, Tereaeque ardua celsae

Culmina, duxerunt Adrastus et Amphius illos;

850

Lineus huic thorax armatum pectus obibat:

Atque utrumque Merops genuit percosius, alto

Maximus augurio, nec prolem in bella sinebat

Tendere; sed nati genitoris cedere dictis

Contempsere sui, miserandaque fata petebant.

855

Tum quos Percote effudit, quos moenia Practi,

Sestos, Abydeique sinus, quos misit Arisbe;

Hos duro hyrtacides bello dedit Asius ingens,

Asius hyrtacides, cuius nutrivit Arisbe

Cornipedes validos ad flumina Selleentis.

860

Egit et Hippothous fortes in bella Pelasgos,

Quos habuit Larissa ferax; hos Marte Pylaeus

Hippothousque valens in proelia dura coegit,

Teutamides claro genuit quos sanguine Lethus.

Threicios Acamas et Pirous egit in hostes,

865

Quos hellespontus rapida compescuit unda.

Hinc Ciconum populos Euphemus in arma ciebat,

Quem ceades tulerat vitae Troezenus in oras.

Inde pharetratos Pyraechmes Paeonas egit,

Quos dederat nitidis amydonius Axius undis,

870

Axius egregio perfundens flumine terram.

Paphlagonum ductor ruit inde Pylaemenes ingens

Ex Enetis, genus est mulis silvestribus unde;

Adiunxitque acies quas Sesamus, atque Cythorus,

Et quas Parthenius misit liquidissimus amnis,

875

Quas Cromna Aegialusque habuit, celsique Erithini.

Quem prope, Alizonum populos in bella ciebant,

Ex Alybes tectis, Odiusque et Epistrophus acer,

Cuius inest foetis argenti copia terris.

Protinus inde Chromis Mysos ducebat aruspex;

880

At non thessalicae medicari cuspidis ictum

Augurio valuit, namque illum stravit Achilles

Cum flavium rubro maculavit sanguine Troum.

Sed Phrygas Ascanius Phorcysque in proelia traxit,

Tunc ex Ascania cupidos incendere martem.

885

Antiphus et Mesthles mox inde, Pylaemene creti,

Quos peperit Gygaea palus, praeclara movebant

Agmina Maeonios Tmoli sub culmine natos.

Tum Cares duxit validus certamine Nastes;

Qui Miletum habuit, Phthiri qui culmina celsi,

890

Quos Mycalae caput et Maeandri miserat unda;

Illos Amphimachusque, Nomionis inclyta proles,

Qui fulgens auro lascivae more puellae

Castra adiit demens, neque enim propellere mortem

Aurati potuere sinus, cum magnus Achilles

895

In fluvio stravit pugnantem atque abstulit aurum.

Sarpedon rapuit Lycios et Glaucus in arma,

Tum procul a Lycia et velocis gurgite Xanthi.