8. apologia pro amore ad Ianum Pannonium.
Antiquis vatibus comparandum, qui postea
creatus est Quinquecclesiensis episcopus,
ut sinat se placito indulgere Amori

Quis novus ille sacri vates Heliconis in antro

      Cuius Apollineum carmen ab ore sonat?

Dicite Pierides ubi primos egerit annos,

      Quae tener insueto presserit arva pede.

5

Quo duce lauriferae peragraverit avia silvae,

      Sub quibus ille vagans luserit arboribus.

6a

Dicite quos avido fontes depleverit haustu

6b

Quisve rudem doctis artibus imbuerit.

6c

His ego non numquam cum sim versatus in umbris

6d

Nunc primum est oculis obvius ille meis.

At nisi mens fallit, videor cognoscere vatem:

      Hunc Heliconiades vos aluisse ferunt.

Vos canere arcano puerum docuistis in antro,

10

      Pulsaque fila levi sollicitare manu.

Ipse sacris adhibere choris dignatus Apollo,

      Iussit honorata cingere fronte caput;

Perque pias duxit sedeis et amoena vireta,

      Plurima Pegaseos qua tegit umbra lacus.

14a

Grataque vernantis semper viget aura favoni

14b

Et varius pingit rura benigna color,

14c

Semper ubi ramis frondentibus instrepit ales

14d

Et querulis mulcet sydera carminibus,

14e

Dulcis ubi geminae ludit coniuncta sorori

14f

Alternoque pede gratia pulsat humum.

15

O nimium felix o fortunate poeta,

      Ingenio priscis aequiparande viris:

Ecce tibi faciles donant sua carmina Musae,

      Nec negat aoniam pulcher Apollo lyram.

Iam tibi pallenteis ederas thyrsosque merenti

20

      Praebuit, et currus Euchius ipse suos.

Nec tibi deficiunt ubi vis intendere vires

      Ardua sive libet, seu leviora sequi.

Quid formae decus, et mores, sanctumque pudorem,

      Quid referam vitae candida facta tuae?

25

Omnia praesentes superi tibi Iane dedissent,

      Ni vacuum dulci pectus amore foret.

Immeritas nec iam satis est odisse puellas,

      Tristia sed tetrico carmine bella paras.

At mihi servitium capto, dominamque ferenti,

30

      Obiicis extremae crimina desidiae.

Quodque diu fuerim mordaci fabula vulgo,

      Nec patriis humilis tollar imaginibus;

Nec quod amans, rectum videam, cum plurima cernas

      Subiectus nullis ipse cupidinibus,

35

Incautumque vocas et sane mentis egentem,

      Cuius sit dubio credita cymba mari.

Munera quin etiam carae pretiosa puellae

      Vt suspecta mihi despicienda putas.

Saepe refers dulci sub melle venena latere,

40

      Et placitis hamum saepe subesse cibis.

Quanta puellari levitas in pectore regnet,

      Quam cito consuerint credere falsa mones;

Quid valeant herbae, quid noxia crimina narras,

      Et quodcumque Venus monstret iniqua nefas.

45

Multaque foeminei memoras exempla furoris,

      Transversas olim quas malus egit amor.

Acrior his ut me redimam rationibus urges,

      Vtque velim ex humili tollere valle caput.

Tum positis levibus curis, et amore relicto

50

      Regia sublimi condere bella pede.

Non equidem adversor tibi me nunc Iane monenti

      Atque meae fateor crimina nequitiae.

Nec te Thersiten potius vel Nestora dicam,

      Tam bene qui noris, tam graviterque loqui.

55

Sed tamen aut fatis aut longo impellor ab usu;

      Optima cum videam, deteriora sequar.

Non secus assiduis confectus febribus aeger,

      Invisam medicae despicit artis opem.

Tum succos omneis, medicamina cuncta perosus,

60

      Negligit infirmi corporis auxilia.

Forsitan huic poteras olim succurrere morbo,

      Cum primo illatum nec grave vulnus erat;

Nunc sero medicina datur, nec inania posthac,

      Proderit amisso claudere septa bove.

65

Non ita praecipites agitantur in aequore cymbae,

      Cum notus Ioniis fluctibus insonuit,

Vt me versat Amor pectus populatus et omne

      Ius animi atque suo me regit arbitrio.

Talis permultos tulit exitus, me quoque Titum

70

      Auferat, hoc noster limite currat equus.

Mortaleis omneis neque enim trahit una voluptas

      Ingenio sequitur proxima quisque suo.

Hunc rapit armorum sublimem gloria coelo

      Proferat ut domitis gentibus imperium.

75

Lucra petens mercem fuscis vehit alter ab Indis,

      Alter ab Oceano flave Britanne tuo.

Ille sacris coelebs superum se dedicat aris,

      Hic notat astriferi lucida signa poli.

78a

Saturnique gravi quaerit quid stella minetur,

78b

Aptaque sulcandis tempora novit aquis;

78c

Quid Phoebo properent aestivae occurrere noctes

78d

Exigat et varias candida luna vices,

Hunc iuvat occultas naturae discere vireis,

80

      Et procul vulgo condita mente sequi.

80a

Cur puteis tepeat glaciali tempore lympha,

80b

Curve sub ardenti frigeat illa cane;

80c

Cur stridente hieme tonitrus cum grandine cessent,

80d

Cur nullis crescant aequora fluminibus,

Ille Machaonias animum convertit ad arteis,

      Versat hic antiquum sedulus Hippocratem.

Hunc iuris lassant numerosa volumina; at illum

      Nobilibus studiis docta Minerva tenet.

85

Me mea sors tenero voluit succumbere amori,

      Et mihi pars huius credita militiae est.

Non ut rere tamen (liceat mihi vera tueri),

      Desidiam castris dux habet ille suis.

An tibi cum vigilet totas ad limina noctes

90

      Anxius in dominam segnis amator erit?

Quem labor haud ullus, quem non via longa fatiget

      Ignavi turpem sustinet ille notam?

Strenuus oppositos audet trascendere monteis,

      Horrida nec boreae frigora curat amans;

95

Nec trepidi tardant undis spumantibus amnes,

      Cum fluit ex altis nix resoluta iugis.

Lentas erat iuvenis, cum saeva per aequora nabat,

      Quem tepido fovit Sesta puella sinu?

An Turni solitas vireis, animosque Cupido

100

      Fregit? an ignavum reddidit Aeaciden?

Ferre famem, tolerare sitim, contemnere somnos,

100a

An piger Aeacides, quamvis Briseida amaret

101a

Num minus in Turno robur amante fuit?

Dura pati didicit plurima, quisquis amat.

      Sed non quae deceant positi sub nubibus atris

Cernimus, et vobis purius ista patent.

105

      Semivirum didicit monstrante Cupidine Theseus,

Qua voti compos perderet arte bovem.

105a

Quid non Aegides mostrante cupidine vidit

106a

Vincendi ratio quae sibi prima foret.

Incolumis nunquam patriae tetigisset Iason

      Littora, phryxeae vellere clarus ovis,

Ni bene suadus Amor vitare pericula tanta,

110

      Poscere virgineam ni monuisset opem.

110a

Rusticus ante Cimon sapiens evasit amando

110b

Et feritas miti victa magisterio est

Ille dat ingeniis vireis, animique vigorem

      Excitat, ille rudeis praeficit arte viros.

Ast incerta sequor te iudice, nec mihi fas est

      Noscere quem mea sint vota habitura modum.

115

Haec quodcunque hominum fruitur vitalibus auris

      Sors habet, et fati nescia iura latent.

Tu ne putas nostris exceptum legibus esse?

      An tua sors melior sorte putanda mea est?

118a

Ac tua fors melior conditione mea est?

Si mihi difficileis casus memorabis amantum,

120

      Sunt quibus indulsit non inimica Venus.

Haud semper vultu spectat fortuna minaci

      Non omnis rabido est agna dicata lupo.

Caede Neoptolemus patria si territus esset,

      Liquisset turpi Dorica castra fuga.

125

Cum toties fuerint infidae puppibus undae,

      Creber in aequoreas navita fertur aquas.

An quia Cadmeum iuvenem laceraverat olim

      Montibus Aoniis effera turba canum,

Segnior Hippolytus silvis, canibusque vacavit?

130

      Venandi Cephalo cura minorve fuit?

Nec tu Palladias ideo nunc despicis arteis,

      Hae licet intulerint plurima saepe mala;

Docta licet quondam magni Demosthenis ora

      In dominum fuerint perniciosa suum,

135

Exitium ingenio quamvis sibi triste pararit,

      Gloria Romani Tullius eloquii,

Causaque Nasonem similis procul urbe fugatum

      Impulerit getici littus adire maris;

Munera cur spernam gratae mihi pignora mentis

140

      Quae summo quaeri digna labore forent?

Gemma erit in pretio, quam se mercator avarus

      Finxerit a rubri littore ferre maris;

Annulus artis opus mirae mihi vilis habendus?

      Quem tulit in digito dia puella suo

145

Cui neque nostra parem, neque prisci temporis aetas

      Vidit, nec similem secla futura ferent.

Quam suavis placido comitatur gratia vultu,

      Tristis ubi nullum vendicat ira locum;

Quae me non dubitat nitidis praeponere ocellis,

150

      Quae mihi vel proprio corpore cara magis.

Haec in nos igitur magicas meditabitur arteis?

      Miscebit timida toxica dira manu?

Thessalicos esto ritus, herbasque nocenteis

      Noverit, atque ausit quaeque nefanda sequi,

155

Quo reus admisso merui sperare venenum,

      Immerito miseram cur paret illa necem?

Quid metuam invitus ne carmine cogar amare

      Cum nostrae cedant carmina cuncta Deae?

158a

Cum formae cedant carmina cuncta suae.

Hac Laertiaden facie Phoebeia Circe,

160

      Phasias hac potuit detinuisse virum.

Hac mea difficili vinxit praecordia nodo

      Illius ut nulla solvar amore die.

162a

Vlla suo ne me solvat amore dies.

Quod si credentem nimium mutare puellam

      Criminibus fictis improba lingua valet;

165

Imminet hoc aliis etiam commune periclum

      In fera quos eadem proelia lingua ciet.

Illa propinquorum communia iura resolvit,

      Foederaque antiquae rumpit amicitiae.

Conditio haec multos non solos tangit amanteis,

170

      Haec te sollicitum reddere cura potest.

Non saevi (ut scribis) Catilinae foemina mentem

      Compulit: in facinus dux fuit ipse sibi.

Nam furor immitis, quo perdere cuncta parabat

      Egit, ut in prolem verteret arma suam.

175

Tarquinum rapuit dominandi caeca libido,

      Materiam sceleri quae dare saepe solet.

Si Danai proles cognato sanguine ferrum

      Tinxit securis insidiata viris,

Causa fuit genitor iustis metuendus acerbis

180

      Vt formidatas tolleret ipse manus.

Lemniadum menteis agitavit numinis ira,

      Nec sontes reliquas impia Scylla facit.

Thesiden contempta Venus non Cressa peremit;

      Vlcisci offensas sic solet ipsa suas.

184a

Has poenas quotiens spernitur illa petit.

185

Amphitryoniades non crimine Deianirae,

      Fraude sed occubuit perfide Nesse tua.

Molle dedit teneris pectus natura puellis,

      Quas tamen impellit iustus in arma dolor.

Audierat partim, partim delicta mariti

190

      Viderat Aegisthi, Graia secuta fidem;

Laesaque natorum maculata est sanguine Colchis

      Et Progne infidi coniugis ulta nefas.

Cur omneis igitur sceleris tua carmina damnant?

      De tot paucarum crimina si qua vides?

195

Extulit hunc etiam celeberrima gloria sexum,

      Et monimenta suae plurima laudis habet.

Virginitas ultro servata et bellica virtus

      Magnum Orithyae contribuere decus:

Lampedon, Hippolyten, Menalippen, Iane, videmus

200

      Illustreis inter nomen habere viros.

His quoque se comitem merito Marthesia iungit,

      Nec caret Anthiope laude, nec Harpalice;

Magnanimam Tomyrin, fortem propone Camillam

      Et subeat menti Penthesilea tuae.

205

Adde et Amazonia reliquas de stirpe sorores;

      Respice Carmentam, respice Penelopen.

Vlta nefas animo, propriaque Lucretia dextra

      Invicto occurret clara pudore tibi.

At rapidum nando transmittere Clelia Tibrim

210

      Ausa suis animis praemia digna tulit.

197a-203a

Respice Amazoniae gentis decus Orithiam

204a

Et subeat menti Penthesilea tuae.

205a

Magnanimam Tomyrim, fortem propone Camillam

206a

Carmentae ingenium Penelopesque fidem;

207a

Coclitis hinc praestans furor, hinc Lucretia se

208a

Offerat invicto clara pudore tibi.

209a

Non Coriolani matrem, non ulla tacebunt

210a

Flacci progeniem saecula Sulpitiam.

Quid te commemorem vestalis Claudia virgo,

      Qua stetit attoniti vindice fratris honos?

Quisve tuuM dignis nomen Cornelia tollat

      Laudibus? Aut animum Porcia casta tuum?

215

Quis te praetereat generosi pectoris Hester,

      Non bene damnatos protinus ulta Syros?

Quisve Palaestina genitam te stirpe virago

      Spem taceat patriae, subsidiumque tuae?

218a

Subticeat patriae spemque decusque tuae?

219a

Te duce servitium fugit Iudea tuisque

220-234a

Victus Olophernes concidit auspiciis;

Te duce libertas Moseae reddita genti,

220

      Assyriusque tua concidit arte furor.

Si fortasse petes exempla recentia, nonne

      Cognita perpetua laude Mathildis erit?

Sponte opibus spretis regnum Violanta reliquit,

      Seque sacri sociam maluit esse chori.

225

Nec tamen hanc illi vel inanis gloria mentem

      Vel praeceps studium simplicitasve dedit,

Sed ratio constans haud turpi obnoxia voto,

      Ac vitae tendens ad melioris iter.

Harum ingens numerus terras florere per omneis

230

      Cernitur, hac coelo queis datur ire via.

Legibus his etiam multas numerare solutas

      Possumus, insigneis moribus, atque fide.

Sed procul a coepto videar discedere, si tot

      Insistam exemplis quae bene nota tibi.

235

Denique seu belli, seu pacis munera quaeris,

      Seu nova seu prisci tempora acta leges,

Plurima quae laudes muliebria facta videbis,

237a

Multa tibi occurrent virtutum exempla suarum

Vix plureis titulos fama virilis habet.

230

Turpiter his hostem cum te fatearis, amice,

      Ac fugias vitae quae tibi nata comes,

Ede quid esse velis, quem te mihi dicere fas sit.

      Apta ne quaerendis laudibus ista via est?

Obscoenum laeso vitae candore relinquis

235

      Iudicium, verbis proditus ipse tuis.

Atque aliquid licuit mihi credere, ni bene nossem

      Ingenuos mores, socraticamque domum.

Ipse ego, naturae ducentis iura sequutus,

      Pergam, quo coepi tramite, ferre pedem.

240

Nec tamen immerito, quid enim praestantius unquam

      Pacifico genius mitis amore tulit?

Ille decus coeli et superum iucunda voluptas;

      Hoc absente, Iovis regia tristis erit.

Illius adventu gaudent volucresque feraeque,

245

      Quicquid alit tellus, aequora quicquid alunt.

Hic pacis deus est, et amabilis optat amare;

      Spernit opes, odit turpia, pulchra cupit.

At quae bellipotens exercet Vitricus arma,

      Non probat, et nulla est caede cruenta manus.

250

Si quis amans aliquid sine lege, immane, nefandum

      Molitur, nullum hic crimen Amoris erit.

Nam male compositae praeceps insania vitae

      Mortaleis animos in scelus omne trahit.

Implacidas hominum docuit mansuescere menteis,

255

      Dulciaque obiecit pabula mollis amor;

Ille truces fastus, violentaque pectora lenit

265a

Ille ducum fortes animos et pectora vincit

Nec regum claris cedit imaginibus;

Aeneamque suum ne non foret omnibus idem

      Accendit vultu candida Elisa tuo.

260

Nil sua facundum solertia iuvit Vlyssem,

269a

Non Laerthiadem eripuit facundia solers.

270

Nec magno virtus profuit Aeacidae.

Pauper adhuc luxu penitus dum Roma carebat,

      Sceptrifer Aegeriam fertur amasse Numa.

272a

Aegeriam perhibent tunc placuisse Numae.

Aurea progenitum divino sanguine Caesar

      Spicula cognati te petiere dei;

275

Ille ferum Annibalem domuit, regemque superbum

      Area cui totus parvula mundus erat.

Sensit et Atrides vim numinis huius et arma,

      Concidit argolica quo duce Troia manu.

275a

Subdidit et poenum romani nominis hostem

276a

Qui latios victos fuderat ante duces

277a

Nec non Tantalidem cui Graecia paruit ingens

278a

Et te, quem Darius, quem tremuere Scytae.

Pectora quin etiam magni incaluisse Platonis

280

      Cuius tam celebri carmine notus amor.

280a

Clarum stella suo carmine nomen habet

His comes accedit Calvus, mollisque Catullus

      Atque Anser flammas qui cecinere suas.

Abstulit ardentem Gallum formosa Lycoris;

      Carmine amatoris Cynthia clara sui est.

285

Vivit ab insigni Nemesis celebrata Tibullo;

      Vivit Pelignis nota Corinna sonis.

Ille sacri vates operis Iesseia proles

      Praefecit populo quem Deus ipse suo;

Bersabeae captus forma tibi magne Cupido

290

      Cessit nec Salamon tutior ipse fuit.

Quique philistaeos subita oppressisse ruina

      Dicitur et certam non timuisse necem,

Succubuit victus, teneroque vacavit amori

      Nec puduit domina multa iubente pati.

295

Nil magis horrendum Polyphemo senserat Aetna;

      Saevior indomitis fratribus ille fuit.

Dum tamen aequorea siccas in rupe capillos,

      Exarsit visa te Galatea Cyclops.

Admovitque preces blandus, studioque placendi

300

      Insolita rigidam pescuit arte comam.

Iani tibi poma legit, tibi pastoralia cantat

      Carmina; lanigeras iam tibi servat oveis.

302a

Iam feritas abiit; quassatam sistat ab undis

302b

Securus tuto littore nauta ratem.

302c

Hospes adest non immiti Poliphemus in antro

302d

Nec tibi Sisyphides ille timendus erit,

Quem neque proposito pietas humana nefando,

      Arcebat magni cura nec ulla Iovis,

305

Leniit hunc blandae Veneris placidissima proles,

      Quae valet aeternos sollicitare deos.

Suspice quam nitido mutata effulgeat astro

307a

Suspice sidereae fulgentem in vertice sedis.

Frigida veliferas quae regit ursa rateis;

Suspice sidonii radiantia cornua tauri,

310

      Florida cui simplex serta puella dabat;

Suspice Atlanteam Maiam geminasque sorores

      Ab Iove quae coelum pignus amoris habent.

Quis vero innumeros Alcidae nesciat igneis,

      Et quot saeva manu monstra subegit amans?

315

Tu quoque amator eras cum Thessala rura tenenti

      Praestabat citharae fistula Phoebe vicem.

Quid Steropen, Veneremque sequar? quid Pallada quidve

      Ilian hic referam Mars placuisse tibi?

Persea quid memorem, dubiae qui premia pugnae

320

      Andromeden subito saucius igne tulit?

315a

Tu quoque amator eras, citharae cum praebuit usum,

316a

Thessala mutato fistula Phoebe tibi.

317a

Nec minus Alciden Achelous sensit amantem

318a

Fractaque sanguinea cornua legit humo

319a

Quid referam steropem, quid Pallada, quid tibi dicam

320a

Ilan et Venerem Mars placuisse pater.

Quidve triumpbato dum victor ab orbe redires

      Lyncibus avectam Gnosida Bacche tuis?

Arsit in Halcione gelidarum rector aquarum;

      Cepit Aminone Laodiceque deum:

325

Illi cura fuit Tiro et formosa Celaeno,

      Anguibus et nondum cincta Medusa caput.

Sit licet Oceanus spatiosis obsitus annis,

      Flagrat inextincto Tethyos igne suae.

328a

Hunc dea purpureae praevia lucis amat.

Tithonusque pater cano venerabilis aevo

330

      Te Dea venturae praescia lucis amat.

Hippotadem rapido ventorum turbine lassum,

      Pulchra fovet niveo Deiopea sinu.

At Zephyrum Chloris quae floribus arva coronans

      Efflat odoratis lilia mista rosis.

335

Quo me saeve feres aquilo? num te quoque victum

      Credibile est ullas sustinuisse faces?

Horridus ille licet superis, terrisque minetur

      Aequora terribili concitet alta sono,

Littore ab actaeo placitam rapuisse puellam

340

      Dicitur et votis consuluisse suis.

Nec tamen a Latio, gelidae sed rupibus arcti

      Et patriae rigido venit ab axe tuae.

Arsit et implacidus Stygi dominator Averni,

      Duraque permulsit pectora blanda Venus,

345

Virgineamque ferens sub regna latentia praedam

      Noctifero pavidam terruit axe diem.

Denique cuncta videt subiecta cupidinis armis

      Aethere prospiciens Phoebus utrumque polum.

Nec mare, nec terras, nec sidera summa moveret,

350

      Ni quiddam egregium, ni deus esset amor.

Omnia cum nullo superet discrimine, quidnam

      Mirum est, in tanto si grege Titus amat?

Nam mea Nestoreos aetas nondum attigit annos,

      Nec me Tithoni longa senecta premit.

355

Nunc Venerem tractare decet, nunc dicere cantus,

      Nunc dare flaventi mollia serta comae.

Tu quoque quid faceres taleis sortitus ocellos,

      Qualeis non Io non tulit Anthiope?

Nempe tibi caderent tam fortia verba, nec ullam

360

      Scaevola vel Cicero tradere posset opem;

Ille licet iuris fuerit, legumque peritus,

      Alter Palladio noverit ore loqui.

Desine velle meos abrumpere durus amores,

      Et sine me placido vivere servitio.

365

Quisquis ab hoc vitae poterit me avertere cursu,

      Ille avidam Titii pectore pellet avem;

Tantaleamque sitim fugitivis leniet undis,

      Atque tuum infelix Sisyphe sistet onus.

Clarus erat bello, bello quoque concidit Hector

370

      Et periit notis Tiphis in aequoribus.

Ast ego quem certo iampridem perculit arcu,

      Aligeri semper miles Amoris ero;

Et tibi quem curis vacuum respexit Apollo,

      Grandisona linquam bella canenda tuba.