Fraternis radiis nitido fulgebat Olympo

Filia Latonae rapidisque invecta quadrigis

Lampade lustrabat tenebrosa silentia noctis,

Omnia cum placidum carpunt animalia somnum

5

Et duras tristi ponunt e pectore curas.

Ast ego, quanta meos maneant discrimina cives

Et quantas Latio caedes Bellona minetur

Insomnis mediae meditabar tempore noctis;

Dumque animo dubio, celeri dum mente revolvo

10

Vastari Italiam et pulchros cultoribus agros

Et miseras tantis viduari civibus urbes

Vt grave Martis opus sub mille pericula tractent,

Spiritus ecce meus sopito corpore visus

Ardua sublimis caeli super astra volare.

15

Cernere tunc licuit propius miracula toto

Quae sunt sparsa polo. Furiosi bracchia Cancri

Horret adhuc animus saevumque videre Leonem,

Herculeae dextrae Nemea quem in valle peremit

Nodosum robur longo certamine victum.

20

Saevit adhuc oculis et Phoebi torridus aestu

Vertitur in rabiem. Longum perterritus Anguem

Vitavi, magnam caeli qui corpore partem

Occupat immani, gemino porrectus ab axe.

Te quoque qui vexit stellantis cornua Tauri,

25

Europa, ingentes animo fecere timores.

Terruit aetherias magno clangore per auras

Armiger ipse Iovis pennis crepitantibus ales

Ne puer ut quondam raptarer Troius Ida.

Inde venenatis horrendus Scorpio chelis,

30

Per devexa poli gradiens irasque minasque

Effundens, pavidam implevit formidine mentem;

Impastusque diu, crocitans circumque supraque,

Me rostro et pedibus terrebat Corvus aduncis.

Parte alia Chiron, telo metuendus acuto,

35

Aetheriam audacter peragrabat semifer arcem.

Hos inter pulcher candenti pectore Cygnus

Sidereas miris replebat questibus auras.

Hinc Aries, hinc Hydrus erat, viridesque dracones

Vibrabant saevis horrentia sibila linguis,

40

Terribili quoque adhuc saevas venator Orion

Ense feras mediis velox urgebat in astris.

Longa nimis numerare mora est immania monstra,

In toto passim quae vidi errantia caelo.

Tunc vero extimui ne me comprehenderet ignis,

45

Namque videbatur stellis ardentibus aether

Comburi, et totus fumare est visus Olympus.

Sidereo at postquam steteram sublimis in axe,

Vnde aer liquidus Neptuniaque arva videri,

Vnde urbes poterant et tristia Tartara Ditis,

50

Despexi in terras et regna iacentia late,

Quae fuscus Maurus colit, et quae nigrior Indus,

Qui colit occiduam Thylem montesque Rhipaeos

Quaeque iacent inter parvo discrimine terrae.

Me miserum, parvi brevis est angustia mundi!

55

Vix instar puncti visa est telluris imago!

Hei mihi, Tyrrheni quam parva potentia regni est,

Paenituitque tuae, mater Florentia, sedis!

Non altae turres, montis non ardua moles,

Templa Reparatae celsas aequantia nubes,

60

Qua nec maiori se homines testudine iactant,

Nec poterant celsae spectari moenia Romae,

Pertimui barathro ne praecipitata profundo

Orbis et antiqui desisset forma videri.

Heu, scelus ad tantum potuit discordia demens

65

Pro tali imperio et dominandi insana cupido

Ducere transversos - minimo pro iugere terrae -

Iustitiae et recto torquere a limite cives?

Talia dum lacrimis iactarem maestus obortis,

Quam tenues vexent mortalia pectora curae,

70

Percussit nostras divini carminis aures

Concentus, subitoque poli miro ordine visi

In gyrum flecti. Phoebus contrarius illis

Volvitur et miseris sic praebet lumina terris

Vnde homines pecudumque genus variaeque volucres

75

Crescendi vires ducunt et noxia vitant.

Dicite, Pierides, sanctosque inflate furores;

Nunc mihi Parnassi totos aperite recessus!

Si mereor, divae, vestrum praebete favorem!

Crescat in ore sonus! Nam nos maiora paramus

80

Dicere, nec teneri nobis luduntur amores,

Spiritus alme, precor, nostro succurre labori,

Ignis ut inspiret divini pectus amoris

Sanctus, et altisono cantem mysteria versu,

Regia magnanimi nunc est referenda Tonantis;

85

Quosque frui aeterno divos feliciter aevo,

Atriaque ipsorum tectis miranda superbis

Quae vidi, narrate, deae (vos omnia nostis),

Namque meo scitis falsum nil carmine fingi.

Aurea sex gradibus caelo pendebat ab alto

90

Ad centrum terrae longe demissa catena,

Qua tellus ponto, qua se ligat ignibus aer,

Qua sphaerae ac vertex alti est connexus Olympi,

Omnia ne ruerent vasta divulsa ruina.

Haec super aeterni miranda palatia Regis

95

Me stupidum tenuere diu, dum singula cerno.

Non mihi si totidem linguis mille ora sonarent,

Tantarum vix pars rerum millesima posset

Describi: humanae possunt non omnia vires.

Vestibulum solido centum ex adamante columnae

100

Sustentant late et longe, quibus aurea basis

Subiacet, et totidem credas lucescere soles,

Aurati postes, argentea limina, portae

Postibus affixi miro fulgere pyropi.

Vincebant flammas, et erat mirabile visu

105

Ordine quo nexi fuerant viridesque smaragdi

Inter amethystos positi rubrosque hyacinthos.

Partim adamas plana, partim quoque cuspide acuta,

Vt solis flammae portis radiabat in illis,

Milleque praeterea gemmae conchaeque rotundae,

110

Quae candore nives possent superare recentes;

Nec poteram aeriae fastigia cernere turris,

Tantum se moles spatium tollebat in altum.

Etsi non esset magni super ardua caeli,

Sidera dixisses ipsum superare cacumen.

115

Postquam introgressus primi fastigia tecti,

Mirabar parvis emblemata picta lapillis,

Divinaque faber variaverat arte lacunari

Paene imitatus erat spirantibus aethera signis,

Sumque iterum ignitum visus mihi cernere caelum.

120

Candidus at paries, mira spectabilis arte,

Vincit ebur nitidum, lactentia marmora vincit,

Et lapidum tenues iunctura excluderer ungues.

Haec ego suspiciens stupidis dum miror ocellis,

Attonitusque diu circum dum singula lustro,

125

Vidi alios postes, ubi sunt conclavia divum,

Tramite qui ducunt recto ad penetrale Tonantis.

Auratum limen valvae, crystallina porta,

Ex adamante fuit vectes, argentea claustra,

Atque incisa notis fuerant duo carmina magnis:

130

Atria fas nulli est mortali intrare deorum

Nec nisi qui meritis divino est dignus honore.

His super astabat vultu facieque rubenti

Candentemque ferens gladium torvusque satelles,

Qui geminis bifores utrimque amplectitur alis.

135

Tunc vero ardebam penitus cognoscere divos,

Atque Dei faciem coramque videre beatos,

Reddere quos miseros nulla infortunia possunt,

Accessi tetigique fores ac supplice voce

Aetheriae divinus erat qui ianitor arcis

140

Oravi ut liceat caelestia tecta subire;

Quod si edicta Dei, si lex vetuisset Olympi,

Semiaperta tamen reseretur ianua nobis,

Vt possim e foribus Caelestis Numinis aulam

Angustisque sacros rimis lustrare penates.

145

Sic ego. Sic arcis divinae est ianitor orsus:

'Parcarum quamvis nondum compleveris horas,

Restet adhuc multum et nendum de stamine Clotho,

Nec tua purgarint virtutes pectora labe,

Sitque nefas magnum impurum contingere purum,

150

Non tamen aetherias credo sine numine divum

Repseris in sedes per tanta pericula tutus.

Siste gradum donec quae sit sententia poscam

Magnanimi Iovis, an possis admittier intro.'

Iam redit, et subito resolutae cardine valvae

155

Ingentem fecere sonum, magnusque remugit

Aether, et intremuit totius machina mundi,

Non secus ac quondam, ventis agitantibus imbres,

Dissiliere poli crepitumque dedere tremendum.

Tunc mihi siderei patefacta esu: ianua Regis.

160

Protinus obstupui cecidique in limine demens,

Tantum divino fragrabat nectare sedes

Magna Iovis. Prorsus quidquid Panchaia felix,

India, vel totus quidquid tulit orbis odoris

Sedibus ex illis - vel plus - spirare putasses.

165

Lux etiam longe Phoebea lampade maior,

Divorum facie quae sancto ardebat amore,

Effulsit nostrique hebetavit lumina vultus,

Non aliter quam si ferventis Apollinis orbem,

Cum purus sine nube dies aestate serena

170

Illuxit terris, spectarem lumine fixo.

Forsitan et Regis faciem vultumque superni

Nosse voles, lector, solio quo Iuppiter alto

Iura daret meritosque deis conferret honores,

Non potuere pati mortalia lumina tantum

175

Splendorem; cecidi quotiens spectare volebam.

Si tu contuleris quidquid splendoris ubique est -

Sidereas flammas, lunam, solemque diurnum -

Prae facie illius iuraveris esse tenebras

Obscurae noctis, cum caelum nubila condunt.

180

Dum sic, mentis inops, penderem limine in ipso,

Tunc veneranda meas subito vox attigit aures:

'Surge age, nec dubita postes intrare superbos!

Pelle metum! Aeterni dedit hoc sapientia Regis,

Hoc tibi fatorum series concessit, ut, ante

185

Quam tuus exutus terrestris carceris artus,

Spiritus aetherias Divini Numinis aedes

Visitet, atque ipsos mireris in aethere divos,

Qui factis meruere suis post funera caelum.

Me duce carpe viam.' Dixit dextramque timentis

190

Prendit et hoc dubiam confirmat pignore ruentem.

Pone tamen lento comitor vestigia passu;

Nam vocem agnovi, sed erat mutata figura.

Candida vestis erat, multo contexta labore

(Cecropiae dicas confectam Palladis arte),

195

Et facies illi terso fulgentior auro,

Sed iuvenilis erat, triginta circiter annos,

At pariter similes omnes aetate videntur,

Dispar erat fulgor tamen est stola candida cunctis.

Mutuus ardentes tanta caritate revinxit

200

Et mirandus amor laetantes fronte serena,

Infecit nullus caelestia pectora livor,

Quisque sua contentus agit feliciter aevum

Sorte, nec ullius meliori invidit honori

Tunc animus miro scire haec optabat amore

205

Scitarique ducem causas splendoris et aevi.

Vt faciem agnovi, 'Patriae lux inclita nostrae,

Dic, venerande pater' dixi, 'sanctissime Cosme,

Cur urbi incubuere tuae discrimina tanta,

Cur tantas caedes, cur tanta incendia cives

210

Instituere mali, cur vertere funditus urbem,

Quam tu servasti tranquilla pace tot annos,

Foederibus ruptis crudelis turba parabat?

Consiliis atque aere tuo quos saepe fugasti,

Isti in perniciem ducunt urbisque ruinam;

215

Externos hostes addunt civilibus armis,

At Petrus ille tuus, patriae spes unica nostrae,

Extorsit praedam rabioso ex ore luporum;

Incolumes cives, miseram servavit et urbem.

Profuit afflictis summo in discrimine rerum

220

Fortiter ipse nepos pulchris Laurentius armis.

Artibus imperium quam longe extendet avitis!

Quo tibi nil timeo, Florentia, sospite; quo tu

Florebis, vero ''felix'' cognomine dicta.'

Sic ego. Sic Cosmus divino est ore locutus:

225

'Exsulibus quamvis comitatus Colleo nostris

Flaminiae populetur agros, Asturque rebellis

Fugerit ad Venetos abrupto foedere demens,

Perfidiae poenas sceleratas imbuet auctor

Cum sua vastari tam pinguia culta videbit,

230

Ingentem abduci praedam, vallisque Lamonae

Viderit infelix raptari hominesque pecusque;

Insultetque licet castris et territet armis

Marcicola et nostris minitetur moenibus hostis,

Credat et Italiae cunctis dominarier oris

235

Si Florentinos Romana a stirpe nepotes,

Quos nulli populi, nulli domuere tyranni,

Sub iuga misisset, nescit quid vivida virtus

Possit in Etruscis, quos nulla pericula terrent,

Non labor assiduus, non hostes mille fatigant.

240

Si totus contra armatus contenderit orbis,

Marte satis minime cedet fiducia Tuscis,

Pro Florentinis Deus est et numina cuncta

Attollunt humiles, deponunt arce superbos.

Foederibus ruptis vix tandem suscitat arma

245

Martia Romanae Sullanus stirpis alumnus.

Quin Rex Ferrandus, Tusci pars maxima belli,

Mittet opes magnas, nobis socia agmina iungens.

Vt natum Lydi pro libertate Leonis

Tantus amor nostri est in aperta pericula mittat.

250

Parte alia victor sociis Galeactius armis

Gallica terribili populabitur oppida bello.

Forsitan Alpino descendet ab aggere, magnum

Agmen agens, hostis quondam, nunc factus amicus,

Adsueta bellis comitatus gente Philippus.

255

Mantua quin etiam iustam consurget in iram;

Inflammata odiis, gladium destringet in hostes.

Necnon magnanimus coniunget castra Robertus

Et dux Vrbini, belli cui summa gerundi

Mandetur, pietate bonus, praeclarior armis,

260

Qui nunc in bellis Latio est Sertorius alter.

Et dubitatis adhuc, cives, cum gente nefanda,

Cum duce praedone, et cum desertoribus urbis,

Saepe lacessiti, tam iusta capessere bella?

Quin etiam impleri Tyrrhenum navibus aequor

265

Illyricosque sinus celsas percurrere puppes

Aspicies (credas Ossam Taurumque revulsos,

Aut Alpes mediis fluitantes dixeris undis)

Vt ratibus Venetum turritis ostia claudant.

Quas meruere dabunt abrupto foedere poenas,

270

Exstirpate metus et duras pectore curas

Ponite, Certa manet iam nunc victoria Tuscis,

Et sero optabit supplex post proelia pacem,

Qui modo nascentis flammas exstinguere belli

Posset, sed caeco mavult contendere Marte.

275

Ausoniam heu miseram ferro flammisque ruentem!

Sed meliora dabit summi Regnator Olympi.

'Sic memini quondam, dum pristina vita manebat,

Vltima cum nobis legerent sua fila Sorores,

Et mors iam Stygiis circum me serperet umbris,

280

Cum circumstarent proceres, et turba senilis

Circumfusa torum lacrimis lugeret obortis:

''Iustitiam imprimis colite et vitate nefandum

Ac civile odium. Meritis bene munera dentur.

Exstirpate malos, totum ne perdat ovile

285

Inficiatque pecus turpi porrigine porcus.

Esse Deum memorem iusti iniustique putate,

Qui volet exacte rationem exquirere rerum.

Non aurum, non te Ciceronis lingua tuetur,

Non tibi consultus nodosa aenigmata solvet,

290

Non vi, non precibus, non victus munere, Iudex

Regali solio, Tyrio sublimis in ostro,

Supplicium miseris, virtuti praemia reddet.

Omnes qui fuerint quacumque ex gente creati,

Cum suprema dies perituro illuxerit orbi,

295

Ante thronum venient et Iudicis ora tremendi;

Crimina net poterunt celari, cuncta patebunt,

Et nihil infitias quidquid peccaveris olim

Ire miser poteris, dictum, factum, atque putatum.

Codice divino scriptum scelus omne legetur.

300

Vae misero, quem iusta Dei sententia damnet!

Quam foret utilius, si numquam munera vitae

Gustasset numquam vidisset sidera caeli!

O vox terribilis, vox, inquam, horrenda Tonantis,

Cum terrore malos sub tristia Tartara pellet:

305

Ite, mali, in tenebras procul hinc, procul ite, maligni,

Spe sine us aeterno cruciatu torreat ignis,

At bonus aetherii fiet novus incola caeli:

Ad dextram venias, divinas legis amaror,

Nectare ut aeterne felix sine fine fruaris!''

310

'Haec ego nequiquam supremo in funere vitae

Irrita iactavi ventis portanda sub auras.

Tunc timui patriae ventura pericula, namque

Perfida progenies, Medicum quae crevit honore,

Ex humili iam facta potens, ex paupere dives,

315

Exitiale odium memori sub pectore servans,

Exitium nato quaerens patriaeque sibique,

Sollicitum quoque me his degentem reddidit astris,

Atque Deum supplex, ut tot discrimina pellat,

Eripiat rapidis Florentia moenia flammis,

320

Oravi, Nutu dedit hoc Regnator Olympi.

Quin etiam poenas solvet scelerata propago,

Et quicumque armis prodet civilibus urbem

Infelix luet aeterne sub Tartara poenas!

Haec ubi dicta dedit, caelestes ordine miro,

325

Hinc cherubim seraphimque choros ostendit ovantes

(Scintillas totidem dicas ardere micantes),

Qui prope caelestem posuere sedilia Regem,

Aurea et invicti praecordia summa Tonantis

(Nam propiora tenent) noscunt, si noscere possunt;

330

Ardentemque ferens princeps archangelus hastam

Aurea servabat celsi subsellia Patris,

Gemmatisque cohors alis (mirabile visu)

Lauta ministrabat sanctis convivia divis;

Nec numerare queas oculos radiantibus alis

335

Et miras facies, nobis vix credere dignas.

Corpora non fuerant, tenues nec dixeris umbras.

Qualia saepe solent miris insomnia visis

Perplexam mentem et sopitos ludere sensus,

Cum ieiuna fames seu turpis crapula corpus

340

Prosternit, clauditque gravantia lumina somnus,

Sic mirae errabant vario splendore figurae.

Prima tenet seraphim, summi sapientia Regis,

Igneus et cherubim una thronique verendi.

Hi nullo aspiciunt medio Dominoque fruuntur.

345

Inde potestates virtutesque insuper omnes

Ordine composito sedes tenuere secundas.

Angelus hos sequitur, caelestis nuntius aulae.

Nam Rex omnipotens cherubim, cherubimque secundis,

Hi mandata tibi, tu defers, angele, nobis.

350

Sic a supremo fas est descendere ad imum.

At monstrum horrendum mira formidine mentem

Percussit trepidam, calido ut sine sanguine vultus

Albus, et horrentes steterint in vertice crines.

Vox mihi lapsuro mediis in faucibus haesit.

355

Cui capita assistunt torvis horrentia formis,

Et septem linguas septenaque porrigit ora,

Et totidem signis impressum bellua librum

Servabat, cuius fuit hoc in cortice carmen:

Viventum liber est quibus est promissus Olympus.

360

Caelicolum nulli fas est aperire libellum!

Sed Deus altitonans (opus innarrabile) claves

Inclusas retinet solvitque tenacia vincla.

Purgatum postquam scelus est, super aethera purus

Spiritus aeterno est caeli functurus honore.

365

Nec procul attonita renovarunt mente pavorem

Quattuor horrendis diversa animalia formis,

Nam leo, terribilis villoso tegmine, saevis

Vnguibus acer erat, qualem Gaetulia creavit,

Aut, Acheloe, tuis potasti, corniger, undis;

370

Hinc truculenta bovis facies, spectabilis inde

Angelus humano vultu, fulgentibus alis.

Hos super astabat pennis miranda volucris -

Armiger illa Iovis, ni me sententia fallit.

Quattuor hos iuxta divi (mirabile visu)

375

Astiterant. quorum terso fulgentior auro

Vultus erat, risusque decens in fronte serena.

Vicissent nitidum radiantia lumina solem,

Aut candore nives quae mox cecidere recentes

Talis fluxa tenus superasset palla decoris.

380

At divina cohors caelique exercitus omnis

Partim hymnos partimque leves agitare choreas

Flectereque in gyrum, saltantes ordine miro.

Hi laudes Domini cantabant voce sonora,

Fecerit ur caelum, terramque crearit et undam,

385

Vtque leves ignis volitare per aethera flammas

De nihilo, ut dederit variis animalia formis.

Pars habitat terras, pars umida regna profundi,

Pars liquido pictis se librat in aere pennis.

Possit ut id fieri, terram secrevit ab undis

390

Aeraque ardenti nitidum divisit ab igne.

Fecerit utque globum lunae, quae mense peragrat

Per bis sena suis radiantia signa quadrigis.

Vt, Cytherea, tuum rutilanti lumine sidus

Lascivos, hilares, pulchros, levitatis amicos,

395

Producatque choris habiles ac versibus aptos.

Quin et Atlantiades velox, licet ille galero

Tectus, Apollineos non quit vitare calores,

Credat ur a solis radiis ignobile vulgus

Combustum, cum iam rutilo vanescat Olympo.

400

Astutum, varium, et prompto Cyllenius ore,

Et nimium lucri cupidum producit alumnum.

Formosus mediis ut temperet omnia Phoebus

Impositus sphaeris et lustret lampade terras;

Vt citharae auratae resonanti pollice chordas

405

Pulset, et ad sonitum cuncti moveantur Olympi;

Vt teneras frondes et flores vere nitenti,

Aestibus intensis canas producat aristas,

Impleat autumnum maturis largiter uvis,

Vt bruma australes penitus concessit ad oras.

410

Mavortisque ardens animosa irritet ad arma

Sidus, et insanis agitet mortalia bellis,

Audaces moresque feros pugnaque superbos

Et furere ardenti vesanos procreet ira.

Vtque benigna viris Dictaei stella tyranni

415

Fulgeat et sanctos producat lucida mores.

Vt grave Saturni miseris mortalibus astrum

Triginta tandem cursum vix expleat annis.

Ni Cytherea Venus, rutilo ni Iuppiter igne

Obsistat sidusque senis perfringat iniqui,

420

Omne malum terris curva se falce daturum

Portendit, iunctusque bonis sic temperat astrum.

Necnon divinum tanta dulcedine carmen

Cantabant, notulis vix enarrabile miris,

Attonito ut similis, sine motu, lumine fixo,

425

Perstarem, Arrectas concentus carminis aures

Ceperat, ut seraphim referebat voce canora,

Principio ut varia depinxit imagine caelum,

Ne foret hoc vacuum, miro est splendore creatus

Angelus et simili comites fulgore micantes.

430

Vtque superba cohors, regnis detrusa supernis,

Immensas sine fine dabit sub Tartara poenas,

Quae summo aequiperare Deo Regi Patrique

Ausa fuit, crudele nefas, immane nefandum.

Caelicolae ast alii divina voce canebant,

435

Post caelum et terras ut primum effinxerit Adam

De limo humanos ne saeva superbia natos

Tollat humo inflatos, homines rapiatque feroces,

Vt neget esse Deum aut praesentia numina temnat

(Sed tamen ille sua similem sub imagine fecit,

440

Ne tota humanis iaceat mens obruta rebus);

Deque viri latere uxorem sibi fecerit Evam,

His animam partem divinae inflaverit aurae,

Primum immortales ambo sine crimine nati,

Post errata tamen mortem subiere parentes,

445

Vnde necesse fuit mortalia cuncta perire.

Nam quaecumque globo lunaeque sub orbe creantur

Inferius primum crescunt, post aucta senescunt.

Haec voluit parere viris Rex magnus Olympi.

Quidquid alit tellus — pisces, animalia, plantae,

450

Saxaque diversis terrae pretiosa metallis —

Aut hominem oblectant aut praestant commoda vitae.

Natus et ipse Deo, caelestia regna moretur,

Si modo fatales virtutibus egerit annos.

Custodes gemini miseris mortalibus adsunt.

455

Hinc bonus, inde malus trahit in contraria pectus

Ambiguum. Spectare bonus caelestia regna

Admonet, et vanos vitae mortalis honores

Spernere, virtutemque sequi per mille labores.

Ille alter viriis tentat corrumpere mentem,

460

Nunc magnas ostentat opes, nunc ditia regna,

Nunc suaves epulas, Veneris nunc dulcia furta.

Sic hominem vario dubium certamine turbant,

Ipse sed, arbitrio liber, deflectit habenas

Frenaque anhelantum spumantia volvit equorum.

465

Nunc altos montes cursumque intendit ad astra,

Et nunc, illecebris captus, percurrit apertum

Aequor et evitat rupes atque invia saxa.

Necnon altisono referebant carmine Throni

Vt genus humanum miro dilexit amore

470

Ille Opifex summus rerum mundique Creator.

Nam quia siderei permansit ianua caeli

Clausa diu, nullaeque animae super astra volabant,

Mortali quamvis defunctae corpore vitae,

Et, dum vixerunt tenebroso carcere limi

475

Inclusae, semper leges hominumque Deique

Servarint, nullo macularint crimine vitam,

His tamen obstabant primi delicta parentis.

At Deus omnipotens, cui servit machina mundi

Caelestisque cohors cui caeli regia patet,

480

Humanam sumpsit pura de Virgine formam,

Cum foret Augusti sub nutu Caesaris orbis,

Non dedignavit terras Regnator Olympi

Immixtusque habitare viris sub imagine servi,

Vivere ter denos cuni mille laboribus annos

485

Orbe quidem medio, ne ignoraretur ab ullo

Factus homo, Immensi quantus fuit ardor amoris!

Rex aeternus erat servus mortalis, et aeque

Mendicus, qui dives erat, Cruciatibus insons

Se dedit et vili terra mutavit Olympum.

490

Aeternis tenebris ne gens humana periret,

Assumpsit multo periturum verbere corpus,

Seque neci tradi voluit, reseratet ut altum

Humano generi pretioso sanguine caelum.

Vt cruce suspensum gemini cinxere latrones,

495

Qui furtis, qui caede cruces meruere nefandas,

Dic, homo, dic, ingrate, mihi, Divina Potestas

Quid meruit, cum se ligno transfixit acerbo

Impia Iudaeae immitis periuria gentis?

Cantabant, veluti portas reclusit Averni

500

Victor, ut ingressus sanctas detraxerit umbras,

Et secum aetherias tandem ut duxisset ad arces,

Felices animae summo ut potirentur Olympo,

Vtque vias aliis posthac patefecerit alti.

Quin etiam alterno modulantes carmine voces,

505

Angelicas mira implebant dulcedine sedes,

Non secus ac quondam finxerunt Orphea vates,

Pulsantem dulces aurato pectine chordas,

Immites flexisse feras et flumina cursu

Firmasse et duras movisse in montibus ornos,

510

Infernos adiisse lacus. Cui ianitor Orci

Cum tria porrigeret venienti Cerberus ora,

Ad sonitum citharae vigilantia lumina clausit.

Pulsabat pariter citharam pariterque canebat,

Si modo Tartareas potuisset flectere leges

515

Vt secum Eurydicen superas adduceret auras.

Si licet humanis divum componere rebus,

Talia caelestes edebant carmina throni.

Vt sunt bis seni Divino Ardore repleti

Discipuli atque, eius vestigia tanta secuti,

520

Doctoris leges totum sparsere per orbem,

Tunc mala cessarunt sculptorum oracula divum,

Tunc fraudes victae, et patefactae daemonis artes.

Haec et plura chori resonanti voce canebant,

Omnia sed turbae non sunt vulganda profanae,

525

Et vetat ipse Deus mysteria cuncta referre.

Dum biberem attonitus suspensis auribus ista,

Dux mihi Cosmus ait, ‘Restant tibi plura videnda

Dum licet et fas est caelestia visere regna,

Mortali quondam raro concessa videri.

530

Me duce festina, tibi cunctas ordine miro

Ostendam causas tanti splendoris et aevi,

Cur omnes nivea florent in veste iuventa.

'Hos paene innumeros, solio quos cernis eburno,

Candida gemmatis redimitos tempora sertis,

535

Veste frui in nitida ambrosiis et nectare divos -

Hi peperere suis virtutibus atria caeli.

Hic quia servavit castos cum coniuge mores,

Alterius nullos thalamos violavit adulter.

Hic quia paupertatem animo sic pertulit aequo

540

Vt, quamvis multis rebus mendicus egeret,

Nil tamen optabat placide nisi ducere vitam«

Hic quia se nulli mulieri miscuit umquam

Sed caelebs vixit, tali dignatus honore est,

Hic quoniam aere suo multis subvenit egenis,

545

Non animo infecto, populi ut sibi quaereret auram;

Clam dabat egregiae solum virtutis amorei

Ille autem, insignis contemptis fascibus urbis,

Contemplans caelum, silvestri se abdidit antro.

Ille sacras divis construxit funditus aedes;

550

Hic alimenta dedit ruituraque templa refecit.

Iste, in honore Dei, primae post sidera noctis

Sedabat tenui ventris ieiunia victu,

Vt nunc ambrosiis caelo saturetur in alto.

Hic res urbanas perituraque regna reliquit

555

Et patriam et dulces cara cum coniuge natos;

Omnia dimisit vitae caelestis amore.

Is, Dominum iusto quoniam est veneratus honore,

Servavit praecepta Dei legesque superbas!

Nunc fruitur caelo felix semperque fruetur.

560

Ille Dei verbum multas vulgavit in urbes,

Et resides populos vitiis ad templa deorum

Hortando precibus, terrendo voce minaci,

Eloquio tandem sancto, ad meliora reduxit.

Ille parum lucens, gradibus quem cernis in imis

565

Fronte quidem laeta summum spectare Tonantem,

Tartarei horrendo solum terrore flagelli

Abstinuit vitiis. Alti est nunc incola regni.

Haec veneranda cohors, nitido fulgentior auro,

Quae viridi palma florentia tempora cinxit,

570

Dum Christi nomen celebrat, profitetur, adorat,

Corpora suppliciis tribuit lanianda tyranni.

Haec vera est fidei martyr. Non dira Neronis

Constantes potuere viros tormenta movere,

Et quamvis avidae torrerent pectora flammae,

575

Mens invicta magis divino ardebat amore.

Ignes, arma, famem, frigus, ludibria, caedes

Aequo animo victrix vitiorum turba ferebat.

Quos autem miro cernis candore micantes

Ac propiore Deo et sublimi in sede locatos,

580

Hi miseras viduas carisque parentibus orbos

Foverunt, patriae qui commoda publica rebus

Duxerunt potiora suis, potirentur ut astris;

Praemia qui iustis poenasque dedere malignis,

Astraeam intrepidi totum coluere per aevum,

585

Debita cuique suae tribuentes munera vitae.

Hic, patriae ingenti laudis perculsus amore,

Largiter expendit magni patrimonia census.

Post etiam, saevos patriae ut depelleret hostes,

Per medias acies hostiliaque arma cruentus

590

Suscepit pulchram crudeli in vulnere mortem.

Eripuit miseram hic bellis civilibus urbem.

Cum fureret populus, cum belli dira cupido

Redderet insanos ad impia proelia cives,

Sedavit placidis flagrantia pectora dictis.

595

Sed, ne te fugiat, nihil est acceptius ipsi

Qui mare, qui terram, ex nihilo qui cuncta creavit

Quam servatores patriae, quorum aurea serta

Cinxerunt multis radiantia tempora gemmis.

Hos omnes summi collustrat gratia Regis,

600

Vt sol germanam totumque illuminat orbem;

Sed qui corporeo caelestem carcere vitam

Duxit et a vitio sine fraude abhorruit omni,

Ille Deo propior maiori lumine fulget.

Pro meritis minus hic, longe magis ille relucet.

605

Sorte sua quisque est laetus, livore fugato.

'Forsan et inquiris cur una est omnibus aetas.

Non infans curvusque senex, non debilis ullus;

Sunt validae cunctis iuvenili in pectore vires.

Hac aetate Deus (namque est perfectior omni)

610

Sponte cruci voluit figi mortemque subire,

Vt possent homines, aeterna morte redempti,

Vivere perpetuo iuvenes feliciter aevo

Pulchrum namque mori est iuvenili in tempore, quando

Sint plenae vires, vigeantque in pectore sensus,

615

Credendum tunc est, felici morte beatum,

Defunctum vita summo placuisse Tonanti.

Quid nisi plena mali vita est, nisi plena laborum?

I nunc, longinquo te mille doloribus aevo

Serva, ut fortunae infelix ludibria solvas.

620

Quin et corporibus divinus praemia Iudex

Contribuet, tantos quae sustinuere labores

Mortalis vitae regni caelestis amore,

Cum tuba supremi ciet ad praetoria Regis

Defunctas animas vitae fatalibus annis.

625

Tunc sibi quisque suum corpusque animumque resumet,

Praemia seu capiat pariter cum corpore poenas.

Cui Deus aetherias habitandas destinat arces,

Ille reviviscet iuvenis fulgentior astris.

Cui tenebrosa palus Stygii continget Averni,

630

Debile et obscurum sumet corpusque senile,

Sed tamen aeternis misere durabile poenis.

Felix qui poteris leges implere supernas!

Candide, perpetuo caeli fungeris honore.

Non hic fortunae miseros violentia reddit;

635

Non morbo infirmi, non longa aetate senescunt«

Quattuor in partes non hic distinguitur annus.

Aeternum ver est, sed nullis nubibus aether

Nigrescit, nullus caelestes irrigat imber,

Nec tonitru divos horrendo fulmina terrent,

640

Quippe absunt rapidi veriti frigusque calorque;

Maxima temperies hic est, torumque per annum

Egregios servant fructus pomaria caeli.

Semper habet flores, pomis est semper onusta

Arbor, ut a nimio curventur pondere rami

645

(Mirandum visu!); lectoque renascitur alter

Et subito miro fructus mitescit odore.

Sed ne suspensum tanti admiratio pomi

Te teneat dubiusque animi fortasse requiras,

Anne cibum divi capiant et pocula siccent,

650

Accipe, nam paucis perstringam arcana deorum.

Illustrata Dei felicia corpora luce,

Quae, leviora Noto, nullis sunt subdita poenis,

Quidquid et ante orbem Divina Potentia fecit,

Virtutes, cherubim, seraphim, mentesque supernae,

655

Siderei tantum Regis splendore fruuntur.

Hic cibus, hoc nectar mentem cum corpore pascit;

Non opus, aetherio ut fiat decoctio ventri.

Corporibus minime vires alimenta ministrant

Perfectis, nullum quae sunt passura dolorem.

660

Nam cibus aerias, si quisquam forte comedit

Poma, velut fumus, subito se vertit in auras.

Caelestes tantum exornat pomaria mensas.

En age, me sequere ad magni plantaria Regis'

Dixit, et aetherii tunc ianua panditur horti.

665

Ingredimur, divum magna comitante caterva,

Qui flores passim variorum mille colorum.

Aut curvis ramis redolentia poma legebant,

Marmoreasque vias circum pomeria lustrant

Caelicolae. ast alii dulci sermone vagantur,

670

Laudantes inter se ingentia facta Tonantis,

Quanta malis sit poena, viris quae gloria iustis.

Dum nexas mira frondes testudine cerno,

Aurea sub viridi pendentia fornice mala,

Carpebant lepores florentia prata fugaces,

675

Et timidi passim, posita formidine, dammae

Inter capreolos ludebant gramine denso,

Et mille annorum praelongis cornibus ingens

Currebat cervus, cuius si cornua cernas,

Annosae ramos brumali frigore quercus

680

Dixeris, ad terram cum frondes iecerit Eurus.

Denique mille meis oculis animalia numquam

Visa pererrabant silvas saltusque Deorum.

Ast aberant rabidae tigres saevique leones,

Non lupus insidias niveo tendebat ovili,

685

Non aderant ursi turpes, non letifer anguis,

Serpentesque absunt alii quos Africa gignit

Tosta siti et solis magnis ardoribus usta.

Sed pulchrae mitesque ferae caelestia prata

Carpebant. Subito crescebat in aequore gramen.

690

Pinguis humus suberat multique umoris abundans.

Quid referam plenos divino nectare fontes?

Purior electro per levia saxa fluebat

Vmor, et irrigui manabant undique rivi,

Et non incisae sudabant balsama silvae,

695

Stillabatque udo pretiosus cortice sudor,

Qualem non habuit Iudaeae regius hortus.

Mortua si cuius tetigisset corpora liquor,

Posset ab infernis animam revocare tenebris,

Rursus ut aetherias vivendo carperet auras.

700

Haec dum felices caperent solatia divi,

Lustrarentque hortum per amoena virecta canentes,

Obvius ecce mihi insignis pietate Ioannes,

Egregia Medicis Cosmi de stirpe creatus,

Qui, postquam iusto est veneratus honore parentem

705

Ad me conversus veterem compellat amicum,

Apprensaque manu, nobis dedit oscula centum.

'O fautor Medicum, duroque in tempore fidus,

Verine, o vero vere cognomine dictus,

Quae virtus super astra tulit, cum carcere nondum

710

Corporeo exemptus fatalem impleveris horam?

Impetus ille sacer fortassis ad aethera vexit

Pieridum, quarum miro perculsus amore

Ludere coepisti carmen lactentibus annis?

Quid faciunt urbis duo lumina clara nepotes?

715

In caelumne parant patriis virtutibus ire?'

Dixerat haec Medices, cum lumina fixa parumper

Continui, tandemque meo vox excidit ore.

'Tune ille Etruscae es quondam spes altera gentis?

Liquisti heu quanto moriens discrimine cives!

720

Sed Deus omnipotens, caelo miseratus ab alto,

Reddidit incolumes cives urgente periclo,

Desine fata Dei caecasque inquirere sortes,

Nam me caelicolum voluerunt visere sedes

Antea quam Lachesis mihi fila novissima rumpat,

725

At gemini ad caelum, Medicum pulcherrima proles,

Ire viam affectant omni virtute nepotes

Qui quamquam teneris - vix pubescentibus - annis

Nunc sint, cura tamen prudensque in corde virili

Est animus doctique senis prudentia velox.

730

Vrbis uterque senex habeat Florentis habenas,

Expleat et genitor Saturni saecula terna

Ne navim mediis vexatam deserat undis,

Quam prius attingat portum secura procellae.'

Dum sic iremus, referentes multa vicissim,

735

Siderei magnam partem lustravimus horti.

Silva erat in medio, multa densissima lauro,

Et viridi frondens myrto platanoque virenti,

Multaque pinus erat, plures sine nomine frondes,

Quas voluisse Deum solum caelestibus hortis

740

Credendum est. Quae nec violenti verbera Cori

Nec gelidi Boreae stridentia murmura curant

Nec nimium solem aut urentia frigora frondes;

Toto namque viret ramis frondentibus anno

Silva, nec arescit longa vitiata senecta,

745

Nec ponit frondes, tineis arrosa medullas.

Non usus hominum metuunt saevasque secures

Annosae, excelsos tollunt ad sidera ramos.

Qualis Aricinae quondam sacrata Dianae

Silva ingens fuerat, ramis tangentibus astra.

750

Fons sacer in medio large manantibus undis

Perpetuae venae mollissima prata rigabat,

Quem patulis sursum ramis contexerat ilex.

Quin etiam volucres tectae nemoralibus umbris

Implebant virides mira dulcedine lucos,

755

Psittacus, humanam modulatus carmine vocem,

Arbore punicea, gemmas imitantibus alis,

Vincere certatim niveum tendebat olorem.

Mille modis dulces variabat gutture cantus

Quae scelus Hismarii passa est crudele tyranni

760

Cecropide Philomela prius Pandione nata;

Ac plures aliae variae pictaeque volucres,

In terris numquam nostroque sub aere visae!

Vicissent ipsas cum Phoebo carmine Musas.

Illinc vultur edax aberat rapidaeque volucres

765

Er bubo informis cornixque odiosa Minervae.

Maxima turba virum silvis errabat in istis

(Sive fuere viri quondam, dum vita manebat>

Fronte quidem fusca, multosque induta colores,

Dissimilis veste et variis quoque dissona linguis>

770

Non tamen ullus erat maeror, sed luce carebat

Divina ac splendore dei quo cetera fulget

Caelestis pubes; homines iam vivere credas.

'Dic age, sancte pater, quae gens est incola silvae

Sidereae? Cur est varios vestita colores?

775

Dissona cur multis linguis, nec frontibus ullus

Splendor inest? Caecis errat tenebrosa latebris?

Pallida cur tristis maeror non inficit ora?'

Tunc dux ore sacro, cuius Florentia quondam

Cuncta sua erexit virtute per oppida nomen,

780

Protulit haec: 'Omnes diversis partibus orbis

Progeniti, vitiis atque omni labe carentes.

Sola fides Christi, qui est unus imagine terna

Rex (Pater ac Natus, quos iungit Spiritus Ardens),

Qui semper gignit, semper procreatur ab illo,

785

Nec prior hic aut ille fuit, sed semper eodem

Tempore (principiis caruere et fine carebunt),

Quem nec cognovit (quantum mortalia possunt

Pectora nosse Deum) turba haec, nec stulta negavit -

Sola fides tantum, sine qua non itur ad astra,

790

Aeterni fuscos privavit lumine Regis.

Non tamen infernas meruerunt crimina poenas.

Est locus electus sine poena inglorius illis,

Illic infantes habitant, quos funus acerbum

Abstulit, et nullo macularunt crimine vitam,

795

Antea quam sanctus purgatos laverit umor,

Quem tu palliolo tenui sua corpora tectum

Conspicis errantem densae sub tramite silvae,

Sustulit anguigenas armis ad sidera Thebas,

Cum captiva diu Spartae Thebana iuventus

800

Servisset. Madidae testantur funera Leuctrae:

Non fuit Argorum virtute insignior alter,

Qui totiens armis palantes fuderit hostes,

Quique veru. tantum patrimonia liquerit unum.

Aspice Pelopidam, laeva qui semper amico

805

Suppeditavit opes, quo nullo Echionia proles,

Hoc tamen excepto! se plus iactaverit armis.

Quem posito cernis diademate veste gregali

Marmoreo in dextra cum falce sedere recessu,

Cum periturus erat dux sive exercitus alter,

810

Pro populo rex se vovit mortemque subivit.

Qui subter viridem platanum spatiatur ad undam

Irrigui fontis, testis Marathonia laudis

Terra suae est, vivitque suum per saecula nomen,

Qui cubito innixus multas sub pectore curas

815

Evolvit, patria ingratae pepulistis Athenae.

Quo duce mille rates devicit Graecia victrix,

Innumeros hostes, et Persica contudit arma.

Ille, sub umbrosa qui nunc sedet anxius ulmo,

Imposuit cunctis censum sine fraude Pelasgis,

820

Fabricio similis, quondam quem Graecia iustum

Dixit, et aeternum meruit cognomen habere.

Cerne sub ingenti quercu cui forma leonis

Oblongi paene est, qui caspide fulget acuta.

Attulit hic sanctos mores multosque triumphos

825

In tua, devictis inimicis, regna, virago,

'Parte alia nemoris Romanos cerne potentes,

Qui totum peperere suis virtutibus orbem,

Difficile est numerare omnes, nam maxima turba est,

Et plures cecidere viri sine nomine vulgi,

830

Quorum nunc famam delevit prisca vetustas.

Ostendam paucos. Illum qui fronte severa

Irarum tantam volvit sub pectore molem

Aspice; nam doctus sapienti pectore Brutus

Romulea immites exegit ab urbe tyrannos,

835

Et dulces natos pro libertate trucidat

Intrepidus, nusquam deflectens lumina, consul,'

Nec procul hinc aberat populi cognomine vero

Qui monte excelsas popularis diruit arces.

Hos iuxta Serranus erat, qui plurima bella

840

Confecit paucis populo victore diebus,

'Ille aurum Gallos pendentes pondere iniquo

Dispulit et patriae victricia signa reduxit.'

Illic Cursor erat, pedibus pernicibus audax,

Fortior an miles vel dux praestantior armis

845

Extiterit dubitant, nec adhuc discernere posses,

Necnon Corvinus lucis errabat in istis,

Vertice cuius erat (visu mirabile) corvus,

'Manlius ille ferox metuenda (cerne) securi;

Victorem natum populo spectante necavit,

850

Namque suo iniussu contra pugnaverat hostem.

Omnes hi Fabii, silvae qui in parte suprema

Delegere locum, Romanae gloria gentis,

Augendo patriam vitam excoluere modestam,

Sed longe virtute duo capita alta ferebant,

855

Etruscos devicit avus populosque Latinos;

Ipse nepos rabiem Poenorum saepe morando

Hannibalemque ferum victriciaque arma repressit.

Aspice Fabricium incomptum Curiumque propinquum,

Quos non argenti corrupit pondus et auri,

860

Elixam solum contentos rodere rapam.'

Nec procul Attilius fidei plenissimus illo

Forte loco densa subter consederat umbra.

'Tres illi egregii, crudelia vulnera passi,

Servando patriam Decii cecidere sub armis.

865

Cui flammam rutilare vides et lambere crines

Innocuam, amissos victor servavit Hiberos.

Hic binis castris defesso milite Poenos

Reliquiis cladum nocte exspoliaverat una.

Scipiadae, exitium saevae Carthaginis ambo,

870

Cincta gerunt viridi florentia tempora lauro,

Turbaque per totum lucum miratur euntes.

Ille est Poenorum clades, qui, rege superbo

Gallorum caeso, in templum tulit arma Feretri.'

Illic Rutilius pauper durique Catones

875

Per nemus umbrosum tristi se fronte ferebant.

'Quem silva in tanta vix conspicis, optimus olim

Creditus, Idaeam Matrem susceperat hospes.

Alter Brutus erat; cerne ipsum a tramite laevo

Flectentem et densi luci interiora petentem.'

880

Dum celeramus iter per amoena virecta beatum,

Dum silvam saltusque vagi lustramus Olympi,

Venimus ad fontem, de quo nitidissimus amnis

Manabat totum peragrando gurgite caelum.

Non ita tam liquidis Peneius irrigat undis

885

Haemoniae apricas valles et Thessala Tempe

Aut Aganippeus laudatus carmine liquor,

Quem Musae et Graii totiens hausere poetae.

Fons erat in medio luco, quem candida circum

Lilia purpureaeque rosae croceique coloris

890

Milleque praeterea flores (mirabile visu)

Sponte sua, aeterne, nullis cultoribus horti,

Spirando suavem cingebant undique odorem.

Forte duos illic vadentes passibus aequis

Cerno, sed ora sono agnovi discordia linguae.

895

At laevam Graius, dextram Romanus habebat.

Illum Roma potens quondam est mirata loquentem,

Flexerat hic doctas quocumque volebat Athenas

Eloquio rapidi montani fluminis instar.

'Aspice' Cosmus ait, 'tres illo in vertice collis,

900

Qui vario inter se referunt sermone diserti

Codicibus magnis divina volumina iuris.

Atticus ille Draco, longam qui in pectore barbam

Mulcet, qui torvis oculis, qui fronte severa est,

Humano saevas descripsit sanguine leges.

905

Spartanis alter tribuit sua iura Lycurgus,

Civibus atque usum flaventis sustulit auri,

Insanas et opes, cunctorum alimenta malorum,

Eripuit, Regno sic mansit paupere dives

Sparta, sine invidia, nulli virtute secunda.

910

Tertius est Solon, qui ditis munera Croesi

Sprevit, et ante obitum felices esse negavit.'

Ingens silva fuit, praedensis horrida ramis.

Vix radii solis, cum fervida terga Leonis

Phoebus adit, densam possent penetrare sub umbram,

915

Si super empyrium currus volitaret Olympum

Titanis, radiosque super torqueret Apollo.

Hac multi egregii passim regione poetae

Ibant ornati frondenti tempora lauro,

Longe alios virtute duo superare videntur,

920

Sed Graius dextram, laevam Romanus habebat;

Ambo tamen paribus concordes passibus ibant.

'Ille senex cecinit fumantia moenia Troiae

Dulichiumque ducem longis erroribus actum.

Hunc alium tantum produxit Mantua vatem,

925

Cerne novem lyricos citharas pulsare canoras,

Et veste et lingua Graios. Certare videntur

Carminibus, sed longe alios supereminet omnes

Pindarus; ut flumen vena de divite manat.

Lesbius Alcaeus loca proxima, tertia Sappho

930

Obtinet, et digno quisquis manet ordine vates.'

Nec procul his meditans secreto in vertice collis

Flaccus erat, credasque iterum describere versus.

'Illi autem Latio nati, quos ordine terno

Ire per hanc silvam ridentes cernis opacam,

935

Alterno longam pepererunt carmine famam.

Ovidius loca prima tenet; post ambo sequuntur,

Ingenio ac virtute pares, cum vate Tibullo

Nauta.' Et Callimachus post istos avia solus

Lustrabat, victumque elegis doluisse putares,

940

Arbor erat nemore in medio latissima ramis,

Frondibus illa suis complerat iugera centum.

Illic purpureis evinctos crura cothurnis

Aspicio et longo venerandos syrmate vates,

‘Dic mihi, Cosme pater, quae turba est illa verenda?

945

Agnoscone viros? cur Graecis omnibus unus

Romanus mixtus tanto est dignatus honore?

Tum dux ore sacro nobis haec talia fatur:

'Illum quem Tyrio fulgentem cernis in ostro

Ante omnes tragicos Graii dixere, Sophoclem,

950

Aeschylus ille senex, tanto certamine victus,

Excessit patria Siculasque advertit ad oras.

Necnon Euripides, sublimi carmine vates,

Praemia prima sibi non reddi pertulit aegre,

Hic noster Seneca est, doctrina et moribus unum

955

Humanae specimen vitae, quem dira Neronis

Cum multis aliis saeve tormenta necarunt.'

Pone duo errabant diversa in parte poetae

Obscuri nemoris, quorum, si rite recordor,

Vnus cantarat tumido civilia versu

960

Bella per Haemoniam et totum dispersa per orbem,

Alter grandiloquo Romae et Carthaginis arma

Carmine descripsit Latii Libyaeque ruinam.

'Illi autem, viridi quos stare sub ilice cernis,

Tam torvis oculis vates, tam fronte minaci,

965

Corruptos vitiis secuerunt carmine cives.

Lucilius primus vitiorum acerrimus hostis,

Persius hos inter libro est mirabilis uno;

His coniunctus erat praeclarus alumnus Aquini.

Nullus in hoc numero est vates de gente Pelasga!

970

Sed procul astabant nullo discrimine mixti

Cum Grais Itali; quorum mihi nomina Cosmus

Designans digitis, 'Comicos, en aspice,' dixit,

'Hic doctus Varro, multa ille Terentius arte est,

Saevus Aristophanes facieque minante Cratinus,

975

Hic lepidus Plautus. Facundum cerne Menandrum.

Ille senex gravis est petulantis fama Tarenti.

Eupolis iste minax, ventosique Accius oris.'

Multi praeterea fuerant, quos dicere longum est.

Dux sacer admonuit tempus non esse terendum.

980

'Acceleremus iter, non hac in parte moremur.

Dum tibi fata deum concedunt visere caelum,

Omnia percurras oculis ac mente reponas.'

Lucus erat densus myrto lauroque virenti.

Texerat in morem camerae spinosus acanthus,

985

Atque hederae errantes iucundam desuper umbram

Praebebant, Dulces pendebant vitibus uvae,

Non quales avibus praedam labrusca racemos

Ferre solet silvis densis aut saepibus altis.

Fons lucentis aquae recta de rupe fluebat,

990

Vndique cingebant nativo marmore sedes

Divinos latices, pluresque sedilia circum

Praestantes animae magnam fecere coronam,

Palmiferae fuerat quos inter gloria Memphis,

Quem stupet Aegyptus, verus qui paene propheta

995

Exstitit arcani, Mosis iucundus amicus.

'Quem laeva cernis citharam pulsare canorum

Et dulcem suavi modulari carmine vocem

Hunc Rhodopes saevae laniarunt rupe parentes,

Mystica belligeris qui Thracibus orgia primus

1000

Attulit, ur castae celebrent trieterica matres.

Ille Sinus Calabros, Samiis licet ortus in agris,

Incoluit, quondam quae Graecia Magna vocata est,

Hic nostram posuit variis animalibus umbram

Purgari donec sine sordibus aetheris alti,

1005

Venerat unde prius, caelestia regna revisat.

Hic Dion Archytasque una, Platonis amici,

Disserere inter se dulci sermone videntur.

Ille Syracusis, hic est Archyta Tarenti.

Qui fronte est hilari, lateri qui iunctus adhaeret

1010

Pythagorae Samii dextra laevaque Biantis,

Pythius hunc vere sapientem dixit Apollo,

Pro scelus infandum! Gelidae exstinxere cicutae.

Ast illum, qui re dudum miratur euntem,

Et sua qui nusquam radiantia lumina flectit,

1015

Quique umetis latis longe supereminet omnes,

Alloquere. Est Plato, similem cui nulla tulerunt

Saecula, cui rerum sensum natura reclusit,

Vt quod mortali licitum est cognoscere norit.'

His animus miro dictis ardebat amore

1020

Compellare virum et dextram coniungere dextrae,

Sed pudor et tanti tenuit reverentia vatis.

At prior ille inquit, 'Nate o melioribus annis,

Cum verbum Christique fides totum occupat orbem!

Christicolis nunc lux ablatis clara tenebris

1025

Fulget, et aeterni portam reseravit Olympi.

Felices animae, quibus haec in tempora nasci

Contigit, et meritam vitam nunc ferre per auras!

Quid non tentavit mea mens, dum vita manebat,

Inquirens totum diversis partibus orbem,

1030

Quid Druides Galli, Samii quid littera vatis,

Ambiguique Tagis caecum quid proferat omen,

Quid dixere Magi, nudus quid protulit Indus,

Dum contemplatur nigranti pectore caelum

Quidquid et invenit Phoenicis gloria gentis,

1035

Qui numero ex isto contra sedet (aspice), Thales.

Quid Chaldaeorum doctrina recondita, quidquid

Repperit Aegyptus, multis vix legimus annis.

Dum tenebris densis, dum caeco errore vagarer,

Paene mihi summi est Regis lux clara reperta,

1040

Namque prophetarum divina volumina legi,

Quid dixit Moses, lyrici quid carmina regis,

Quid cecinit vates, crudi quem serra tyranni

Divisit medium, quidquid Babylonius infans

Dixerit, et sanctae quid cantavere Sibyllae.

1045

Sed quis ab aetherio Verbum descendere caelo

Crederet in terram, humanos ut vestiat artus,

Aequo animo ut ferret quidquid mortalis egestas

Producit, frigus, somnos, ignemque famemque?

Accipiens formam servi, de divite regno

1050

Descendens pauper, Dominus rerumque Creator

Obtulit innumeris sese cruciatibus ultro

Vt scelus humanum superi clementia Regis

Ablueret vitamque homini pro morte pararet.

Nonnulla in nostris memini posuisse libellis.

1055

Ne mirere: sacris sitiens e fontibus hausi.

Illud non etiam postrema in parte repono,

Quod multos Latio nostris incumbere chartis

Accepi nomenque meum volitare per ora.

Praecipue colit ante omnes pulcherrima longe,

1060

Quam mediam liquidis undis interfluit Arnus,

Stirps quondam Romana, tui Florentia mater,

Tu, si quando mei studiosos cernis alumnos,

Nostra legant moneas minime contraria sacris

Scripta voluminibus. Fidei condita sapore

1065

Aspergant. Siqua inveniant contraria, tollant,

Sed nihil esse reor. Dubia ad meliora reducant,

Officioque boni lector fungatur amici;

Namque etiam posset divinas carpere leges

Perfidus interpres. Quantis vexata procellis

1070

Vera fides olim, quam paene sub aequore mersa est!

Sed stetit inviolata tamen, stabitque per aevum.'

Tunc Medices Cosmus monuit non esse morandum.

'Fata instant, Plato. Superis discedere regnis,

Terrestres habitare domos, vitamque sub astris

1075

Hunc agitare Deus iubet, et se reddere terrae,

Ne dubites, quodcumque mones sub mente repostum est.'

Dixit, et in verbo vestigia torsimus illo,

Divorumque iterum celeres lustravimus hortum.

Ventum erat ad portam gemmis (mirabile visu)

1080

Ornatam (totidem stellas vidisse putares),

Quae nobis patefacta fuit venientibus ultro

Rursus et aetherii perlustro palatia Regis

Caelestesque domos magnorumque atria divum,

Atque iterum Cosmus summi ad penetrale Tonantis

1085

Duxit, ubi omnipotens solio Deus aetheris alti

Considet aurato, meritis ubi praemia reddit,

Inde gradu celeri retro discedimus unde

Venimus et portas tandem superavimus omnes.

Sic quondam fertur magnus Labyrinthus in Ida,

1090

Aut, Aegypte, tuus, portas habuisse patentes.

Mille viis thalamis connexa triclinia miris,

Mille per ambages, quonam vestigia tendas

Incertum, pateat cum nusquam egressus in illis,

Implicitus fallit connexi tramitis error;

1095

Sed duce tam docto sedes peragravimus omnes,

Nec via decepit divisa in compita mille

Vestibulum ante ipsum primaeque in limina portae

Duxit, ubi immensum se sustulit aurea turris.

Dein quo quaeque modo devitem immania monstra

1100

Lactentemque Viam, quo sit descensus Olympi

Ad terram facilis, ne praeceps volvat ad ima,

Edocet atque 'Vale' mihi verba novissima dixit,

Tunc ego, vel rapidis ventis celerique sagitta

Vel Iovis irati demisso fulmine dextra

1105

Ocior, ad terram labi sum visus ab alto.