Purpureum ut regem crista rutilante per agmen
Perfurere aspexit sevis Desiderius armis
Castraque subversa et deletos sensit Iberos
Rebus et afflictis parvam superesse salutem.
5
Ilicet extincto sperans se evadere Carlo
Laetalem magno torsit conamine quercum.
Quae clypeo regis Francorum fixa pependit
Perstrinxitque parum thoracis. Constitit heros
Belgicus et circum prospexit lumine torvo
10
Vulneris auctorem. Poenorum ut belua sylvis
Saucia persequitur fugientis terga latronis.
Sic volat arrepta frendens Pipinius hasta.
Quo deflectat iter densum Lombardus in agmen.
Illum se turmis miscentem inquirit et instat
15
Et iacit ingentem peracuta cuspide taxum.
Extremum illa volans clypeum levumque lacertum
Traicit et rupto configit bracchia ligno.
Me ubi nequicquam morsu discludit inani
Ossibus herentem taxum. divertit habenas
20
Alipedis stimulisque urget pungentibus armos.
Instat fulmineo victor Pipinius ense,
"Quo fugis?" exclamat, "miseras ne desere turmas!
Non audis gemitus, non funera seva tuorum?
Credita sic linquis, sic hostibus agmina prodis?
25
Sic minuis fugiens nostram, ignavissime, laudem?
Quid si nunc turpis vite est tibi tanta cupido
Et tua vinciri nostris vis colla catenis,
Condo ensem et certae do pignora vera salutis!"
Ille nihil contra, aerato sed calce fatigans
30
Spumantem quatiebat equum murosque petebat.
Evolat ante omnes delapsis otior astris
Vociferans, "Pennis opus est", Amonius Aiax,
"Pegaseis, Lombarde, tibi! Sequar hostis ad Albim
Extremum, vel si patrie cunabula poscas!"
35
Non aliter cervus spatiosa per aequora currens
Latrantum fugit ora canum morsusque propinquos
Eludit, rapidis repetit sic cursibus urbem
Lombardus Papiamque subit. Pone igneus heros
Et pontem et portam saltu transmittit eodem.
40
Occurrunt celeres per propugnacula turmae
Et saxis contisque arcent a moenibus hostem.
Pars obnixa humeris stridenti cardine trudunt
Robora valvarum ferratoque obice claudunt.
Excludunt pariterque suos hostesque ruentes.
45
Bis seni comites Amonis terga secuti
Irrupere prius portam, quam clausa fuisset.
Hos infensa petit pariter plebecula telis.
Vndique conclamant, urgent captisque minantur
Tanquam victores. Stat contra Celticus Aiax
50
Vicinumque metit populum regemque cruentum
Perturbat nec abire sinit segnemque reprehendit.
Quin pueri et pavidae summo de culmine matres
Irrita devolvunt imbellibus arma lacertis.
Sic labor extremus vocat in certamina cunctos,
55
Et patrie caritas pereuntis concitat omnis.
Innupteque comis passis miserabile plorant,
Decrepitique senes iuvenes hortantur ad arma,
Servitium et stragem ostendunt arsuraque tecta.
Iam Corsinus adest scalasque in moenia portans
60
Primus in hostilis subrepit culmina turris
Lydiaque affixit deiectis hostibus arma
Syllanamque vocat sublimi ex arce phalangem.
Advolat insignis Glacetus et Adimar una
Et modo victor ovans Maurorum caede Gyraldus.
65
Appositis scalis Corsini signa secuti
Ascendunt primi muros turresque capessunt.
Confestimque cohors captis super ignea muris
Discurrit, precepsque omnis devolvitur hostis.
Interea effractis irrumpunt agmina portis
70
Gallica perque vias montani fluminis instar
Cum terrore volant et tela micantia vibrant.
Obvia cuncta cadunt; quicquid sors obicit illis,
Detruncant; magnis reboant clamoribus aedes.
At circa regem vis omnis pugnaque maior
75
Gliscebat, populusque illuc se verterat omnis.
Sed conspecta procul Francorum signa timorem
Civibus incutiunt. Fugiunt regemque relinquunt
Cum paucis latebrasque petunt et templa deorum.
Quae facies urbis, quis lamentabilis horror!
80
Hic ante ora patris traiectus pectora ferro
Concidit. Hic natos moriens vocat, ille sororem.
Perque vias sanguis spumabat fluminis instar.
Ipsaque Tartareis redimita Megera colubris
Horrida ferali perflabat murmura concha
85
Flagrantemque gerit laetali lampada dextra
Iactat et immeritis horrenda incendia tectis
Liminaque effractis foribus convulsa domorum
Sternit et inquirit stricto penetralia ferro.
Quod nisi magnanimus celeres per compita turmas
90
Preconesque alta discurrere voce per urbem
Iussisset Carlus, ne miles caede nefanda
Saeviat et domibus sceleratos arceat ignes,
Gallica tunc cuspis Papiam evertisset ab imo,
Ignis et hostilis flamma victrice cremasset
95
Aequa solo in cinerem vertens fumantia tecta.
Lombardo interea coniecerat arcta tyranno
Vincla ferox Gallus: manibus post terga ligatis
Spectandum cunctis ducit cervice supina,
Qui modo tam validis orbem conterruit armis.
100
Ite, duces tumidi et rebus confidite laetis!
Quo vos ambitio, quo vos amor urget habendi?
Quaerite caelestem patriam regnumque supernum.
Nil homini aeternum est nisi virtus. Ecce rapinae
Vrbs exposta iacet. Vacuatur regia gaza.
105
Cymbia diripiunt spirantibus aurea signis.
Emula syderibus rapiuntur mirrina vasa
Copiaque argenti et regum monumenta priorum,
Sericiae vestes Tiriumque infecta ruborem
Purpura et a primo Flavorum rege corona
110
Gemmea sidereusque tronus scoeptrumque verendum,
Quo veteres Latio reges dare iura solebant,
Prothogenisque labor tabulae spirantiaque aera
Signaque Prassitelis Phidiaeque loquentia saxa,
Imperfecta Venus, quo non perfectius ullum
115
Extat opus Choi pictoris, eburque Mironis.
Egeritur, quicquid Romana potentia quondam
Vndique perdomito in Latium convexerat orbe.
Haec post imperium et deperdita regna Quiritum
Effera gens rapuit. Bis centum et quatuor annos
120
Ausonidum miseris afflixit caedibus urbes.
Postquam omnis belli furor evacuaverat aedes
Victorumque ferox secreta excusserat ardor
Atque egesta foris stetit omnis praeda sub auras,
Tunc rex aequato divisas munere partes
125
Pro merito cuicunque dari mandavit et alto
Sublimis solio tali est sermone locutus:
"Bis senus, socii, ni fallor, volvitur annus,
Vnde iubente Deo patriis discessimus oris.
Terrarum emensi signis victricibus orbem
130
Aeterni sevos Christi delevimus hostes.
Saxonibus caesis acies superastis Eoas,
Indus ab extremo foedus vos Gange poposcit.
Per vos Iapigii pinguescunt sanguine campi,
Occisusque iacet cum sevo Agolante Tibaldus.
135
Ecce expugnata vinctus Desiderius urbe
Ante pedes nostros moeret poenasque superbi
Dat sceleris! Regno fretus rebusque secundis
Me generum sprevit cognataque vincula rupit.
Nequitiae artificem natam cum fraude venenum
140
Impulerat prebere mihi matremque patremque
Et totam voluit Francorum evertere prolem.
Foedera pontificum iurataque pacta resolvit
Nescius ultorem Christum superesse nefandi.
Fortunae exemplum, precor, hunc preponite regem!
145
Quid restat, socii, meritas nisi reddere grates
Caelicolis cunctis? Ante omnes virginis arae
Corde pio et lingua cumulemus vota precesque.
At vobis, proceres, patriis ego laetus in oris
Proemia magna dabo et mecum regnabitis omnes.
150
Vos, Itali comites, qui me meaque arma secuti
Tam claram navastis opem, extirpate tyrannos,
Ne posthac Latios ausint invadere fasces!
Quisque suas populus leges et iura teneto!
Esto meus socius percussaque foedera firmet,
155
Pacis ut aeternae possint meminisse nepotes!"
Dixit et Ausonios donatos munere magno
Dimisit. Tandem perfectis ordine rebus
Visere pontificem decrevit et atria Petri.
Captiva interea trans Alpes agmina misit
160
Inque suam iurare manum barbamque coegit
Radere prelongam. Nomen tamen ora reservat.
Bis senos Aurora polo renovaverat ortus,
Martigenae lecto Carlus cum robore prolis
Despexit celso vicini e culmine montis
165
Moenia vulsa solo, primi monumenta coloni,
Disiectasque domos et saxa minantia casum
Dirutaque ante urbem lacerati marmora circi
Longinquaeque videt prostrata canalia lymphae
Et templum Martis nudis extare columnis,
170
Marmore nunc tectum divi sub honore Ioannis.
Caetera bellorum variae evertere procellae.
Templa deum primum et divinas visitat aedes.
Ex auro calices solido dat munera sacris,
Delubris, largo frumento pascit egenos.
175
Accersit propere ad magni praetoria regis
Syllanos preco. Nondum sublimis in astra
Condita precelsa surgebat curia turri:
Nunc ferme in medio locus est celeberrimus urbis
Continuasque domos habet, et civilia iura
180
Tractantur. Puro quondam area libera campo
Extabatque capax spatium, qua Lydia pubes
Exercebatur primis pro moenibus urbis.
Illo tunc campo proceres populumque sedentem,
Accingant se operi promissaque moenia condant,
185
Hortatur. Simul et partes dimittit in omnes,
Dispersamque agris pubem sylvisque latentem
Qui revocent pretiis atque una in maenia ducant.
Quarta dies Aprilis erat, cum luce serena
Exoriens Martis Titan intrabat in aedem.
190
Numina tunc supplex arcana voce precatur
Carlus et accinctus designat moenia gyro,
Maiorem vetere ut murus novus ambiat urbem.
Nam cum Syllanus cunabula prisca colonus
Dispreto iecit Fesulanae vertice rupis
195
Planitie in media rapidi Munionis et Arni,
Vnde Fluentini nomen dixere priores,
Angustas posuere domos stagnantibus undis.
Mox Gonfolini populus rupto obice saxi
Siccatis campis decurrere compulit Arnum.
200
Plura novis igitur complexus iugera muris
Ingentem duxit limosa per aequora fossam.
Bis senosque suis humeris Pipinius heros
Substulit effossae corbes telluris et alte
Erigit ad caelum palmas, duodena precatur
205
Numina discipulosque Dei, qui prima superni
Iecere in viva Christi fundamina petra,
Surgat ut aeternae pulchro novus alite murus.
Successus florentis erat praesaga futuri
Mens ducis, unde suum coepit Florentia nomen,
210
Quod longe ante alias florens caput extulit urbes.
Ipse igitur princeps operi regnoque futuro
Instabat tollitque moras urbique parandae
Praefectos operis numero delegit ab omni
Dinocratem Rhodium et Tusca de stirpe Philippum.
215
Dum Florentinae surgunt nova moenia gentis,
Interea magnus Francorum rector ad urbem
Aeneadum accedit procerum stipante cohorte.
Tunc omnis sexus muris effusa ruebat
Obvia turba duci myrto lauroque virenti
220
Cincta comas ramosque ferens frondentis olivae,
Victoris laudes lymphantum ex more canebant.
Inde ubi claviferi perventum ad limina Petri,
Pontificale decus cinctus mitraque corusca
Ornatus crines canos Adrianus in altum
225
Conscendit solium. Gradibusque sedere secundis
Cardineos proceres longeque recedere turbam
Pontificum a rostris, tum nudo vertice Carlum
Deflexoque genu propius consistere iussit.
Exoransque Deum ter verba immurmurat ore
230
Mystica. Deinde sacro veteri de more liquore
Tempora Palladiae victricia frondis inungit
Caesareoque ornat pressos diademate crines
Augustumque vocat longo post tempore Romae.
"Te penes", inquit, "erunt Latiae telluris habenae;
235
Occiduosque reges populos. Tibi Gallia victa
Serviet et seri tractabunt regna nepotes.
Ecce sacrosancte tibi relligionis honorem
Tradimus inque tua dextra sacra signa locamus!"
Haec ubi precinuit caelestis ianitor urbis,
240
Ter letus plausit populus clamore secundo.
Consedit Carlus. Votis sacrisque peractis
Plurimaque inter se vario sermone locuti
Discedunt. Simul Vrsinus clarusque Columna,
Scipiadum sanguis, veterique e stirpe Sabellus,
245
Dardaniis qui gaudet avis priscisque Sabinis,
Deducunt medium Carlum collesque viasque
Caesareasque domos et celsa palatia regum
Pyramidumque decus, Mymnae monumenta vetusti,
Ostendunt illi digitis et nomine monstrant.
250
"Ecce Quirinalis, Phrygii primordia regis!
Aspice Aventinum, quondam male fida latronis
Spelea et domibus post exornata superbis.
Tarpeasque arces, ubi opes atque aera solebat
Publica Romuleus ferratis claudere portis
255
Quaestor et exactum vacuatis urbibus aurum.
Cerne Palatini prostrata cadavera templi
Marmoreasque aedes Capitoliaque alta tonantis,
Vt vix discernas horrentibus obruta dumis,
Insignesque arcus bellis aevoque ruentes
260
Dirutaque immissis caprificum marmora fibris.
Haec est sacra via innumeris ornata triumphis."
Inde in gramineum lustrando singula campum.
Descendunt, flavis ubi quondam miles harenis
Assuerat duri Martis tolerare labores
265
Quadrupedemque ferum duris compescere frenis
Flectere et in parvo currentem sistere gyro.
Aurati nondum spoliato ex orbe triumphi
Desidiam intulerant, arcebant classica somnos
Vicina et subite populato ex rure rapinae.
270
Demonstrantque sacras aedes, ubi sanguine fuso
Pro Nazareno pulcherrima vulnera passae
Lucicolae caeleste solum peperere phalanges.
Inde ubi primores procerum per singula templa
Perque urbis vicos caeloque minantia tecta
275
Deduxere ducem magnum laetique suorum,
Ostendunt, quecunque manent, vestigia patrum,
Vix sero petiere domum surgentibus astris.
Accepit Carlum Iordano Vrsinus in amplo
Lautaque regifico fieri convivia luxu
280
Iussit et Attalicis ornari vestibus aedes,
Suspendi lycnos flammisque evincere noctem.
Verum, ubi pulsa fames, vates consurgit Etruscus
Marsilius pulsatque lyram. Tum voce canora
Concordat versus, quales Rhodopeius Orpheus
285
Euridice amissa lachrymans apud impia frustra
Tartara deflevit cytharam mirantibus umbris:
Quis maris et terrae, caeli quis terminus extet,
Quae rerum causae, quis spiritus, unde creati
Quorsum homines celeresque animi, qui corpore functi
290
Quo volitent, caelumne petant Stygiamque paludem,
Lydius haec docto cantabat pectine vates.
Interea medium caeli traiecerat axem
Declivi nox prona iugo, iamque astra cadebant,
Cum proceres mensis thalamos petiere relictis.
295
Ecce autem caelo Pipini regis imago
Delabi visa est. Fulsit splendore lacunar
Auratum: tremulumque iubar vibrare per umbras,
Haud secus astra polo videas rutilare sereno,
Cum feriunt claris placidum fulgoribus aequor.
300
Obstupuit tanto perculsus lumine Carlus
Effluxitque omnis subito de pectore somnus.
Miranti adstabat similis similisque verenti.
Tunc sacer aetherei fatur sic incola caeli:
"Carle, meus sanguis, nostri spes unica regni!
305
Tempus adest patriae dulces iam visere fines.
Teque tuosque decet proceres donare quiete,
Pacatus postquam Francorum viribus orbis,
Pontificis secura quies et gloria summi,
Stat Vaticano Romana potentia templo.
310
Discedas igitur, cum lux detexerit umbras
Crastina. Sed, quae sint, paucis, facienda, docebo.
Hoc tibi principuum patrio de nomine mando:
Tertia pars auri divino detur honori.
Exornes claris celeberrima templa triumphis.
315
Celestes nostra de stirpe Luisius aras
Accipiet: fastisque sacris sua fama perennis.
Quin noster sanguis Ludovicus primus et alter
Sanctorum in numero caeli donandus honore est.
Nobile Parrisium Francorum regia sedes
320
Molibus exornanda novis, sacrisque Camenis
Illic doctrinae divina sacraria condas.
Vt longe cunctas gentes pietate vel armis,
Ingenio et doctis vincat quoque Gallia cartis."
Dixit et abscedens caro dedit oscula nato.
325
Vix gelidas noctis tenebras Aurora fugarat,
Cum rex ad summi pergens antistitis aedem
Accepta patrias venia remeavit ad oras.
Implerat cunctas iam fama volatilis urbes,
Celtarum occidue incipiens a fine Garumnae
330
Ad fontem Rheni paucis disperserat horis,
Adventare ducem, cui rebus dextera Magnum
Cognomen dederat, quo non insignior alter
Seu bello seu pace fuit. Vacuantur ubique
Oppida visendi studio. Sua rura colonus,
335
Pastor oves linquit. Pars esseda floribus ornat,
Quaque habiturus iter, detergunt pulvere terram.
Impediuntque comas sertis psalluntque canuntque
Circum ipsum celeres regem per prata choreae,
Quales fama refert Titani pube perempta
340
Victori cecinisse Iovi sacra carmina Musas.
Quadriiugo ut vectum Romana per oppida curru
Scipiada Hannibale expulso captoque Siphace
Ausoniae populi loeto accepere favore,
Talis cuncta suo redeunti Gallia regi
345
Applausit festosque dies de nomine Carli
Indicit; cunctis solemnia munera templis
Pro reditu ponunt, congestaque thura cremantur.
Celtica non tantum pubes Trevirque tremendus,
Accola quin etiam rapidi Germania Rheni
350
Atque omnis regio glaciali subdita plaustro,
Quique habitant iuxta nascentis flamina Cauri,
Aurea gratantes miserunt munera Carlo.
Ipse triumphali curru sublimis et ostro
Gemmato insignis procerum comitante senatu
355
Intrat Aquisgranum laeto clangore tubarum.
Anteibant gentes manibus post terga revinctis
Et veste et linguis et lege et moribus omnes
Dissimiles: Parthusque fugax Tyriusque bilinguis
Et Maurus velox et Arabs pollentior astu
360
Et gracilis Garamas et adusto corpore Psillus
Invisusque omni populo Iudeus et acer
Dacus et Ethiopes nigri mollisque Canopa
Imbellisque Syrus nec tardus Cantaber armis
Saxoniique graves Francis totiensque rebelles
365
Moerentes ibant Herulique Hunnique minaces
Lombardique truces sine barbis lumina terrae
Deiecti. Vinctique duces regesque cathenis
Ante triumphales currus victoris aguntur,
Taxilloque foerox et vasta mole Biordus
370
Limpandrusque acer, qui Romam obsederat armis,
Bracchia vinctus erat Beneventi ductor Arasus
Invisusque Italis Rodoacer et ipse Richiner
Ingratus socero truncoque Trebellius ore,
Servate ex omni numero bis quinque puellae
375
Canobii comites regis, Babylonis in arvis
In Gallos certas quae direxere sagictas.
Stabat Fortunae exemplum Desiderius ingens,
Iam senior manibus vinctis post terga cathenis
Deiectus regno laetis spectacula Gallis.
380
Ingentem praedam ter mille gementia plaustra
Vectabant: Tyrio infectas bis sanguine vestes,
Argenti fulvique auri numerosa talenta,
Egypti portantur opes ac Persica gaza
Gemmiferaeque Arabum vestes, gestamina regum,
385
Aureaque edomitis direpta monilia Parthis
Truncaque portantur victis ex hostibus arma
Et tunicae calibum scissae squalentiaque aera
Immundo tabo, ducibus spolia alta superbis
Ablata, et truncis vectantur rostra carinis.
390
Pluraque diverso ducunt ex orbe trophea
Et scissa et nigro sordentia pulvere signa.
Multaque preterea variis animantia formis
Extremisque Asiae silvis Libyesque cavernis
Extracta ignaro Europae miracula vulgo:
395
Squamosus serpens et vasto corpore barrus
Et formidandus Bactrorum tigris ab antro
Protrahitur; sevit vinclis atque aere ligatus.
Ante urbem pueri niveaque in veste puellae
Ibant Daphnea redimiti fronde capillos,
400
Nunc Carli laudes, nunc carmina sacra canebant
Alternae, ut quondam raris sua secula ludis
Roma potens rerum Phoebi celebravit honore.
Non, mihi Pindarico resonet si spiritus ore,
Tantarum possem percurrere nomina rerum,
405
Et mea dimenso pelago cursuque peracto
Affectat navis portum iam tuta subire.
Danthis et altiloqui vestigia magna secuto
Virgilii et vatum Graiorum culmen Homerum,
Haec mihi Calliope longo vigilata labore
410
Dictavit multis ter quina volumina lustris.
Haud opus ingratum patriae, tibi, Gallia, foelix;
Et regum veneranda domus prebebit honorem.
T e procerum releget pubes, serique nepotes
Perdiscent, si fama volet. Post funera tandem
415
Debita livor edax reddet sua premia vati.