Giovanni Gioviano Pontano Urania 1

Testo base di riferimento: B. Soldati, 1902

Cura dell'edizione digitale: M. Montalto


Qui coelo radient ignes, quae sidera mundo

Labantur tacito, stellis quibus emicet ingens

Signifer, utque suos peragant errantia cursus,

Vnde hominum genus et pecudes, unde aequor et aurae

5

Concipiunt motus proprios, unde optima tellus

Educit varios non uno e semine foetus

Et rerum eventus manant seriesque futuri,

Dic, dea, quae nomen coelo deducis ab ipso

Vranie, dic, Musa, Iovis clarissima proles,

10

Et tecum castae veniant ad vota sorores.

Dum canitis resonatque cavis in vallibus echo,

Ipse legam laurique comas hederamque virentem,

Ipse aras statuam viridi de cespite et umbras

Lustrabo, tumuloque feram solennia dona

15

Dilecti vatis, viridi quem monte sepultum

Parthenope liquidamque coli Sebethos ad undam.

Ipse chori pater ac princeps et carminis auctor,

Phoebe, adsis, noctisque decus latonia virgo,

Dique deaeque omnes, quorum sub numine coelum est.

20

Tuque adeo, comes Aonidum, dux optima vatum,

Alma Venus (teneros nati sat lusimus ignes),

Dum coeli errantes ignes, dum sidus amatum,

Quo terraeque fretumque et magnus concipit orbis,

Dum canimus quae signa tibi, quod pareat astrum,

25

Diva, fave et niveis felix allabere cygnis.

O mihi si Charites spirent, si blanda canentis

Gratia mesopio contingat labra liquore.

Tu vero, nate, ingentes accingere ad orsus

Et mecum illustres coeli spatiare per oras;

30

Nanque aderit tibi Mercurius, cui coelifer Atlas

Est avus, et notas puerum puer instruet artis.

Prima deum terras glaciali sidere circum

Luna meat, coelumque suo terit ultima curru.

Dux clara in tenebris, alienae obnoxia flammae,

35

Aemula fraternis radiis et solis ab ore

Ora fovens, quantumque ab Apollinis igne recedit,

Hoc magis ipsa suum fundit mortalibus ignem.

Cornibus auratis primum, mox fronte refulget

Iam media, medium coeli dimensa volumen.

40

Atque hinc obliquos vultus turgentiaque ora

Nocte refert, tandemque, vago digressa meatu,

Exsurgit solem contra, plenoque coruscam

Orbe comam et fulvo totum caput explicat auro.

Septima quin etiam ut coelo concessit ab alto

45

Mole gravis, septem ore vices, septem ore figuras

Mutat agens circum, et parvum convertitur annum.

Hinc mare, quod magnum terras complectitur imas,

Hinc variat rerum species; quaeque humida ponti

Stagna colunt errantque suis animalia silvis,

50

Aemula crescenti reparant a lumine vires,

Et multo imprimis implentur corpora succo.

Mox, ubi decrevere ignes, decrescit et humor

Ille quidem, exhaustoque vices a lumine pensat,

Paulatim et vacuae lassantur sanguine venae:

55

Quod varii maris accessus variique recessus

Ostendunt, quod frondosis in collibus arbos,

Quodque salutiferae succis felicibus haerbae.

Quam multos etiam furiis hinc saepe videmus

Vexari, sortemque animo indignamur acerbam;

60

Saepe etiam morbo, aut dira languentia peste

Corpora decubuisse ad humum sternique sepulcro.

Quid quod materies, viridique e monte recisae

Aere trabes, multaque comam turbata ruina

Fraxinus, Ioniumque abies versura profundum

65

Ante diem effetae senserunt damna senectae,

Exhaustasque situ vires ac robora clament,

Curva senescentis lunae ni cornua servet

Agricola, ingenti dum vellit ab arbore vallum,

Et percussa gravi resonant nemora alta bipenni.

70

Haec eadem aerias arcis, iunonia regna,

Temperat, idque licet certis cognoscere signis.

Nanque ubi prima novos remeando colligit ignes

Fratris ab amplexu rediens, si nubila frontem

Occuluit, cornu per coelum invecta retuso,

75

Pro, quantum nimbi terris pelagoque paratur;

Quanti etiam sese versent per inania venti,

Si rutilo tum forte comam velarit amictu

Oraque dispersis suffuderit ignea flammis.

Quarta dies sine nube sine pluviaque Notoque

80

Spondet ad extremum constanti foedere mensem,

Si nitidis nocturna genis, si fronte serena

Incedit coelo et puro sese exerit ortu.

Ipsa eadem arctoo rigeat si tempora cornu,

Tristis ab arctoo ventos tibi nuntiet axe;

85

Ast alia de parte trucem tibi suscitet Austrum,

Tristis ab austrino rigeat si tempora cornu.

Hunc tamen ante diem si nulla effulxerit, heu tum,

Heu male iactatas defenderit ancora naves,

Ni labor et placidi succurrit dextera Phorci.

90

Quid dicam, cum plena oculis rutilantibus, aut cum

Nigra genas duplici circum caput abdidit orbe

Horrida nocte sua? Di, longe avertite iniquum

Himbremque pluviamque et agentis aequora ventos.

Cuius ut acceptae vires et cognitus usus,

95

Templa deae statuere sacrosque ex ordine ritus;

Discerptumque viri corpus laniataque membra,

Et multum lacrimis perfusos coniugis artus

Finxit niliacae tellus addicta iuvencae,

Et querulas sistra incassum percussit ad aras.

100

Hinc etiam graii vates aetnaeia furta

Et raptus siculae totiens flevere puellae,

Infernique Iovis thalamos, lamentaque matris

Funerae, erratasque diu terrasque salumque

Vmbrarumque domos et sole carentia regna.

105

Proximus at spatiis et longe gressibus impar

Accelerat Maia genitus, celer ille deorum

Nuntius, auratis nectens talaria plantis.

Hic, rapidum propter solem sua plaustra reflectens,

Nunc matutinos agili temone iugales

110

Exagitat pelagique cavo caput exerit alveo;

Nunc atlantiacae matris memor, Hesperidumque

Rura videre parans fulvumque in frondibus aurum,

Serus obit, sero flavum lavit aequore crinem,

Et sero herculeas linquit post terga columnas.

115

Sed sive immissis solem praecurrit habenis,

Seu sequitur victusque terit spatia ultima metae,

Non ipse ingentis oras, non liber apertas

Audet adire vias coeli, titania tantum

Imperia et solis timet abscessisse quadrigis.

120

Ergo ubi ternonasque plagas ternonaque mundi

Dimensus spatia, et curru dat lora secundo,

Sistit equos. Mox coeptum iter ac vestigia rursum

Nota legit, nunc ipse humilem demissus in Austrum,

Nunc Boream et summas pennis petit arduus Arctos.

125

Et quoniam volucri rapitur sub sidera lapsu,

At nunc hos innixus equis, nunc convenit illos,

Aut Iovis exquirens monitus et mitia iussa,

Consilia aut senioris avi, violentave Martis

Imperia et motos sullata pace tumultus,

130

Hinc pedibus nectit pennas, hinc iussa deorum

Nuntius exequitur vario Cyllenius astro,

Itque reditque viam totiens, mandataque portat.

Nanque ubi deliacasque rotas thymbraeaque propter

Signa et apollineos iusta comes astitit axes,

135

Tum vates responsa canit, tum pronus haruspex

Exta notat, tunc et liquidas intentus in auras

Oscinis explorat cantus et praepetis alas.

At si nocturnam Phoeben rorantiaque astra

Et niveae tetigit secreta cubilia lunae,

140

Agnovitque deae vultum et mandata recepit,

Nec mora, digrediens monstratas excitat artes,

Deducit pelago classem, secat aequora cursu,

Ignotosque tenet portus, iam merce sabaea

Navem honerat, redit et tyrio spectabilis ostro.

145

Hinc et Mercurio nomen, Romane, dedisti,

Quemque et Arabs, quemque et Babylon Stilbonta vocasset.

Ast ubi summotasque domos et frigida adivit

Tecta senis, solioque nepos acceptus avito est,

Tum succos meditatur, et idaeam panaceam

150

Dictamumque legit, tum vulnera siccat, et hudo

Vnguine lenit agens, adhibetque ad munera cantus.

Tunc vero strepitus armorum atque horrida bella

Atque enses ac tela placent, tum vivere rapto

Et praedas agere et discindere moenibus urbes

155

Gaudet, et effuso caedem ingeminare cruore,

Belligeri cum forte ducis se ad signa recepit,

Et galea abscondit crines, et pectora ferro

Inclusit, laterique auratum accinxit et ensem.

Fert leges ac iura fori, pacisque quietos

160

Imponit mores, mandataque publica defert,

Si iubeat genitor, cui civica munera curae,

Et patres legere, et sanctum instituisse senatum.

At si candentis humeros et eburnea colla

Exeruit, placidoque simul Cytherea petivit

165

Amplexu, madidoque recens e crine fluentem

Stillavit rorem blandosque afflavit amores;

Non ipse inachiae memor aut fera vincla puellae

Exsolvit, tristique obducit lumina somno

Custodis monstri, aut torpentis ad hostia Lethes

170

Traducit miseros per opaca silentia manes,

Sed resides cantus in vertice cyllenaeo,

Formosae ludunt ubi festa ad carmina nymphae,

Personat, et tenues moderatur pollice chordas,

Ac non cedentes queritur tam crescere curas.

175

Vritur, et placidum cantando nutrit amorem:

Ipse canit, tenerae cantus risere Napaeae.

Hinc felix regio mundique beatior ora,

Quam lusus habitant molles, ubi segnis amorum

Militia in vacuas exercet vulnera mentes.

180

Ver alit aeternos flores, passimque vagantes

Incustoditae ludunt per gramina nymphae;

Ocia cantantes mulcent ignava Camoenae.

Has inter succinta sinus, redimita papillas,

Et roseum spirans fragranti vertice odorem

185

Errat nuda genu per florida prata Voluptas,

Cui volitant flavi per candida colla capilli,

Ad frontem aurato religat quas fibula nexu.

Laetatur dea; laetanti risusque iocique

Assiliunt, somnique leves et mollior aura.

190

Hinc passim liquidi ambrosiae rorantur honores,

Stillat acidalius late liquor. At vaga nantum

Ludit aquis, mistim pueri nudaeque puellae,

Grata cohors Veneri, chorus et genialis amorum.

Tum videas amne in medio rutilare favillas,

195

Materna face quas Iocus hinc, ast inde Cupido

Excussit: caluere undae, caluere natantes

Afflatu. Media vehitur Lascivia cymba,

Hortaturque monetque habiles agitare lacertos.

Hic aliquis puer, enando dum brachia iactat,

200

Iniecitque manum sociae furtimque papillis

Inseruit; tener ora rubor per grata cucurrit.

Hic aliqua, adnanti puero dum brachia miscet,

Miscuit et foemori foemur, et simul oscula iunxit.

Interdum se tota cohors in flumine mersat;

205

Non obstat pudor audaci, aut lux ipsa pudenti;

Luditur, et placidis immurmurat unda susurris,

Emergit mox et campis se fundit apricis.

Dona legens selecta manu ac redolentibus hortis

Errantis sequitur florum dea, coniugis aurae

210

Flant super, et liquidis distillat odoribus aether.

Has oras atque haec gnidiae loca laeta volucres

Pervolitant circum, et paphii vectantur olores,

Numinis idalii currumque rotasque volantes

Qui subeunt, mollique ferunt per inania lapsu.

215

His Cytherea suum posuit pulcherrima sidus,

Quo terraeque fretumque et magnus concipit aer,

Et dulcis in corde agitant animantia motus.

Ipsa refulgentis auro interplexa capillos

Aurorae e thalamis radiorumque aemula solis

220

Lucem aperit, reseratque diem mortalibus almum.

Interdum rapidis Phoebi deserta quadrigis

Evocat oceano noctem, surgentibus astris,

Admonet et placidi per amica silentia somni.

Verum ita digressusque suos, sua tempora pensat,

225

Et sinuosa means niveis secat aethera cygnis,

Vt solem petat, ad solem vestigia flectat.

Ipsa quidem coeli undecies ubi quina peregit

Momenta, heoo seu cum nitet aurea mundo,

Oceani hesperias seu cum declinat in undas,

230

Ipsa umbram in tenebris obtendit ut aemula Phoebes,

Ipsa die radios ostentat ut aemula solis,

Et lucem terris, et coelo lumina praebet:

Tantos laeta suo de sidere fundit honores.

Haec decus, haec ipsa est hominumque deumque voluptas,

235

Qua sine nil iucundum animis, nil dulce fatendum.

At medios coeli tractus, medii aetheris oram

Fons lucis sol auricomus, sol igneus ambit,

Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustrat;

Ipse idem superum princeps ductorque choreae,

240

Ad cuius numeros et di moveantur, et orbis

Accipiat leges praescriptaque foedera servet,

Agnoscant aurae imperium, maria alta tremiscant,

Audiet et longe tellus fatalia iussa.

Atque hunc, ne qua opere in tanto decor ullus abesset,

245

Praefecit luci rerum pater, ipse nitentis

Spargeret ut radios, ipse ut lustraret olympum

Et terras simul et magnas liquidi aeris oras;

Vnde dies, quique in sua terga revolvitur annus,

Atque aevi simulacra fluunt, et tempus, et aetas.

250

Hinc ver purpureum vestit florentia prata,

Spiceaque hinc campis flavescit messis, et aegrum

Lenitura animum ac dulcem inductura soporem

Distendit vacuas pinguis vindemia cellas,

Et glacialis hiems resolutis ebria curis

255

Ante focum molli solatur frigora baccho.

Hasque vices pater ille deum volventibus annis

Esse dedit, quas ipsa aeterno foedere servant

Tam certos elementa simul retinentia nexus.

Atque alii (horrendum), qua brachia pandit iniqua

260

Parte poli chelasque audacius exerit ingens

Scorpius, hinc anni primos duxere meatus,

Et primam fecere viam, cum partibus aequis

Dimidium luci atque umbris sol dividit orbem,

Ac noctem paribus suspendit Libra diebus:

265

Ast alii saevae post horrida frigora brumae,

Cum premit auratos nephelaei velleris artus

Phoebus, et himbriferum rediit ver, omnia quando

Alma parit tellus, quando omnis germinat arbos,

Cum viret omne nemus, resonant cum frondea rura

270

Concentu volucrum vario, pecudesque feraeque

Exultant laetae in venerem, ac tritonia monstra

Ignibus incaluere, acer furit ardor, ut ipse

Horreat indomitas Proceus contingere phocas;

At misera in scopulis soloque in litore questus

275

Alcyone ingeminat vocesque effundit inanis,

Multa querens, exosa diem, nomenque mariti

Servat avis, Ceyca vocans, Ceyca requirens,

(Ah miseram) rapidas repetens Ceyca per undas.

Nec vero non e summo quoque culmine Cancri,

280

Qua regnat calor ipse et equos sol sistit anhelos

Extremum invisens Ararimque atque ultima Thyles

Litora, carceribus positis, exordia prima

Hinc anni fecere, alacresque egere quadrigas.

At Numa frigoribus sub iniquum tempus, ubi ingens

285

Declinat coelum et gelidum sol Aegoceronta

Pronus obit, pronoque petit spatia ultima cursu,

Qui fessos instauret equos. Hinc viribus auctus

Deserit antipodum sedes, digressus et Austro

In Boream obvertit sinuoso calle, diemque

290

Auget et obscuras nocti iam surripit umbras,

Insudatque sequens clivo, atque assurgit in auras.

Has igitur solis metas, haec tempora servans,

Egeria monstrante, suum traduxit in annum,

Vt quae prima novi repararet tempora cursus,

295

Principia haec spatiis sua sortiretur oberrans

Annus, et ad solem firmaret signa cadentem;

Sed Phoeben Phoebesque rotas et plaustra secutus

Fraternum implevit germanae mensibus annum.

At Caesar solemque sequi, solemque tueri,

300

Et solem lucisque auctorem dicere et anni,

Solis et ad metam totas effundere habenas,

In lustrumque supervacuas concurrere partis

Iussit, et hoc latius inscribi nomine fastos.

Dicendum et variis fuerit qui gentibus annus.

305

Aegypti primum veteres fecere bimenstrem,

Moxque quatergeminis complerunt mensibus; inde

Per bissena pari duxerunt sidera tractu

Arcades, at noster quot tempora continet annus,

Annorum numero censebant Arcades, ante

310

Iam geniti, quam luna suos ostenderit ignes;

Tantus honos, tanta est antiquae gloria genti.

His totidem adiunxere animis et Acarnanes altis

Tutati ferro patriam, mox funere in ipso

Coniecere animas, et honesta morte suorum.

315

Italiae licet antiquos evolvere fastos.

Nanque alium primo Romae nascentis in ortu

Instituit pater et gyro breviore coegit.

Promovit spatium Numa, nec Laurentibus idem,

Idem erat Albanis. Alium qui Tiburis arva,

320

Quique ferentina cererem metit incola falce,

Et tenuere suis habuereque in urbibus orbem.

Ille etiam ventos tempestatesque futuras

Atque himbres aestusque graves et frigora monstrat.

Nanque ubi coeruleo rapidum petit aequore coelum

325

Exoriens, aperitque diem natalibus undis,

Si nigram obscuro faciem variaverit ortu

Concavus, inque atram condentur lumina nubem

Et pelago et terris violentior incubat Eurus,

Turbatasque amnis in pontum devehet undas.

330

Quin etiam ut nullae densentur in aere nubes,

Si tamen aut hebetes radii torpere videntur,

Aut si plus nimio torrens incanduit ardor,

Collige venturos himbres. At pallida quando

Aurora oceano caput exerit, horridave inter

335

Nubila diversis rumpit sol partibus, et nunc

Obliquos effert radios, nunc pallidus ore

Delituit nimboso, heu, rupto foedere, coelum

In terras ruet, et saevum per inane rotatae

Praecipitent nimborum acies, quae grandine mista

340

Arboribus stragemque dabunt et vitibus almis,

Vix ovium ut clausos defendant culmina foetus.

Non mihi tum, non claustra boumque armentave equarum

Ducenda a stabulis, non me extra tecta domorum

Ducet iter. Servanda dies, quam rite serenam

345

Spondeat, oceani seras cum lucidus undas

Intrarit, non nube comam, non turbidus ora,

Sed qualem hesperio Tethys suspirat in antro.

Quod si tum quoque nigranti velatus amictu

Occiderit, sive ipse suo quanquam emicat ore,

350

Si tamen aut atras nubes raptaverit, aut si

Palleat et maculae fundant sese undique nigrae,

Venturam expectes pluviam. Non te optima fallent

Indicia, et multis nota experientia seclis.

Vidi ego, cum rutilos Aurora immitteret ortus,

355

Igneus aut roseo se tingeret aequore Titan,

Ventorum ingentis sudum per inane catervas.

Vidi et, cum rutilus maculis inspergitur ignis,

Praecipitem iactari undosa ad litora navem

Amissis fluitantem armis ac dura gementem

360

Verbera et effracto nudatam lintea malo.

Nulla salus, spes nulla viris: in vota precesque

Vertuntur: vacat ars: miserae exoptantur arenae,

Et dulcis terrae exortes tanguntur amore.

Tanta mole ruunt immissis himbribus Euri.

365

Denique cum rebus causas, cum semina causis

Sufficiat, gravido foecundans viscera partu,

Nec quicquam sine sole novas in luminis auras

Prodierit, pater ipse hominum, pater ipse animantum,

Quaecunque aut viridi nemorum pascuntur in umbra,

370

Coeruleosve secant latices, aut aera carpunt;

Hinc bissena deo solvebant vota quotannis,

Phoeboque et Nomio, Lycioque, patrique Lyaeo

Et quibus ad lucos, quibus in solennibus aris

Nominibus venerata deum officosa vetustas,

375

Delion ac Clarium, nec ficto nomine Osirim,

Confecit certis vel qui Pythona sagittis

Sanguine foedantem terras virusque vomentem:

Plurima quae veteres Graium cecinere poetae.

Nanque ubi se informis rerum atque incondita moles

380

Digerit, inque suas abeunt elementa figuras,

Tum tellus gravis himbre et adhuc stagnantibus arvis

Fumida, anhela vagos tollebat ad aethera tortus,

Involvens coelum nube et caligine opaca.

Hic ille immanis Python, immania cuius

385

Corpora iamque deos et divum tecta petebant

Ipsum etiam invasura Iovem, cum Delius arcum

Intendens tulit acer opem. Nanque, agmine facto,

Emittens rapidas torrenti e sidere flammas,

In gremium matris luctantem et acerba tuentem

390

Intorsit. Stetit ille tremens. Tum colla revinctum

Centum implexa modis, centum religata catenis

Ad manes imos atque intima tartara traxit

Victor, et obscura coelum caligine solvit.

Hic Python, haec tela dei, victoriaque haec est.

395

Latonae gemini partus, bina edita Delo

Pignora nunc quae sint (paucis adverte) docebo.

Latonam graii terram dixere poetae,

Latonam dixere solum. Latonia tellus

Omnia progenuit, mater divumque hominumque.

400

Atque ubi se in proprias coepere elementa figuras

Induere optatumque locum et data munia obire,

Ipsa quidem medio mansit, sed mole liquenti

Instabilisque etiamque tremens, quando aequora nondum

In certas ierant sedes, sed corpore misto

405

Pugnarent, et adhuc nullo sub foedere pontus

Terraque se duris urgerent legibus, ut iam

Vnda solum traheret, tellus maria alta teneret.

Paulatim calor ille deus, cedentibus undis,

Telluri sese insinuat, gremioque receptus

410

Felicem partu genitricem implevit; et inde

Di geniti Phoebusque potens Hecateque triformis

Emergunt. Illa acta polo interiore resedit

Horridior, glaciem spirans et degener ore

Foemineo, minus atque habilem sortita calorem;

415

At Phoebo natura mares animosque vigoremque

Addiderat. Volat acer equis, atque aethera carpit

Iam medium: stetit hinc superum longo agmine cinctus

Et pharetra insignis humeros et crinibus aureis.

Hos Delo genitos magna, magni aequoris oris

420

Crediderant, Delo excelsa, cui vertice summo

Splendet apex quotiens coelo latonia luna

Exoritur, visitque suum sol aureus orbem.

Fluctibus hinc rapidis tremuloque emergere ponto

Credebant, vastoque maris delabier alveo,

425

Indulgente suis Delo cunabula natis;

Quin etiam ogygiis olim cum mersa sub undis

Paulatim exereret tellus caput, oceanusque

In sua iura suos fessus concederet aestus,

Et tandem emicuit stellanti lumine coelum,

430

Tum prima ex undis vastoque e gurgite Delos

Prosiluit. Fulxere apices et vertice Cynthus

Lucifero, qua parte dies surgebat et altum

Sol oriens curruque et equis insignis obibat.

Hunc et Pastorem converso nomine dicunt,

435

Quod pascat quicquid sub coeli nascitur oris;

Quodque fores nascentum aperit, quod claustra relaxat

Gignentum tenerosque educit in aera foetus,

Hinc Iano nomen fecere; hinc nomina Phoebo

Ipsa dedit species nitidoque in corpore fulgor;

440

Idem quod volucres nervo stridente sagittas

Torqueat, et certo defigat vulnera iactu

Morbosque illuviemque ferens, hinc notus Apollo.

Quod solus coelo apparet fugientibus astris,

Solus et immenso late loca lumine lustrat,

445

Hinc solem dixere patrem lucisque dieque.

Sponte etiam immissis coelo quia fertur habenis,

Liber. At herculeo laetus cognomine, quando

Disiicit aerias nubes lucemque ministrat

Aeris ipse decus, decus et sua gloria coeli.

450

Quin et threicius divino carmine vates

Hunc nitidum Phaneta vocat, quod surgeat heoo

Orbe recens, quod mane novos instauret et ortus.

Inde etiam auricomum Aegyptus veneratur Osirim,

Aegyptus, cui cura deum, quod lumina mille,

455

Mille micent oculis passim radiantibus ignes.

Lyncea quin etiam, quod vis populantibus umbras

Luminibus, quodque et radiis fugat humida passim

Terrestrisque abigit fumos et nubila differt.

Vt lupus insidias meditatus pascua circum

460

Insectatur oves rabie ferus et ferus armis,

Pertentatque aditum et saeptis sese arduus infert

Dentibus infrendens, et morsu exasperat iras,

Hinc Lycius sibi nata deus cognomina fecit.

Quin et Mercurium, mutato nomine, dicunt

465

Argum somnifero victum stravisse caduceo

Insomnem, centumque oculos ac lumina centum

Pandentem, et niveae servantem pascua vaccae.

Argus enim coelum est, vigilantia lumina flammae

Aetheriae et vario labentia sidera mundo,

470

Quae passim multa sublustris noctis in umbra

Collucent; sed mox, Phoebo exoriente perempta,

Torpent luce nova et candenti lampade victa

Emoriuntur et obscuro conduntur olympo.

Nec deploratum Veneri linquamus Adonim,

475

Venantem quem durus aper sub dente peredit.

Non illum fontes nec amici flumina Nili

Infletum voluere: novus dolor attigit amnes.

Septem illi totis ripa latuere diebus,

Et septem plenis spumanti margine ripis

480

Exsiluere, cavo digressi fluminis alveo,

Stragem agris stragem et pecori stragemque colonis

Cum ferrent; miseri tantum mors angit amici.

Balsama te et myrrae, te cedrus flevit, Adoni,

Te lauri strata per humum luxere corona;

485

Ter myrtus conata sequi miserabile funus,

Ter radice retenta sua est, ter brachia flexit,

Ter frustra lentos conata est flectere ramos.

Ipsa Venus, postquam lacrimae effluxere genisque

Defecit liquor et capiti coma longa revulsa est,

490

Ter mensem exanimis iacuit; vix denique quarto

Lucem hausit, vultus et adhuc suspirat amatos.

Terra etenim solem queritur deserta cadentem,

Invidit quem tristis hiems, cui saevior apri

Horret cana gelu facies, cui plurimus himber

495

Crine madet, geminos et cum male concutit armos,

Diglomeratque nives et grandine verberat auras.

Nam cum sol rebus praesit pater ipse creandis,

Vt sese ad manes brumae sub frigora transfert,

Tum tellus vidua sulcos oblimat in alvo.

500

Ac veluti virgo, absenti cum sola marito

Suspirat sterilem lecto traducere vitam

Illius expectans complexus anxia caros,

Ergo, ubi sol imo victor convertit ab Austro,

Tum gravidos aperitque sinus et caeca relaxat

505

Spiramenta, novas veniat qua succus in haerbas,

Et tandem complexa suum laetatur Adonim.

At quam Sebethi fontes, quam coerula lambit

Phormelle, quaeque et Musas colit ociaque ornat

Pieridum, et magni tumulo tegit ossa Maronis

510

Parthenope regum domus et decus ipsa virorum,

Clara armis, clara ingeniis et fortibus ausis;

Haec annis florentem oculisque et crine decentem

Hebonem venerata, suos ritus patriumque

Instituit morem et, sacris iam rite peractis,

515

Vrbs Hebona salutat, agrique Hebona frequentant,

Hebona et referunt simul antra et litora et amnes.

Hic etenim florem aetatis roburque iuventae

Et speciem deus et formae dat habere decorem,

Oraque luminaque et moderantis corpora sensus.

520

Sed prius herculei torrentia sidera monstri

Solstitio vicina domus locaque edita coeli

Diffundent terris hiemem glacialibus Euris,

Ante et conspicui summo de cardine mundi

Flava lycaonio surget Pallantias axe,

525

Atque diem averso subtervehet Auster olympo,

Stabunt et coeli septem labentia signa,

Quam fando patremque hominum regemque deorum

Laudibus aut meritis tollam, aut aequem ipse canendo,

Quem centum celebrant arae, quem nomina centum.

530

Vt siquis, iubare exorto, phoebeia demens

Ausit obire oculis ora atque haurire videndo,

Illicet ecce illi torpescunt lumina et ipsa

Caligant in luce oculi, tum tempora circum

Offundit sese nubes et fumida oberrans

535

Caligo, ac nigrae coelum eripuere tenebrae;

Vsqueadeo nec fas oculis comprendere cuiquam,

Nec fando terrae decus et decus aetheris alti,

Vnde sibi proprias ducunt animalia vitas,

Vnde trahunt nostrae coelestia semina mentes,

540

Quo sine nec spirat quicquam, nec nascitur usquam,

Nec color ullus erat rebus, tenebrisque malignis

Et coelum et terras nox circumfusa tenebat.

Et iam intacta mei superat pars maxima coepti,

Ac mentem calor instigat. Iuvat alta vagari

545

Sidera et immenso propius succedere coelo;

Magnum opus. Et iam signa dei fulgentia terrent,

Armorumque haurit strepitus clangorque tubarum.

Ipse deus rapidis insistens pronus habenis

Tela manu quatit insultans, acerque cruento

550

Ore tonat. Pellunt agili temone iugales

Exanguis metus atque tremor, tum ferreus ora

Terror, sanguineumque pavor quatit ante flagellum,

Ille quidem divis iam formidabilis ipsis.

Sed mihi digna viro atque animi sibi conscia virtus

555

Suadet iter, penitusque aditus intrare repostos.

Hanc non terrisono prosternere fulmine Cyclops,

Non facibus crinem ipsa feris implexa Megera,

Nec vis ulla queat stygiis emersa tenebris.

Illi ferratum galea caput inclyta bellis

560

Atque deum fato maior prudentia servat,

At clipeo indomitum munit constantia pectus;

Stant adamante togae, totosque infusa per artus

Temperies valida sese metitur in hasta;

Ante vigor mentem hortaturque, animosque viriles

565

Aere ciens magno laudum succendit amore.

Hac duce, Iunonis odiis iactatus iniquae

Amphitryoniades tot monstra ingentia victor

Fudit humi. Non hunc liventibus obsitus umbris

Cocytos, non sparsa novem per iugera monstrum,

570

Aut impacatae deterruit incola Lernae,

Quo minus infernosque lacus et opaca videret

Tartara, captivum et supera ad convexa referret

Ipse canem; quin astrigerum subnixus olympum

Labentisque domos divum cervice refulsit:

575

Et dubitem mente haec complecti et pandere dictis?

Efferus has habitat sedes deus; huic comes haeret

Et bellum, bellique parens discordia, et irae,

Iniustum, insidiaeque, et pallida tabe cruenta

Caedes, inque suum rabies armata cruorem.

580

Ipse enses ac tela inter radiosque rotarum

Versatus ferrum exercetque aptatque ferendo,

Exacuitque mares animos et suscitat ira

Implacidus. Martem hinc veteres dixere Latini.

Hunc Iunone satum nullo Iove, patreque nullo

585

Oleniis conceptum haerbis per cresia rura,

Eductumque Hebri ripis rhodopeia ad antra

Crediderant, animi indomitum adversumque Minervae,

Scilicet aetherio mens est de fomite. At artus

Corporeos, molem discordi e semine cretam,

590

Iuno agitat. Ciet haec turbato in pectore versans

Sanguinis ingentis aestus et colligit iras;

Vnde avidus belli furor atque insania ferri

Praecipitant. Iacet ingenti ceu pressa ruina

Mens super, at rapidus fervet sub pectore Mavors.

595

Hinc quondam magni tellus Iovis insula Crete,

Ionii Crete pelagi decus, inclyta bellis,

Clara viris, capere arma et acutum cingere ferrum

Prima dedit, curvo et spicula tendere cornu.

Post Thraces coluere, ferum genus, aspera duro

600

Terra solo, gens ipsa iugis assueta nivosis

Et praedas agitare et opimo vivere rapto.

Hoc etiam genitore satus Romanus et ipse

In patrium decus et belli sese extulit artes,

Transgressus Latii fines transgressus et Alpes,

605

Oceano stetit et Bactris sera intulit arma

Atque Indis, post edomiti semptem hostia Nili

Atque triumphatos non uno ex orbe Britannos.

Sed quanquam imperii impatiens et pectore saevus

Indomito ac ruptis praeceps rapiatur habenis,

610

Ipse tamen solium solis veneratus, adacto

Curru sistit anhelus equos; mox lora remenso

Contorquet spatio, non ante ad munera recto

Convertens cursu, quam princeps duxque deum sol

Iusserit: illum adeo timet observatque tuendo.

615

Iupiter hinc solio longe spectandus ab alto

Exerit os placidum terris, et fulgidus aureo

Sidere felices mortalibus explicat ignis.

Hinc ego, si qua fides astris, aut si quid ab alto

Aethera cognatum nostris in mentibus haeret,

620

Crediderim fas ac leges et iura piumque

Et rectum manare et amicae foedera pacis,

Crediderim insontis scelerum expertisque malorum

Mortales agere, et felicibus addere seclis

Secula, perpetuumque annos extendere in aevum;

625

Tanta Iovis placidi clementia, ni malus atro

Sidere torpentis Saturnus funderet ignes,

Funderet et leti causam infelicis et omne

Morborum genus et miserae mala plurima vitae.

Iupiter inde pater cunctorum auctorque bonorum.

630

Quin varios etiam ipsa Ioves commenta vetustas.

Iupiter omnipotens, rerum qui summa potestas,

Tu rerum sator et divum pater atque hominum rex:

Ab Iove principium generis; Iovis omnia plena;

Ille colit terras; illi sunt omnia curae.

635

Hinc tot sacra deo fumantiaque exta ferebant,

Hinc capitolinae dominator Iupiter arcis,

Totque triumphantis vidit de rupe Quirinos

Sanguine tingentis aram et candente iuvenco.

Quin etiam rapido qui turbine vertitur aether

640

Ignibus incandens, quique aera lustrat opacum

Pro Iove respersas sensit sibi frugibus aras.

Hinc tener ille calor tepidaeque ex ignibus aurae,

Quo terraeque fretumque et magnus concipit orbis,

Conceptosque fovent turgentia semina fetus;

645

Dictus ob haec late in gremium descendere amatae

Coniugis et placidam amplexu captare quietem.

Aeris ipse etiam campos tenet, unde per auras

Fulmineo invehitur curru, quo maximus Atlas

Intremuit, tonuere poli, atque exterrita pressit

650

Corda virum pavor exanguis. Ruit arduus acta

Ventorum mole, ac rutilantia fulmina torquens

Alta petit, vallisque cavas in nocte profunda

Involvit, nigra et coelum caligine condit.

Tum pluvia et largis exundant himbribus amnes,

655

Subiectique natant campi; crepitantia grando

Tecta ferit, dirum lapides vertuntur in himbrem

Infandi, prostrata iacent armenta per agros

Spirantisque vident natos stagnantibus arvis.

Mox uno immersa exitio cum montibus altis

660

It torrens, praecepsque insano vortice torquet

Obvia et obstantis annoso robore silvas,

Implumesque avium nidos cum matribus ipsis

Proruit, involvitque ferarum horrentia lustra.

Ipse autem, sulco insudans dum insistit, arator

665

Avulsus stiva immensum per inane rotatur

Turbine iactatus volucri et nigrante procella,

Illumque et miseros sub adunco vomere tauros

In latus adversi montis iacit, et praerupta

Valle viatorem resupino corpore volvit

670

Praecipitem, et latis excindit moenibus urbes.

Nec minus interea ventis maria acta tumescunt:

Assurgunt undae et montes volvuntur aquarum

Aequati coelo, fluctuque exterrita rauco

Saxa sonant. Ecce abruptis assultibus aestus

675

Incumbit pelago, atque ingenti vortice navem

Infligit scopulo agglomerans et litora complet

Funeribus miserorum, atro aut ter gurgite tortam

Haurit hians, operitque cavo mox aequore pontus.

Qualia dum attonitae mentes mirantur, et horror

680

Corda quatit, certae nec cognita causa ruinae,

Invenit metus ipse Iovem, cui fulmina dextrae

Assignant ac tela nigris humentia nimbis

Et, coelo resonante, leves per inania currus.

Has iras Iovis esse canit longaevus haruspex;

685

Adversi non aequa dei portenta sacerdos

Terrificat; dira ingeminat per pectora curas

Relligio, illa quidem magnorum causa malorum.

Caeduntur lectae passim de more bidentes,

Et cadit ante aras infelix victima taurus;

690

Discurrunt trepidae per templa adolentia matres,

Matres, atque viri: tum longa in veste dialis

Thura tenens ferit exta Iovi, flammisque per aras

Exquirit veniam et summissa voce precatur,

Ipse novem castis repetens stata sacra diebus.

695

Artibus his metus ille deum percrevit, et error

Invasit miseras sub honesto nomine gentes.

Quid vexare deos frustra iuvat? Ordine certo

Fert natura vices, labuntur et ordine certo

Sidera, tam varios rerum parientia casus.

700

Illa suos peragunt cursus servantque tenorem

Sorte datum; parent illis elementa, fidemque

Imperii mutare timent. Sic omnis ab alto

Natura est; sequitur leges quas scripserit aether.

Ipse Deus laeto spectat mortalia vultu.

705

Vltima sorte senex loca possidet, ultimus auras

Ambit et aeterno contristat frigore terras.

Nigra seni facies, tardus gradus, horrida barba,

Et cani crines, et membra effeta senecta;

Ingenio tamen ipse bonus, nec inutile pectus

710

Consiliis constansque animi prudensque futuri.

Hic olim, ut fama est, regnis expulsus olympi,

Post varius tandem casus coelique marisque,

Litore in hesperio tusci prope Thybridis amnem

Consedit, laribus tum primum acceptus amicis.

715

Hic regem aequaevum residemque ad munia gentem

Arbuteo avertit victu; tum, vomere tauros

Subiungens, docuit tellurem invertere et arvis

Semina committi, quae mox iam vere peracto

Stringeret et fragili contunderet arida culmo;

720

Quin etiam scrobibus vites, sua munera, primus

Committens curvaque premens iam falce novellas,

Lenaeos latices ignotaque pocula monstrat,

Dispersosque vocat populos ac moenia ponit.

Hinc Latium latitante deo, hinc saturnia tellus

725

Dicta viris; deus hinc latiis, deus additur aris

Vitisator curvam servans sub imagine falcem.

Mos erat antiquo in Latio ac laurentibus arvis,

Qui meritis patriam inventasque auxere per artis

Atque acuere suos ad publica munera sensus

730

Vtile commenti in medium et nova commoda vitae,

In numerumque referre deum atque hos addere templis:

Vt Ianum, Faunosque, ut quem pollentibus haerbis

Fecit avem et variis pinxit dea daedala pennis,

Vt geminos etiam pilunnia numina fratres,

735

Vt cuius famulata domus pinaria sacris,

Et carmentali tribuit quae nomina portae:

Purpura quin etiam ad summos ubi venit honores

Ambitioque caput coelo intulit, hinc Hadrianos

Et Nervas, hinc Caesareae tot numina gentis

740

Et coluere quidem et templis posuere dicatis.

Heu, rerum ignarae mentes ignaraque veri

Pectora, quid simulacra iuvant? Quid luce carentum

Corpora? Et incensis pacem tot poscere ab aris?

Vnus enim sator est rerum, qui cuncta gubernat,

745

Quemque oculis neque cernere erit neque tangere palmis,

Sed tantum mente invenias. Nanque arduus imas

Despectat nubes et coeli culmina pressat,

Cuncta regens; nam cuncta tulit longe optimus auctor

Perfectorum operum et rerum causa una bonarum.

750

Hunc neque marmoreis renitentia templa columnis,

Non auri pretiosus honos, non indica concha,

Nec quae phidiaco spirant simulacra metallo,

Aut tauri ante aras fusi cervice cruores,

Sed precibus ieiuna piis et conscia recti

755

Mens placare queat facilem parvoque volentem

Munere, si qua pii summittunt thura Sabaei.

Sed nos, incertum spatiis dum currimus aequor,

Longius evehimur vento rapiente per altum;

Iam portus capere optatos et cedere fessum

760

Aura iubet, litusque sinum convertere ad ipsum,

Sideraque alta sequi, certosque intendere cursus.

Prima igitur niveis Phoebe latonia bigis

Invehitur, posthinc ales Cyllenius altis

Excurrit spatiis, iustaque Erycina canoras

765

Iungit aves, cui blanda comes fert lora voluptas

Divinum stillans rorem ambrosiamque capillis.

Quadriiugis hinc vectus equis sol igneus ambit,

Quem procul insequitur rutilanti sidere Mavors;

Post felix coeli sidus Iovis emicat ignis;

770

Vltimus extremo torpet Saturnus in orbe.

Hic prope terdenis mundum vertentibus annis

Ambit et in partis, quas liquerat ante, revertens

Percurrit tardis coeli momenta quadrigis

Pallidus, ac duros affert mortalibus annos.

775

Clara Iovi facies ac lumine sidus amico,

Bissenisque annis bissena relabitur astra.

Bis cererem legit messor, bis vinitor uvas,

Dum bis sex rutilus percurrit sidera Mavors,

Mavors arma serens et tristia crimina belli.

780

Thymbraeas paulo ante rotas Venus aurea metam

Attingit, cupidas acuens in pectore curas,

Sive diem laeto secum fert roscida vultu,

Seu noctem hesperiis decedens suscitat undis.

Hanc curru properante celer Cyllenius anteit,

785

Ipse quidem ad causas et linguae promptior arma.

Terdenas iter assuetum Latonia noctis,

Noctis atque dies et mensem pervigil errat,

Dum solem rursum assequitur novaque astruit orsa,

Oceanum interea alternos auctura per aestus,

790

Visura et blando crescentia semina vultu;

Sed quanquam properare viam iuvat, ipsa, relicto

Aethere, (cogit amor) per amici devia Latmi

Furtim saxa petit complexus inter amatos

Attrectare suis tenerum Endymiona lacertis,

795

Non tamen ausa viri mollem turbare quietem.

Sed quanquam vario fulgent quae sidera mundo,

Quaesitum est, num luce quidem phaethontide fulgent,

An proprios natura illis indulserit ignes.

Non dubium quin luna notho splendore per auras

800

Raptetur, minuatque sequens, fugiensque rependat

Luminis alternos haustus, fraternaque rursus

Ora fovens nullos terris diffundat honores;

At procul e regione means, tum denique toto

Ore vomit flammas et luce refulget honora.

805

Et quanquam varias mutat tamen una figuras,

Non unquam medio magis, aut minus emicat orbe.

Nam cum desertas amisso lumine terras

Nulla fovet, tum plena diis coeloque ministrat;

Tum quoque praetumido suspectat sidera vultu,

810

Cum nova curvatos reparando colligit ignes.

Sidera dum terrasque aequata fonte tuetur,

Orbe micat medio; mox curvo sidera cornu

Suspiciens, tumido spectat mortalia vultu.

Tum nullis coelum radiis nullo ore tuetur,

815

Plena ferit tremulis cum stagna liquentia flammis.

Hinc superis coeloque datur quod demitur orbi.

Ergo, aliena fovens in opaco lumina semper

Corpore, phoebea nusquam de lampade fulget

Corpore non medio, non plena lucida fronte;

820

Sed specie tamen alterna, ni forte sub umbram

Inciderit terrae atque hinc luce laboret adempta.

Quae quoniam volucri fertur sub sidera lapsu,

Aestivi tam saepe premens cava tergora Cancri,

Nimbosum tam saepe etiam delata sub Austrum,

825

Incandens tam saepe aestas ac frigida bruma

Instaret, sortita suum si luna calorem

Proxima nativis succenderet ignibus arva,

Aut longinqua neget proprium procul acta vigorem.

Vnde maris certi accessus, totidemque recessus?

830

Vnde et perpetuo manantia flumina cursu,

Aut alimenta trahant gignentia? Quae pater ipse

Prospiciens, lunam obscura ferugine tinxit

Coeruleos moderantem aestus liquentiaque arva.

Quin etiam licet atra genas et opaca per ora

835

Pallor eat, tamen, interior qua cogitur orbis,

Densa situ magis et scabra rubigine sordet.

Ergo et cum solem adversum se agit undique, et ipsum

Implevit radians phoebei luminis orbem,

Qua squalet parte atque horret caligine, densas

840

Obducit maculas et se sua reddit imago;

Aerea qualis ubi clipei fulgentis ab ipso

Sole repercussa est, aurato fluctuat orbe

Clara aciem flammis et luce corusca decora,

Verum si qua tamen nitido super aere resedit

845

Scabra situ turpisque atra rubigine labes,

Stat maculis obducta aciem, stat squalida vultum,

Non Phoebi radiis, non ulli pervia flammae.

Praeterea cur sola acies immota deorum

Cernitur obtutuque haeret defixa sub ipso,

850

Cum tot et illa quidem sidentia signa micanti

Scintillent radio, tremulusque internatet ardor?

Scilicet alta illis regio sedesque repostae.

Quo postquam advenit defesso lumine visus,

Defessus tremit ipse, tamen tremere ipsa videntur

855

Astra; micant radii, lumina nostra tremiscunt.

At contra vicina deum statio ardua quanquam,

Prospectu facilis tamen atque immota tuenti;

Quo penetrans stat certa loco insistitque videndo

Nostra acies, fixisque oculis immobilis haeret.

860

Plumbea si acta manu balearis pondera fundae

Concipiunt malegratum ignem flammisque liquescunt,

Si ferro praefixa et nervo impulsa sagitta

Aera per vacuum ignescitque ardetque volando,

Quid mirum, circumfusus si candeat aer

865

Percitus aeterno motu atque urgentibus astris?

Principiis vero ex illis constare videntur

Sidera et aetherium inde olim traxisse vigorem,

Qua volitant rapidaque polum vertigine lustrant,

Et celeri biiugum cursu vectantur equorum.

870

Quae postquam facili perfecit singula nutu

Ille opifex rerum et mundi inviolabilis auctor,

Concilium vocat et superos arcessit olympo.

Est procul immensi regio late ardua mundi

Non homini explorata, humano aut cognita sensu.

875

Hic sedes augusta Dei, siquando vocatis

Dat leges superis, aut publica munera tractat.

In medio sedet ipse: astat Sapientia dextra,

Hinc Amor, et solio resident tria numina in uno;

Sub pedibus Natura potens, Tempusque, Locusque,

880

Et varians Fortuna, atque immutabilis Ordo;

Inde alii proceres et convenientia late

Numina. Et incessu iam tum graviore notatus,

Aegocerontei referens spolia inclita monstri,

Saturnus gratam senior iusta astitit Vrnam,

885

Saturnus, cui cana coma, cui sordida vestis.

Quem iusta pharetram incinctus volucrisque sagittas

Laetus achemenio consedit Iupiter arcu,

Squamea cui geminis horrescunt baltea monstris.

Hinc Mavors rigido crispans hastilia ferro

890

Suspenditque Nepam galea, conoque minantes

Librat agens Chelas; tum cornibus acer aduncis

Asperat et clipeo pugnas meditatur aheno,

Excussatque Aries caput et pede proterit auras.

Tum voce et cithara gratus nitidaque iuventa,

895

Horridus idem etiam pharetra spolioque Leonis

Phoebus adest, Phoebique comes Lux aurea, cuius

Munere non tenebras superi, non nubila norunt.

At Venus auratis humeros armata sagittis

Candentemque manum flammis, licet editus esset

900

Nondum Amor, urentes iam tum meditatur amores,

Iam tum sollicitis animos incendere curis;

Atque illi vario radiabat candida limbo

Vestis, et in molli surgebant lilia prato,

Et quot vere novo tellus parit alma colores.

905

Inter quos tenerum niveo candore Iuvencum

Vrit amor. Nunc ille Notus atque aera captans,

Heu, male dilectos queritur desertus amores,

Nunc moeret viridi infelix proiectus in haerba;

Interdum ingenti frondosa per avia saltu

910

Proripitur, sequiturque inventam fortis amicam

Iam victor, mox victus et exspes; hinc latet antro

Abditus, et miseras rumpunt spelaea querelas.

Ipsa autem media divorum in parte resedit,

Autunnus paribus qua tempora dividit horis.

915

Virginis hinc facie insignis flavoque capillo

Mercurius, geminae nectunt talaria plantae:

Ipse puer laetus studio et puerilibus annis.

Ac tandem rapidis velox Latonia bigis

Alba genas niveaeque nitens in vellere lanae,

920

Candida subrutilis redimita monilia Cancris.

Ergo ubi convenere animisque opibusque parati,

Quales iussi aderant, intentique agmine longo

Expectant signum atque alacres praecepta capessunt,

Tum genitor solio placidus sic coepit ab alto:

925

"Cuncta equidem, o superi, placuit quaecunque creavi;

Sic volui, nec nos unquam fecisse pigebit.

Auctorem illa suum referunt, nec deficit illis

Ipse opifex; operi decor, et praestantia iuncta est;

Est rebus sua cuique fides, est et locus. Ignem

930

Et terras ieci primordia; quae tamen inter

Aeris immensos campos neptunniaque arva,

Quod sibi perpetui constaret machina mundi,

Congessi, mundumque aequa compagi ligavi,

Nexibus alternis et amico singula vinclo.

935

Vos autem coeli meliore in parte locavi,

Aetheriumque dedi insontis habitare recessum.

Nam quanquam geniti et coeptis mortalibus orti,

Nascendique vices et iam revocabilis ordo

Obsistunt, at nostra illis pollentior est vis,

940

Non rerum causis, non ulli obnoxia fato.

Nunc igitur quae certa manet sententia menti

Accipite, et quae sit reliquis mihi cura creandis.

Absolvenda quidem mundi inferioris imago,

Quando etiam generis rerum tria semina restant,

945

Nec manibus tractare deum mortalia fas est.

Quare agite, et celeres quam primum ascendite currus

Aggressi mortale opus et genus omne animantum;

Aerias celebrate plagas, serite aequoris undas

Tellurisque sinus gravidos, ut ne qua peracto

950

Pars operi aut rebus desit pater ipse creandis.

Imprimis teretes hominum fingentibus artus

Artificem navare operam, tum condere membra

Cura sit, aetherios divini seminis haustus

Apta haurire animos coelesti e fomite ductos.

955

Hi fundare urbes populis, hi ponere iura,

Addere et imperio fasces, dare nomina rebus

Assuescant, rectumque sequi, atque offerre periclis,

Et pugnare malis, et honesto vivere parto,

Atque inopes rerum casus superare ferendo,

960

Dum fluidum solvetur opus, dum carcere laxo

Iussi sidereas coeli revocentur ad arces.

Interea altrices operas victumque volentes

Fundite, et ingentis animos accendite laudi,

Rectorem ut noscant superum, patriamque requirant,

965

Et genus, et coeli sursum templa ardua cernant,

Auctorisque sui memores iustumque piumque

Servent, et placidos discant non temnere divos.

Sic placitum, sic nostra fluant certo ordine fata."

Dixit et ingentem nutu concussit olimpum.

970

Illi praecipites liquidum circum aethera lapsi

Iussa obeunt, verruntque rotis properantibus auras.

Nec mora: vestiri colles et roscida prata,

Innarique aer pennis atque aequora caudis,

Quadrupedum et resonare gravi sola concita cornu.

975

Fagiferae viridante iugo, viridantibus Alpes

Vallibus, et viridante cacumine Caucasus ingens

Laetatur, furtis olim doliturus iniquis.

Illicet ecce caput viridi circumdat amictu

Aetna, giganteae dolitura incendia pugnae;

980

Illicet umbrosis vestita est vallibus Ida,

Ida gravis Troiae deploratur ruinas.

Frondet Athos, frondetque iugis immanibus Oeta

Herculeum visura rogum, creberque Erymanthus

Ilicibus, longaque coma spectabilis Haemus.

985

Ostentat Rhodope comitantis Orphea silvas,

Orphea mulcentem tigres et carmine lyncas,

Sed non foemineos moderantem voce tumultus.

Maenalio stupet in saltu dum increscere cornum,

Non sensit quercu sese frondere Lycaeus.

990

Gargano in magno, in nimbifero Apennino

Dum crescunt tiliae atque orni, dum vertice Pindi

Surgit acer, pinu interea se sullevat alta

Pelion et late pelago sua signa minatur.

Iam videas canentem oleis frondere Taburnum,

995

Asinios simul et colles clitunniaque arva,

Iamque cybelaeis undare et Dindima silvis.

Pampinea caput Aenarie biiugisque Vesevus

Fronde tegunt, tegit et picea se Sila sub umbra,

Ac buxo varius nectit sibi ferta Cytorus.

1000

Proveniunt late campis coelestia dona,

Plurima nux et pruna rubentia et aurea ramis

Mala et odoratis non indecor arbutus hortis.

Ingentis patulae ramos, ingentia sursum

Brachia porrigere ac radice in tartara ferri

1005

Et cerasi, palmaeque, et lotos amica Lyaeo,

Atque in sanguineam morus post versa figuram

Coepere, et mensis sorbus placitura secundis.

Erumpuntque solo biferae atque cydonia canis

Frondibus, erumpunt sudanti balsama ligno,

1010

Punicaque, et fragili nitens in stipite praecox,

Ac de textilibus pendentia citria ramis;

Citria, quae semper (visu mirabile) vernum

Spirant flore decus, semperque nitentia gratis

Floribus ac foetu aeternaque virentia fronde,

1015

Citria amalphaeis latebra haud incommoda nymphis.

Coepere et viridis mirari flumina ripas;

Canentis Vfens salices, et flavus arena

Populeas Thybris frondes, quique aequora findit

Gallica, quondam etiam lacrimas Phaetontis amati

1020

Eridanus misturus aquis, miratur et alnum

Nar praeceps, frondentem alnum, miratur et ipse

Coeruleus Liris, tum cinctus arundine crinem

Vulturnus, flammasque deum sensurus Enipeus.

Sensit odoratos Indus subolescere ramos

1025

Coeruleo cum Gange, cavo et caput extulit antro;

Sensit thuriferum late nemus altus Hydaspes

Et sua Oronteae senserunt cinnama ripae.

Dum Tagus aurifluo vectatur gurgite, et undis

In mare rumpit Anas, sullato lumine uterque

1030

Pirenes scopulis viridantia robora late

Prospiciunt variare comas admotaque coelo

Iam nemora et densas per saxa rigentia taxos.

Ecce sub haec varia sese Tegus integit umbra,

Ipse et Anas viridi ripas vestitus amictu

1035

Frondenti vehitur per flumina summa phaselo.

Haud illi invidit Sicorisve, aut cultor Hiberus

Gentis iulaeae. Quin, qua vagus aequora findit,

Hic choreas agit, et praecinctus arundine frontem

Gaudet agros, gaudet lenaeo palmite terram

1040

Hesperiam frondere et alescere vitibus ulmos.

Quod frondes, Penee, novas mirare? Quid umbras

Et lauros? Visure deum per pascua laetas

Ducere oves, miserosque cava testudine amores

Solantem, teque et Daphnen per prata vocantem,

1045

Visure et patriis natam frondescere ripis

Tendentemque manus et flumina nota precantem,

Candida dum subitus serpit per pectora cortex

(Ah miseram) et viridem ducunt dum membra rigorem.

Interea colles florere, virescere valles

1050

Incipiunt, late et foliis mollescere rura.

Ver halat, Zephyris mulcent spirantibus aurae,

Cloris odorato devecta per aera curru

Laetata et varias nemorum increbrescere frondes

Spargit humi varios, fertur quacumque, colores,

1055

Quaque movet gressus surgunt violaeque rosaeque

Coritiique croci atque immortales amaranthi,

Candida nec niveis cessura ligustra pruinis.

Ipsae etiam Charites socio simul agmine fundunt

Certatim illa thymum roremque et molle cyperon,

1060

Haec casias caltasque, haec et vacinia nigra

Narcissi et lacrimas Hyacinthi et nobile gramen

Et thymbram et quot nunc tellus fert daedala flores.

Ipse Deus laeto spectat sua munera vultu.

Tum maris horrisoni fluctus liquentiaque arva

1065

Neptunni pecus et squamoso corpore pisces

Insiliunt; alii scopulos et litora passim

Curva petunt, alii pelagusque atque ima profundi,

Aut tendunt scythici maeotica ad hostia ponti,

Infidum genus in fraudem praedamque paratum.

1070

Errantes passim et nullo custode vagantes

Coeruleus longe Nereus videt, advocat hudum

Protea, qui socias acies, socia agmina iungat,

Et statuit pastorem. Illi data signa sequuntur,

Ipse agit errantes ad pabula et ipse reducit

1075

Inde domum; clarum e specula dat buccina signum.

Aera quin etiam pictae petiere volucres

Armatae accurvis rostris atque unguibus uncis.

Ipsae iter intendunt pennis et cantibus auras

Demulcent, tectae nemorum variantibus umbris.

1080

Nullae illis certae sedes, connubia certis

Temporibus; tunc tecta locant, tunc figere nidos

Cura subit; mox ova fovent ac pignora curant,

Atque edunt teneros plumoso corpore foetus,

Optatasque ferunt aut ore aut unguibus escas.

1085

Fatidicos avium cantus alasque futuri

Praesagas dixere, neque aut sine numine divum

Tendere iter pennis laeva destrave ferantur,

Aut canere et varias e ramis edere voces

Nocturnas, seu de tectis hululare querelas.

1090

Cernere erat longum in campis depascier agmen

Quadrupedum, sociosque greges in pascua ferri.

Vna ingens bos, una ariesque et setiger hircus

Cornibus armati frontem, et pede fortior ibat

Acer equus, iam tum insidias et dura timentes

1095

Arma lupi et rabiem saevorum irasque leonum.

Discordes brutorum animae atque aversa voluntas,

Discordi quoniam fuerint e semine creta.

Hinc pars indulgent haerbis per pascua laeta,

Aut latis quaerunt silvis dodonida quercum;

1100

Pars altis in speluncis per devia lustra

Invigilat parto, et praedas agit ore cruento;

Pars repit terrae occultis armata venenis.

Parcendi studium nullum, nec cura futuri.

Sola hiemi metuens latebroso pumice condit

1105

Triticeos populata hominum formica labores.

Idem amor atque apibus eadem experientia parcis;

Sed nec agros populare palam, aut incumbere furtis,

Cum iuvet e proprio vitam tolerare labore:

Iustitiam norunt solae et servare pudorem,

1110

Aequales cunctis operae studiumque parandi.

Mane novos adeunt flores exanime denso,

Coelestemque legunt rorem atque in tecta reportant;

Mox vacuis stipant cellis, ut nectare largo

Ignavas ducant hiemes et frigora temnant.

1115

Quin etiam tempestates et sidera norunt,

Armataeque repentinas vicere procellas

Pendentis saxi molem ad cava crura ferendo:

Vsque adeo referunt divinum a stirpe vigorem.

Has pater e summi despectans vertice olympi

1120

Miratur, tenues animas conamine tanto

Nunc fundare urbes, aditus ac moenia late

Munire et multo portas custode tueri,

Nunc aliam natis patriam monstrare parandam,

Immunes operum reges dare iura vocatis

1125

In populis, illos iamdudum astare silentes.

Vltimus erupit gravida tellure creatus

Spe puer ingenti, sed corpore debilis ipso,

Nudus, inops, quem dura solo suscepit egestas,

Eductum foliis haerbarum et cortice crudo,

1130

Aut corno, aut si quam dederat Dodonia glandem.

Mox umbras nemorum captare, aut sicubi montis

Exesi specus, hic aestus et frigora primum

Vitare, et subita se a tempestate tueri

Monstravit, tectum stipulis cannaque palustri;

1135

Semina quin etiam siccis haerentia culmis

Haerbarum passim lecta, et servata per annum

Condere poma, nucesque hiemi signare repostas,

Formica monstrante, cavis dum condit in antris,

Ipsa dies, multusque labor docuere colendo

1140

Naturam in melius formare et pervigil usus.

Ecce autem e mediis terrae fornacibus ignis,

(Sive ille excussus coelo pugnantibus Euris,

Seu silicis venis manus extudit) arida circum

Corripuit fomenta, levique impulsus ab aura

1145

Succensos ramos flamma crepitante cremavit,

Et lux frondosa nemorum diffulxit in umbra.

Extimuit primo flammas ignobile vulgus.

Post, ubi subsedere ignes et fulgidus ardor,

Cognitus et tandem divini muneris usus;

1150

Excipitur dextra fumanti stipite carbo

Inferturque focis, tenebras et frigora noctis

Qui foveant, calidisque assent et viscera pruinis.

Paulatim quoque diversos idem ignis in usus

Transfertur, donec liquidum explorare metallum

1155

Cogitur, atque novis ferrum exspumare caminis.

Hinc marrae curvusque bidens et vomer aduncus,

Quis terram vertere atque edomuere colendo;

Hinc falces curvae atque aerata fronte secures,

Robora quis tiliaeque leves et fraxinus ingens

1160

Excisae primas domibus fecere columnas,

Et statuere nigris angusta mapalia tectis.

Ex illo coetusque hominum atque frequentia coepit.

Vrbibus hinc positis statuunt connubia et aequas

Describunt leges et diis sua templa dicarunt;

1165

Mille artes rerumque de hinc commenta bonarum

Crevere, et laudum accessit generosa cupido,

Sulcatum mare navigiis et sidera coelo

Quaesita, expressumque cavis e montibus aurum;

Tum rerum causae inventae, tum copia fandi

1170

Extulit os movitque foro popularia bella,

Tum canere heroum laudes et fortia facta

Pierides coepere, aeternumque addere carmen

Laudibus, aeternamque in secula condere famam.