Amerigo Corsini compendium in vitam Cosmi Medicis 3

Testo base di riferimento: L. Juhász, 1934

Cura dell'edizione digitale: Annachiara Barizza


Dum Medices Venetis summa cum laude moratur

Sedibus atque inter cives dum magnus habetur

Dumque suum patribus virtus commendat alumnum,

Maesta gemit semper dulcem Florentia natum

5

Decessisse suum caroque orbata parente

Continuo in luctu et lachrimis versatur acerbis.

Saepe virum veluti crudeli morte peremptum

Casta dolet coniunx et maestis cuncta querelis

Tecta replet late, resonat vicinia planctu

10

Femineo, spargit flavos per colla capillos,

Corporis omne decus, vestitus negligit omnis

Vesteque lugubri amissum deplorat amorem.

Sic pariter nostra tum passim maeror in urbe

Cernitur et patria ingenti confecta dolore

15

Munera quaeque sinit, fuerint seu publica curis

Expediunda suis, cunctis neglecta diebus

Profluere atque situ confecta albescere turpi,

Seu privata manet patriae coniuncta saluti,

Ceu nihil ad patriam videas torpescere semper.

20

Non secus, ac gelidae cernas cum tempore brumae

Cuncta rigere gelu et glacie concreta iacere.

Namque oblita sui penitus rerumque suarum

Nil, nisi quod possit tantum lenire dolorem,

Cogitat, unde sibi multis discrimina rebus

25

Proveniunt, illinc rapidis lacerata rapinis,

Hinc aliis submersa malis, ceu navis, in altum

Quae subit adversam ventorum forte procellam,

Neve gubernator nec doctus in arte magister

Vllus adest illi, qui consulat atque gubernet,

30

Naufraga sed rabidis ventis iaculatur et undis

Et iactata diu portus non invenit ullos.

Civica sic patriam versat dissentio nostram

Ambitioque feris submersit fluctibus illam,

Neve quies ac ulla datur spes certa salutis,

35

Sed vidua assidue nullo tutore relicto

Diripitur ceditque malis et languida luget.

Publica iura vacant, cedit civile potentum

Viribus atque armis, tum pro ratione voluntas

Cuncta gerit, tum prompta subit metuenda libido.

40

Quin et sacra deum cunctis solemnia templis

Cessant et solito nusquam celebrantur honore.

Quae delubra novo fuerant, ornata decore,

Iam deserta manent amotis undique sacris.

Sicque suum cernens tam parvo tempore nomen

45

Relligio, Etrusca quod magnum semper in urbe

Gesserat indictum nullis venerarier aris,

Haec secum volvit magno perculsa dolore:

"Cum plus Etrusca discederet exul ab urbe

Pulsus ob invidiam Medices, permagna putavi

50

Damna futuri mihi, nam multis saucia curis

Angebar primum iniungi discrimina nato

Tanta meo, cum nulla extaret causa malorum,

Praemia sed meritis potius sibi debita magnis.

Flumina praeterea nostris uberrima plantis,

55

Quae Medico semper pleno de fonte fluebant,

Diverti e campis alio conversa dolebam.

Non tamen, ut video, avulsas radicibus imis

Credideram plantas, ne ferrent amplius ullos,

Vt solite, fructus, semper quos esse feraces

60

Et memini et plenis collegi cratibus olim,

Non etiam incultos impleri sentibus agros

Arvaque submotis Medicis arescere rivis.

Ergo necesse novas quam primum quaerere sedes

Et Florentina decedere protinus urbe,

65

Vrbe mihi cunctis grata magis urbibus olim.

Sed promissa dei memori nunc mente revolvo,

Scilicet absentem revocari ad publica Cosmum

Munera transactis nonnullis mensibus, unde

Spes mihi certa manet; vereor sed plurima, quae nunc

70

Accusant magno Tyrrhenam crimine gentem,

Ne pater omnipotens gestis iratus iniquis

In longum promissa trahat populumque severus

Puniat ingratum, maneant cum praemia Cosmo

Digna satis, Veneta quae nunc ex urbe reportat,

75

Quae valeant mentis placidam sibi ferre quietem,

Vnde prius iunctis orabo numina palmis

Magna dei, videat, ne quid mereantur iniqui,

Sed quid digna pii Medicis nunc facta requirant

Damnaque conspiciat, quae nobis magna resultant.

80

Talibus ergo deum dictis et corde precabor:

'O deus, humano generi qui parcere semper

Gaudes, nec scelerum iratus reminisceris unquam,

Te precor, avertas oculos, licet impia multis

Extent facta malis in te commissa per urbem

85

Etruscam, ingratasque bonus ne respice mentes,

Sed moveat Medicis pietas cultusque deorum

Et mea te tangant sumptis incommoda damnis.

Advenit ecce dies nobis promissa; parentem

Restituas, oro, patriae, quae languida semper

90

Luget et absentem luctu deplorat acerbo,

Et mihi concedas divinae sortis honore

Posse frui solito, quem secum ferre necesse est,

Cum secum pariter Tyrrhena excesserit urbe'".

Talia Relligio; tum summi rector Olympi

95

Rettulit haec contra: "Tuus, o sanctissima virtus,

Me dolor et Medicis pietas nil tale merentis

Impellunt gratis ingratae ignoscere genti.

Vade, age, dic Medici, patriam mox praeparet ire,

Nam reditus concessa sibi nunc certa potestas".

100

Inde vocat subito ex nymphis caelestibus unam,

Quae radiis semper casti resplendet amoris;

Talibus alloquitur dictis et talia mandat:

"Gratia grata mihi, quia gratum reddis honorem

Numinibus sanctis resque intercedis honestas,

105

Nec praestare boni quicquid mortalia possunt

Te sine corda virum. Florentinam ocius urbem

Advola et actutum mentes incende virorum,

Vt revocent ultro Medicem patriaeque parentem

Restituant meritique sibi reddantur honores".

110

Nec non et summi peragit mandata tonantis

Gratia, nam, liquidas pennis dilapsa per auras

Advolat Etruscas aura velocior arces

Atque adeo procerum mentes et corda virorum

Irrepit et tanto in Medicem succendit amore,

115

Vt subito tentet revocare ad publica Cosmum

Iura magistratus, quamvis furibunda minetur

Factio et adversis obsistat viribus audax,

Impleat et totam magnis terroribus urbem.

Contio sed populi magno celebrata favore

120

Comprimit audaces dirosque per omnia cives

Et revocat Medicem solitoque in culmine rerum

Collocat et meritos reddi sibi mandat honores.

Relligio interea Vestalis virginis ora

Et vestes induta sacras victasque pudicas.

125

Accelerans gressus Medicas contendit ad aedes

Et placida Medicem voce introgressa salutat:

"Salve, cura deum, et veram, quam porto, salutem,

Accipe nec mirare tuas accedere solam

Hac cum veste domos ausam, nam iussa facesso

130

Magna dei patriasque libens tibi nuntio sedes

Restitui et magna in patriam cum laude vocari".

Dixit et extemplo pariter cum voce recessit.

At Medices tali stupefactus imagine primum

Virginis atque habitum et faciem admiratus honestam,

135

Mox secum repetens audita ex ordine verba

Haud dubiam praestare fidem de sedibus altis

Advenisse deam et divum mandata tulisse,

Sed, quibus e meritis mandentur talia, nescit,

Sic igitur firmum fixumque in mente reponit

140

Se, Florentinam quam primum advenerit urbem,

Viderit et patriam, sacras componere leges

Compositasque suos cives servare libenter,

Numina magna deum votis sacrisque peractis

Saepe vocaturum et grates quascunque laturum

145

Pluraque marmoreo structurum templa decore.

Postera fulgebat radiis Aurora coruscis,

Cum Venetas velox advenit nuntius oras,

Detulit et, quanto Medices revocatus honore

In patriam quantumque suis iam civibus adsit

150

Gratus et acceptus, redeat modo laetus ad urbem,

Quae Medico tantum ardens inflammatur amore,

Quantum casta virum uxor amat vel mater alumnum.

Nec mora; continuo Florentis iussa senatus

Expedit Etruscam Medices rediturus ad urbem.

155

Iamque Mugellanos fines ingressus et agros

Audiit ingentem populi adventare catervam

Obviam et egressos proceres iam protinus omnes.

Quod minime cernens privatos posse decere

Diversum per iter Tyrrhenam pergit ad urbem,

160

Quam tacitus paucis tantum comitantibus intrat,

Dirigit et primos ad magna palatia gressus,

Laetus adit dominos, dulci et sermone salutat

Et grates agit ingentes veniamque precatur.

Laetitia subito complentur corda virorum

165

Ingenti et populus nimium gestire videtur

Non aliter, quam saepe novus si nuntius affert

Seu victos hostes urbesque ex hoste receptas

Seu gratam cunctis post multa pericula pacem.

Neve magis reduci mater laetatur alumno,

170

Vnicus ille licet viduae sit cura parentis,

Cum redit emensus variis labentia terris

Aequora et obscurae passus discrimina mortis,

Quam patria incolumi Cosmo est gavisa recepto,

Cui commendat opesque suas rerumque salutem.

175

Nec minus ille suae curas amplectitur urbis,

Quam pater ipse domumque suam natosque gubernat.

Publica cuncta brevi tanta est prudentia Cosmi

Consiliis composta suis servare tenorem

Incipiunt solitum priscamque resumere normam.

180

Seditione viri soliti turbare quietem

Antiquam patriae poenis plectuntur acerbis,

Praemia nec desunt iustis iam civibus ulla.

Sic igitur patrius pulchre componitur ordo

Iamque sacras leges cives venerantur et omnis

185

Plebs patribus subiecta manet legesque veretur.

Hinc per te, Medices, Laurentis templa Levitae

Cernuntur Fesulis magnis suffulta columnis

Auratoque nitent passim laquearia tecto.

Hinc delubra tibi, Marce, instaurata nitescunt

190

Porticibusque pii fratres spatiantur honestis.

Bibliotheca libros miro constructa decore,

Sive sacros quaeras seu quos gentilis honorat,

Fratribus et reliquis large quoscunque ministrat.

Hinc Fesuli montis positum in radicibus alti

195

Cernitur erectum pulchra testudine templum

Tectaque cernuntur monacis habitanda pudicis

Splendida et obducti circum viridaria muri.

Denique signa pilis insertis aurea rubris

Omnibus in templis tota spectantur in urbe.

200

Hinc quoque regali fabricata palatia sumptu

Advena miratur, cives mirantur et omnes.

Nec minus interea patriae indulgere quieti

Cernitur et curas animo gestare salubres.

Namque foris bellum firmata pace resedit

205

Horribilisque domi subito discordia cessit,

Reddidit et cautos ad cuncta pericula cives.

Quod Piccininus suscepta clade fatetur,

Cum fugit amissis et fracto milite castris,

Franciscusque comes puppi decedere iussus

210

Valle Casentina, adversi dum principis arma

Sectatus nostra demens defecit ab urbe,

Testanturque feri insultus atque irrita bella

Alfonsi regis, multis dum milibus ardens

Obsidione gravi, Plombini moenia cinxit

215

In moremque fugae raptim obsidione soluta

Navibus in patriam levibus remeare coactus.

Sed quo divinae referam praesagia mentis

Carmine et instantis praevisa pericula belli?

Quis deus ingenio poterit praestare favorem,

220

Vestrum opus, o Musae, vestra haec sit cura, precamur.

Nam nihil absque opibus vestris speramus honestum

Posse loqui; vestra haec iterum sit cura, precamur.

Mors ducis Insubrium cunctis pergrata Philippi

Horrida multorum mentes ad proelia vertit

225

Cordaque praecipue Venetorum fervida tinxit

Ambitione gravi, cuperent ut regna Philippi

Cedere cuncta sibi, nam motis undique bellis

Armorum strepitu videas horrescere totam

Italiam et subito consterni cuncta tremore.

230

Hinc rex Alfonsus violata pace tremendus

Imminet et bellum nobis cladesque minatur.

Illinc et Venetis vexatur Gallia castris,

Gallia defuncto quondam subiecta Philippo,

Sed duce Francisco correptis Insuber armis

235

It contra et cara pro libertate repugnat;

Inclita facta gerit, magno et discrimine clades

Iniungit Venetis; iustus nam iusta rependit

Iura deus iustosque fovet reprimitque superbos.

Mox tamen adiuncto sibi Sforza et foedere firmo

240

Insurgunt iterum Veneti cladesque vicissim

Insubribus referunt iamque urbis moenia cingunt

Milite et effosso circundant aggere muros.

Iamque fame impulsus positis iam cogitur armis

Insuber optatam precibus perquirere pacem,

245

Cum Veneti sese violato foedere iungunt

Insubribus pactosque negant persolvere nummos

Francisco, sed castra iubent dissolvere et ipsum

Finibus Insubrium quam primum abscedere mandant.

Tum demum Medices divina mente volutans,

250

Quid totiens firmata velint totiensque soluta

Foedera deposcant, Venetorum quippe timendas

Aestimat ambages et magna pericula cernit,

Consiliis ni forte bonis opibusve iuvetur

Franciscus Venetum monitus contemnere iussa,

255

Castra nec Insubrium obsessis deducere campis.

Sic monet, ut fervens obsessis acrius instet

Moenibus utque novis obsessam cladibus urbem

Terreat et nusquam sumptis discedat ab armis.

Quippe suas iam noscat opes sibi quasque paratas

260

Affore, nec magnis desperet sumptibus ullis

Sufficere et solum tanto se occurrere bello

Posse, sed adiutus vires animumque resumat.

Namque sibi sciat et Medici commune futurum

Id bellum, quod fata dabunt succedere felix,

265

Si modo persistat solitis in viribus audax.

Talibus impulsus dictis opibusque refectus

Sforziades tantis replet terroribus urbem

Obsessam, ut magnus magno clamore tumultus

Aestuet arreptisque ruat populariter armis

270

Insuber et Venetum crudeli vulnere caeso

Legato, portis murisque patentibus hostem

Intra tecta vocet summoque in culmine rerum

Constituat mandetque suam per saecula gentem

Mandatis parere suis et iussa vereri.

275

Annuit oblatis rerumque capessit habenas

Sforziades laetus populique favore secundo

Insubrium componit opes et cuncta gubernat.

At Venetis livor tum fervens cordibus ira

Aestuat ereptumque dolent e faucibus amplum

280

Imperium mortemque sui tum saeva retractant

Vulnera legati; stimulat vindicta furentes.

Hinc sibi coniungunt firmato foedere regem

Alfonsum nostramque fidem veteremque requirunt

Gentis amicitiam et socialia iura recensent.

285

Vertitur ad Venetas populi sententia partes

Antiquumque patres renovari foedus et arma

Haud iniusta capi Venetum pro parte fatentur

Et secura magis; delendum quippe tyranni

Nomen et in cunctis civilia iura tuenda.

290

Et licet eventus Martis communis utrisque,

Attamen ad Venetos felix spectare videtur,

Sint quibus et vires rerumque potentia maior

Sitque vel ad magnos immensa pecunia sumptus.

Praeterea spes magna monet protendere fines

295

Posse vel imperium late producere nostrum.

Namque Padum citra quicquid dicionis habetur

Insubrium, nostris Venetis cedentibus omne

Accedet titulis, regni spes, nulla potestas

Transque Padum Venetas servabunt omnia leges.

300

Sic erit in magnis aequata potentia rebus.

Contra nulla viget regni spes, nulla potestas

Vincendi nullusque favor, sed certa malorum

Congeries certusque dolor patriaeque ruina.

Hae passim fota voces vulgantur in urbe.

305

At Medices alto coniectans corde futura

Publica, quem solum tangebat cura salutis.

Conventu in magno populi cunctique senatus

Talibus incepit tumque his est vocibus usus:

"Res magna, o cives, et magni plena pericli

310

Postulat, ut, quisquis patrium sectatur honorem

Et libertatis servari nomen honestum

Affectat patriae postponens cuncta saluti,

Proferat in medium, si quid sibi forte cavendum

Apparet, subeatque libens quoscunque labores

315

Pro patria et vitam pro libertate recuset.

Nobiscum Veneti renovari foedera poscunt.

Pluribus illa quidem non aspernanda videntur,

Nec mirum, quoniam patriae conferre saluti

Rentur et ex illis augeri publica censent,

320

Nec mihi displiceant, illud modo facta sequantur.

Sed vereor, ne forte magis confecta ruinam

Attulerint patriae vel libera iura resolvant.

Nam regni titulis caecaque cupidine ductos

Fingere cuncta reor Venetos et quaerere solum,

325

Deserat ut bellum positis exterritus armis

Sforziades nullisque opibus nulloque favore

Suffultus tantis succumbens sumptibus erret.

Gallia tum demum dubiis dum partibus haeret

Dumque suos cernit vexari cladibus agros

330

Fessa iugum subitura suum, tum denique totis

Viribus Italiam conentur subdere totam.

Et faciant, ni bella ferox incepta sequatur

Sforziades opibus nostris suffultus et armis.

Nec belli sumptus Venetumque potentia quemquam

335

Terreat; haud quisquam belli desperet honestos

Eventus fore, nam felix victoria fortem

Sforziadem sequitur, iam victis impiger instat

Hostibus Insubriumque potens dominatur in urbe.

Quod si Tyrrheni inspiraverit aura leonis,

340

Nimirum plenis transvectus in aequora velis,

Quosque velit, liceat tutos acquirere portus.

Quare agite, o cives, animis insurgite laetis

Suspectosque nimis vobis nimiumque potentes

Nunc duce Francisco Venetum deprimite fastus

345

Et rerum eventus faustos sperate futuros".

Dixerat haec Medices; simul omnis curia laudat

Consilium Medicis; patriae nam cura salutis

Admonet instantes iterum perpendere casus.

Ergo petita negant renovari foedera neve

350

Cum Venetis aliqua sociari lege, sed omnes

Bellorum casus et tristia facta vereri

Insubriumque ducem, quoniam ascivisse volentes

Audierint, nullis arcendum viribus atque

Marte lacessendum nullo cum iure videri.

355

Hinc ira atque odiis et aperto Marte furentes

Ardescunt Veneti, quin improbus omnia vertit

Iura furor; Venetis subito nam finibus acti

Quique Fluentini; nunquam concessa potestas

Legatis nostris Venetas accedere ad oras.

360

Tum demum patribus Cosmo suadente receptus

Sforziades socius sancitaque foedera sacris

Legibus et nostros olim iunctura nepotes.

Quae simul et patriam recte servasse salutem

Quis neget et stabilem pariter fundasse quietem

365

Italiae et Venetum fastus domuisse potentes?

Nam licet horrendas bellorum Gallia clades

Senserit et turmas equitum peditumque catervas

Insultare suis Veneto sub nomine campis

Viderit et duras tulerint vastata ruinas,

370

Nec non et Calabrum Campano, milite princeps

Praedatus Thuscos magna formidine saltus

Terrores nostrae magnos iniecerit urbi,

Non tamen instantis belli perculsa tumultu

Gallia succubuit, non ipsa Etruria tantis

375

Cladibus ingemuit, quin sumptis protinus armis

Illinc et Venetas acies excedere cogunt,

Hinc et Campanas nullo discrimine pellunt,

Quin et Francorum regem regemque Renatum

Foedere coniungunt. Superatis Alpibus ardens

380

Ipse Renatus adest multis cum milibus, unde

Et Venetis metus et tum regni cura tuendi

Iniicitur regi; tum pacis mentio facta

Et firmata inter Venetos Thuscumque senatum

Sforziademque ducem demum sancita per omnes

385

Italiae populos spatio servanda trilustri.

Bellorum postquam terror submotus et omnis

Armorum strepitus placidae cessere quieti,

Maior inest Medici firmandae cura quietis

Concordemque suis pariter coniicere mentem

390

Civibus et veteres rixas abolere nefandas

Et leges sancire sacras populumque severis

Moribus instruere et priscas inducere normas.

Non labor incassum, sumptus non ipsa fefellit

Cura virum, nam cuncta domi composta quierunt

395

Publica, tumve foris tantum reverenda senatus

Etruscas inter gentes populosque propinquos

Floruit auctoritas, ut Florida lilia quisque

Laudibus in caelum et verbis extolleret amplis

Optaretque simul coniungi foedere sacro.

400

At Medices amplum populi Florentis honorem

Tam celebrem cunctas Italas volitare per urbes

Prospiciens stabilemque domi per longa quietem

Tempora mansuram, nec non et dulcia cernens

Affore compositis externis otia bellis,

405

Talibus ad natum placidis est vocibus usus:

"Petre, meis semper cunctis spes unica rebus,

Iam narrasse tibi memini longo ordine cuncta,

Quae ventura mihi cari genitoris imago

Dixerat, obscurus clausum dum carcer haberet.

410

Vera quidem cernis transactis omnia rebus

Haud finem sortita malum, sed prospera semper

In melius conversa. Fidem meliora futura

Non aliter, quam dicta tibi praesagia praestant.

Passibus haud lentis tristem adventare senectam

415

Ipse vides secumque graves afferre dolores.

Onera cuncta libens humeris iam subtrahe nostris,

Nam breve, quod restat, spatium sibi poscit inanes

Deponi curas rebusque incumbere certis.

Et licet hoc teneris fuerit mihi semper ab annis

420

Ante oculos, iniuncta tamen discrimina multis

Avertere modis. Testor pia numina divum

Invitum traxisse moras dubiosque senectae

Expectasse dies, summi sed rector Olympi

Intus cuncta videns cordis secreta rimatur.

425

Haud equidem infitior magnos instare labores,

Singula dum tractas privata et publica solus.

Sed labor iste brevi minuetur tempore, namque

Talia iam video Laurentis signa nepotis,

Mox ut cuncta sibi tuto committere possis.

430

Hic tibi non tantum commissa negotia promptus

Expediet, sed cuncta procul praevisa subibit.

Accipe, quae nostram Laurenti a nomine sumpta

Haud temnenda quidem pascunt prognostica mentem.

Laurea serta vides doctos ornare poetas,

435

Cingitur hac etiam felix victoria fronde.

Ingenio praestans studiis fulgebit honestis

Victoremque suum cernet Florentia civem.

Ergo age, felici sic omine cuncta capesse

Et gravibus curis vacuum iam redde parentem".

440

Haec ait et, veluti prudens doctusque magister,

Qui maris undisoni fluctus scopulosque minaces

Ventorumque feros ictus diramque procellam

Saepius expertus tutos acquirere portus

Festinat miserae fugiens discrimina mortis,

445

Quos ubi securus cepit, non amplius ullis

Fluctibus aut rabidis tentat se credere ventis,

Haud aliter Medices curas tunc exuit omnes,

Quae possint placidam mentis turbare quietem.

Divinis tantum properat fundare carinas

450

Portubus aeternam sperans haurire salutem.

O quam felicem videas hunc degere vitam!

Scripturae intendit solvendo aenigmata sacrae

Cortice detecto dulces gustare medullas.

Quid referam, quanta videas pietate decorum

455

In patriam civesque suos carosque propinquos?

Quidve loquar, patiens casus ut pertulit omnes,

Quos fortuna modis saevos tulit invida multis?

Non nati mors dura sui carique nepotis,

Languida non etiam concretis membra podagris

460

Hunc cogere virum querulas emittere voces,

Sed rectum servare modum cumulataque magno

Dona referre deo precibusque orare pudicis.

Sumptibus, ah, quantis vel quali ornata decore

Templa deum fabricanda locat, quae multa per urbem

465

Conspicienda manent Medicumque insignia gestant.

His igitur studiis mentem dum pascit honestis

Et divina domi speculatur cuncta quietus,

Delphica ceu quondam dubiis oracula rebus

Consultura petit falsis gens tradita divis,

470

Non secus hunc adeunt cives, vicinus et omnis,

Vt videant et certa simul responsa reportent.

Ecce propinquabat morti vicina senectus;

Sacra petit, iunctis sumitque viatica palmis,

Mixta piis lachrimis demum verba ultima dixit.

475

Inque tuas commendo manus, pater optime, mentem:

Non ingrata patrem patriae Florentia dixit.