Maffeo Vegio supplementum ad Aeneida

Testo base di riferimento: B. Schneider, 1985

Cura dell'edizione digitale: F. Boschetti


Argumentum 1

Turnus ut extremo vitam sub Marte profudit,

Subdunt se Rutuli Aeneae Troiana sequentes

Agmina. Dehinc superis meriti redduntur honores.

Congaudet nato ac sociis memor ante malorum

5

Actorum pater Aeneas. Turni inde Latinus

Morte dolet. Patriae miseranda incendia Daunus

Eversae et cari deflet pia funera nati.

Conubium instaurat natae laetosque hymenaeos

Rex socer Aeneae genero. Gens utraque pacto

10

Foedere pacis ovat. Tum nomine coniugis urbem

Instruit, et tandem placida sub pace regentem

Transtulit Aeneam Venus astra in summa beatum.

 

Argumentum 2

Musae omnes gaudete, novus surrexit ab urbe

Laude Maro, Vegius sua nomina dicta Mafeus.

Terdecimum librum, quem morte nequivit adire

Virgilius vates, canit iste profarier ausus.

5

Alter Parthenias, dictu mirabile, pubes

Talia gesta refert credisque videre Maronem:

Victor ut Aeneas belli fuit, ilico subdunt

Imperio sese Rutuli. Datur inde per ipsum

Hostia lausque diis. Pariter congaudet Iulo

10

Ac sociis pro pace suis Turnique Latinus

Morte dolet. Patriae miseranda incendia Daunus

Eversae et cari deflet pia funera nati.

Conubium instaurat natae laetosque hymenaeos

Rex socer Aeneae genero. Gens utraque pacto

15

Foedere pacis ovat. Tunc nomine coniugis urbem

Instruit, et tandem placida sub pace regentem

Transtulit Aeneam Venus astra in summa beatum.

 

Argumentum 3

Hinc canit Aeneam post fortia facta beatum

A Laude hic, Vegius sua nomina dicta Mafeus,

Talis in eloquio, qualis fuit ipse poeta,

Altiloquus Maro: tanta est facundia vatis.

5

Laudibus immeritis non hic laudatur, amice;

Ipse potes equidem, si vis, cognoscere, lector,

Si sua dicta notes, si denique facta repenses.

Vocibus in primis sed nomina nostra notabis,

Brixia quem genuit tellus Saturnia pinguis.

10

Victori Aeneae subdit se Rutula manus.

Hinc superis grandes meriti redduntur honores.

Congaudet nato Aeneas sociosque solatur.

Morte dolet Turni senior bonus ipse Latinus,

Dumque urbis patriae miseranda incendia Daunus

15

Conqueritur, miseri patuerunt funera nati.

Conubium instaurat natae rex ipse Latinus.

Construit Aeneas tum nomine coniugis urbem.

Transtulit hinc natum placida sub pace regentem

Diva parens Iovis imperio astra ad summa beatum.

 

Argumentum 4

Terdecimo super assistens Turnoque favorem

Aeneas strato memorat positaque Latini

Spe belli pacem poscunt requiemque laborum.

Hinc meritum Aeneas victor diis reddit honorem.

5

Defletum Rutuli Turnum positumque feretro

Sublimi referunt patris alta ad moenia pompa

Regali. Daunus natique urbisque dolore

Percussus caelum miseris tum questibus implet.

Aeneas Teucrum atque Italum comitante caterva

10

Latinum accitus visit iunctisque hymenaeos

Laviniae celebrant votis et foedera firmant.

Indigetem Aeneam Venus inde ad sidera tollit.

 

Turnus ut extremo devictus Marte profudit

Effugientem animam medioque sub agmine victor

Magnanimus stetit Aeneas, Mavortius heros,

Obstupuere omnes gemitumque dedere Latini,

5

Et durum ex alto revomentes corde dolorem

Concussis cecidere animis, ceu frondibus ingens

Silva solet lapsis boreali impulsa tumultu.

Tum tela infigunt terrae, et mucronibus haerent,

Scutaque deponunt umeris, et proelia damnant,

10

Insanumque horrent optati Martis amorem.

Nec frenum nec colla pati captiva recusant

Et veniam orare et requiem finemque malorum.

Sicut acerba duo quando in certamina tauri

Concurrant largo miscentes sanguine pugnam

15

Cuique suum pecus inclinat, sin cesserit uni

Palma duci, mox quae victo pecora ante favebant

Nunc sese imperio subdunt victoris et ultro,

Quamquam animum dolor altus habet, parere fatentur,

Non aliter Rutuli, licet ingens maeror adhausit

20

Pectora pulsa metu caesi ducis, inclita malunt

Arma sequi et Phrygium Aeneam foedusque precari

Pacis et aeternam rebus belloque quietem.

Tunc Turnum super adsistens placido ore profatur

Aeneas: "Quae tanta animo dementia crevit,

25

Vt Teucros superum monitis summique Tonantis

Imperio huc vectos, patereris, Daunia proles,

Italia et pactis nequicquam expellere tectis?

Disce Iovem revereri et iussa facessere divum.

Magnum etiam capit ira Iovem, memoresque malorum

30

Sollicitat vindicta deos. En ultima tanti

Meta furoris adest, quo contra iura fidemque

Iliacam rupto turbasti foedere gentem.

Ecce suprema dies aliis exempla sub aevum

Venturum missura, Iovem ne temnere frustra

35

Fas sit et indignos bellorum accendere motus.

Nunc armis laetare tuis! Heu, nobile corpus,

Turne, iaces. At non tibi erit Lavinia parvo,

Nec dextra tamen Aeneae cecidisse pudebit.

Nunc, Rutuli, hinc auferte ducem vestrum; arma virumque

40

Largior atque omnem deflendae mortis honorem.

Sed quae Pallantis fuerant ingentia baltei

Pondera, transmittam Euandro, ut solacia caeso

Haud levia hoste ferat Turnoque exsultet adempto.

Vos memores tamen, Ausonii, melioribus uti

45

Discite bellorum auspiciis. Ego sidera iuro:

Numquam acies, numquam arma libens in proelia movi,

Sed vestris actus furiis defendere toto

Optavi, et licuit, Troianas robore partes."

Nec fatus plura Aeneas se laetus ad altos

50

Vertebat muros et Troia tecta petebat.

Vna ipsum Teucrorum omnis conversa iuventus

Exsultans sequitur, volucresque per arva pedum vi

Quadrupedes citat, incusans acri ore Latinos

Ignavosque vocans. Strepit altus plausibus aether.

55

Et quamvis inhumata rogis dare corpora surgat

Ingens cura animo sociosque imponere flammis,

Maius opus tamen Aeneas sub pectore volvens

Primum aris meritos superum mandabat honores.

Tum pingues patrio iugulant ex more iuvencos

60

Immittuntque sues niveasque in templa bidentes

Purpuream effuso pulsantes sanguine terram.

Viscera diripiunt et caesum in frusta trucidant

Denudantque gregem, et flammis verubusque remittunt.

Tum vina effundunt pateris et dona Lyaei

65

Accumulant. Plenis venerantur lancibus aras.

Tura ignes adolent; onerata altaria fumant.

Tum plausus per tecta movent magnumque Tonantem

Extollunt Veneremque et te, Saturnia Iuno,

- Iam placidam et meliorem ingenti laude fatentur -

70

Mavortemque ipsum. Tum cetera turba deorum

In medium affertur summis cum vocibus altos

Perlata ad caelos. Ante omnes mitior unus

Aeneas duplices mittebat ad aethera palmas,

Et puerum pauca ore dabat complexus Iulum:

75

"Nate, in quo spes una patris, per tanta viarum

Quem variis actus fatis discrimina duxi,

Ecce inventa quies, ecce illa extrema malorum

Aerumnis factura modum acceptissima semper

Atque optata dies, quam dura in bella vocatus

80

Saepe tibi dis auspicibus meminisse futuram

Iam memini. Nunc te, quam primum Aurora rubebit

Crastina, sublimem Rutulorum ad moenia mittam."

Dehinc sese ad gentem Iliacam volvebat amico

Continuans vultu et placida sic voce locutus:

85

"O socii, per dura et densa pericula vecti,

Per tantos bellorum aestus duplicesque furores

Armorum, per totque hiemes, per quicquid acerbum,

Horrendum, grave, triste, ingens, et quicquid iniquum,

Infaustum et crudele foret, convertite mentem

90

In melius! Iam finis adest: Hic meta laborum

Stabit, et optatam Latia cum gente quietem

Iungemus. Dabit inde mihi Lavinia coniunx

Bello acri defensa Italo cum sanguine mixtam

Troianam transferre aeterna in saecula gentem.

95

Vnum oro, socii, Ausonios communibus aeque

Ferte animis, et vos socerum observate Latinum!

Sceptrum idem sublime geret: sententia mentem

Haec habet: at bello vos et praestantibus armis

Discite me et pietate sequi. Quae gloria nobis

100

Cesserit, in promptu est; sed caelum et sidera testor:

Qui vos tantorum eripui de clade malorum,

Idem ego sub maiora potens vos praemia ducam."

Talibus orabat, variosque in pectore casus

Praeteritos volvens partamque labore quietem

105

Haud parvo nimium ardenti exundabat amore

In Teucros, gravibus tandem evasisse periclis

Exsultans. Velut exiguis cum ex aethere gyrans

Incubuit pullis et magno turbine milvus

Insiliens avido ore furit stragemque minatur,

110

Tum cristata ales concusso pectore mater

Consurgit misero natorum exterrita casu,

Rostrum acuit totisque petit conatibus hostem

Et multa expulsum vi tandem cedere cogit,

Dehinc perturbatos crocitans exquirit et omnes

115

Attonitos cogit pro caris anxia natis

Et tanto ereptos gaudet superesse periclo,

Non secus Anchisa genitus mulcebat amicis

Troianos dictis, antiquum corde timorem

Flagrantisque agitans curas et gaudia longis

120

Tandem parta malis, et quae perferre molestum

Ante fuit, meminisse iuvat. Verum altior idem

Ingenti et clara Aeneas supereminet omnes

Virtute excellens, et pro tot numina donis

Exorat summisque Iovem cum laudibus effert.

125

Interea Rutuli magnum et miserabile funus

Exanimumque ducem tulerant sub tecta frequentes

Correpti maerore animos largumque pluentes

Imbrem oculis; et iam lato clamore Latinum

Defessum et varios agitantem pectore casus

130

Complerant. Qui postquam altos crebrescere questus

Et Turnum ingenti confossum vulnere vidit,

Haud tenuit lacrimas; dehinc maestum leniter agmen

Corripuit manibus verbisque silentia ponens.

Ceu spumantis apri quando per viscera dentes

135

Fulmineos canis excepit praestantior omni

Ex numero, tunc infausto perterrita casu

Cetera turba fugit latrantum atque ore magistrum

Circumstans querulo pavitat magnoque ululatu

Infremit, at commota manu dominique iubentis

140

Ore silet gemitumque premit seseque coercet,

Haud aliter Rutuli suppressa voce quierunt.

Tum sic illacrimans rex alto e corde Latinus

145

Incipit: "O fragilis damnosa superbia sceptri!

O furor, o nimium dominandi innata cupido,

Mortales quo caeca vehis? Quo gloria tantis

Inflatos effers animos quaesita periclis?

Quot tecum insidias, quot clades, quanta malorum

150

Magnorum monimenta geris? Quot tela, quot enses

Ante oculos, si cernis, habes! Heu dulce venenum

Et mundi letalis honos! Heu, tristia regni

Munera, quae haud parvo constent, et grandia rerum

Pondera, quae numquam placidam promittere pacem

155

Nec requiem conferre queant! Heu, sortis acerbae

Et miserae regale decus, magnoque timori

Suppositos regum casus pacisque negatos!

Quid, Turne, ingenti Ausoniam movisse tumultu

Et dura Aeneadas turbasse in bella coactos,

160

Quid iuvat et pactae violasse optata quietis

Pignora? Quae tibi tanta animo impatientia venit,

Vt Martem cum gente deum iussuque Tonantis

Huc vecta gereres nostrisque expellere tectis

Vltro instans velles et natae solvere foedus

165

Pollicitae genero Aeneae et me bella negante

Dura movere manu? Quae tanta insania mentem

Implicuit? Quotiens te in saevi Martis euntem

Agmina sublimemque in equo et radiantibus armis

Temptavi revocare et iter suspendere coeptum!

170

Inde ego quanta tuli, testantur moenia tectis

Semirutis magnique albentes ossibus agri

Et Latium toto defectum robore et ingens

Exitium fluviique humana caede rubentes

Et longi trepidique metus durique labores,

175

Quos totiens senior per tanta pericula cepi.

At nunc, Turne, iaces! Vbinam tam magna iuventae

Gloria et excellens animus? Quo splendidus altae

Frontis honos? Quonam illa decens effugit imago?

Ah! quantas Dauno lacrimas, acrisque dolores,

180

Turne, dabis! Quanto circumfluet Ardea fletu!

Sed non degeneri et pudibundo vulnere fossum

Aspiciet: saltem hoc miserae solamen habebit

Mortis, ut Aeneae Troiani exceperis ensem."

Haec fatus lacrimisque genas implevit abortis.

185

Tum sese ad turbam vertens miserabile corpus

Attolli et caram maesti genitoris ad urbem

Deferri atque pios fieri mandabat honores.

Mox circumfusi Rutuli lato agmine caesum

Sublimen ingenti iuvenem posuere feretro,

190

Multa super Teucrum raptorum insignia secum

Et galeas et equos ensesque et tela ferentes.

Post currus Phrygia sudantes caede sequuntur.

It lacrimans et ducit equum docta arte Metiscus

Rorantem et fletu madidum, qui vexerat ante

195

Victorem Turnum atque hostili strage furentem.

Hinc alii versa arma gerunt. Tum cetera pubes

Flens sequitur largisque umectat pectora guttis.

Et iam fessi ibant per muta silentia noctis

Caedentes sese, gressumque in tecta Latinus

200

Flexerat ingenti turbatus funere mentem;

Vna omnes lacrimas matres puerique senesque

Fundebant maestam implentes mugitibus urbem.

Inscius at tantos Daunus superesse dolores

Et natum extremo consumptum Marte superbam

205

Effudisse animam largisque ad moenia duci

Cum lacrimis alios gemitus curasque fovebat.

Namque ex diversa caderent dum parte Latini

Et calido Turnus foedaret sanguine terram,

Vrbem ingens flamma et muros invaserat altos,

210

Fumabatque rutis miseri patris Ardea tectis

Et tota in cinerem vergebat, et astra favillae

Altivolae implebant, nec spes plus ulla salutis,

Sive quidem sic diis placitum est, seu praescia Turni

Signum ut fata darent horrendo Marte perempti.

215

Extemplo concussi animos et tristia cives

Pectora caedentes miserandae sortis iniquum

Deflebant casum longoque ex ordine matres

Atque avidos totis fugiebant viribus ignes.

Ac veluti cum nigra cohors posuere sub alta

220

Arbore et in fixa radice cubilia longo

Formicae instantes operi, sin dura securis

Incumbat versoque infringat culmine parvas

Saeva casas, mox certatim sese agmine fuso

Corripiunt maestaeque fuga trepidaeque feruntur:

225

Et velut ignitum testudo eversa calorem

Cum sensit luctata diu pedibusque renitens

Caudam agitansque caputque acri vi cedere temptat,

Aestuat, et multo insudans conamina miscet,

Haud aliter miseri per tanta incendia cives

230

Iactabant sese et confusa mente ferebant.

Ante omnes senio confectus ad aethera voces

Fundebat querulas Daunus superosque vocabat.

Tum vero e mediis visa est consurgere flammis

Percussisque ales volitare per aera pennis

235

Indicium nomenque urbis versae Ardea servans,

Et cui sublimes stabant in moenibus arces,

Mutata effusis nunc circumlabitur alis.

Attoniti novitate omnes monitisque deorum

Haud parvis deiecti umeros atque ora tenebant.

240

At Daunus patriae ardenti concussus amore

Eversae duros gemitus sub corde premebat.

Haec inter magno volitans praenuntia motu

Fama ruit latisque animos clamoribus implet

Adventare novum magno cum milite funus

245

Et Turnum exanimem et letali vulnere victum.

Mox exciti omnes nigras duxere frequentes

Incensas ex more faces: ardentibus agri

Collucent flammis. Dehinc se venientibus addunt.

Quos postquam toto videre ex agmine matres,

250

Percussis vocem palmis ad sidera tollunt.

At Daunus, cari ut patuerunt funera nati,

Substitit, et demum ingenti correpta dolore

Ora movens medium sese furibundus in agmen

Proripuit Turnumque super prostratus et haerens,

255

Quam primum fari potuit, sic edidit ore:

"Nate, patris dolor et fessae miseranda senectae

Rapta quies, quo me, tantis iactate periclis,

Duxisti, et saevis tandem devicte sub armis?

Quo tua me praestans animi constantia vexit?

260

Hic clarae virtutis honos et gloria sceptri?

Hoc magni decus imperii? Talesne triumphos,

Nate, refers? Haec illa quies promissa parenti

Afflicto totiens, haec meta optata laborum?

Heu miserum! Quam praecipites labentia casus

265

Exagitant, quanto vertuntur saecula motu!

Qui iam sublimes referebas clarus honores,

Et magnus toto in Latio, quem Troes in armis

Horrendum et trepidi totiens sensere furentem,

Nunc, mi Turne, iaces, miserandum et flebile corpus!

270

Iam mutum et sine voce caput, quo pulchrior alter

Non fuit in tota Ausonia nec gratior ullus

Eloquio nec quis positis ingentior armis.

Nate, ubi forma nitens niveaque in fronte serenus

Ille decor laetusque oculorum aspectus et altae

275

Egregius cervicis honos? His gloria Martis

Contigit hospitiis? Tali rediture paratu

Discedens voluisti avidis te credere bellis?

Heu mortem invisam, quae sola ultricibus armis

Elatos frenas animos, communia toti

280

Genti sceptra tenens aeternaque foedera servans,

Quae magnos parvosque teris, quae fortibus aequas

Imbelles populisque duces seniumque iuventae!

Heu mortem obscuram! Quae causa indigna coegit

Eripere atque meum crudeli vulnere natum

285

Afficere? O felix tam grato caedis Amata

Successu laetare tuae; quae tanta dolorum

Fugisti monimenta gravisque immania casus

Pondera! Quid misero genitori plura paratis,

O superi? Natum rapuistis et Ardea flammis

290

Consumpta in cinerem versa est; nunc aethera pennis

Verberat. Ah me, Turne, tua plus caede cruento.

Deerat adhuc sors ista patris suprema senectae.

At vero quem saeva premunt et numina torquent,

Illum incensa odiis atque acrem concita in iram

295

Funditus evertunt miserum. Sic fata rotant res."

Dixerat: et multa illacrimans largo ora rigabat

Perfusa imbre trahens duros e corde dolores,

Qualis ubi incubuit validis Iovis unguibus ales

Et parvum effuso divulsit sanguine fetum,

300

Cerva videns miseri tristatur funere nati.

Postera lux latum splendore impleverat orbem;

Tunc pater infractos fatali Marte Latinus

Defecisse videns Italos totamque potenti

Cedere fortunam Aeneae, bellique tumultum

305

Ingentisque animo curas et foedera volvens

Conubii promissa suae nataeque hymenaeos

Praestantes vocat electos ex agmine toto

Mille viros, qui Dardanium comitentur ad urbem

Spectatum virtute ducem, iungitque togatos

310

Multa oratores memorans, et euntibus ultro

Imperat, ut quando auspiciis monitisque deorum

Troianam miscere Italo cum sanguine gentem

Expediat, placido intersint animoque revisant

Aeneadasque vehant alta intra moenia laeti.

315

Interea ipse urbem labefactam et vulgus inerme

Componit solidatque animos requiemque futuram

Spondet et aeternam ventura in saecula pacem.

Inde iubet meritos turba plaudente triumphos

Sublimesque domus fieri regalis honores;

320

Atque alacris monet, unanimes ut fronte serena

Occurrant genero venienti et pectore toto

Excipiant gentem Iliacam partaeque quietis

Gaudia et optatae diffundant pacis amores.

Iamque instructa cohors Teucrorum castra subibat

325

Cincta comas ramis oleae pacemque rogabat.

Quam bonus Aeneas ad se intra regia duci

Tecta iubet causamque viae laeto ore requirit.

Tunc senior sic incipiens ardentia Drances

Verba movet nimium erepti pro funere Turni

330

Exultans: "O Troianae dux inclite gentis,

Gloria spesque Phrygum, quo nec pietate nec armis

Maior in orbe fuit: victi obtestamur et omnes

Iuramus divos divasque, invitus in unum

Conflatum vidit Latium et temerata Latinus

335

Foedera, nec Phrygios umquam turbavit honores.

Quin natae, quando superum sic vota ferebant,

Conubia et generum magno te optabat amore.

Sed quicquid tanto armorum flagrante tumultu

Tantorum furiisque operum atque laboribus actum est,

340

Id rapidus Turni et stimulis incensus iniquis

Correptusque odiis furor attulit; ille negantes

Invitasque dedit Latias in proelia gentes.

Illum omnis conversa cohors poscebat, ut armis

Cederet et magnum sineret succedere pactis

345

Conubiis Anchisiaden. Inde optimus ambas

Iungebat palmas defessa aetate Latinus

Confectus nimioque ardentem Marte rogabat.

Nec nostrae potuere preces inflectere durum

Nec divum portenta animum, quin acrius ignem

350

Spumabat ferus ore vomens bellumque ciebat.

At vero dignum invenit pro talibus ausis

Exitium, qui te tandem victore momordit

Nigrantem prostratus humum. Nunc improbus aedes

Tartareas visurus eat quaeratque sub imo

355

Nunc alias Acheronte acies aliosque hymenaeos.

Tu melior succede bonis Laurentibus heres.

In te omnis domus et fessi inclinata Latini

Spes iacet. Vnum omnes Itali super aurea mittunt

Sidera et ingentem bello et caelestibus armis

360

Extollunt, et vera canunt praeconia voces.

Te gravium veneranda patrum consultaque turba

Invalidique aetate senes, te laeta iuventus

Et cupidae matres, pueri innuptaeque puellae

Vnanimes aequo ore volunt Turnumque sub armis

365

Exsultant cecidisse tuis; te tota precatur

Ausonia et claris praestantem laudibus effert.

In te unum conversi oculi. pater ipse Latinus

Iam senior sola haec longaevae munera vitae,

Quod natam tibi iungat, habet, generique nepotes

370

Troianos Italo admixtos in saecula mittat.

Ergo age, magne, veni, Teucrorum ductor, et altos

Ingredere et celebres cape quos spondemus honores."

Finierat: cunctique eadem simul ore fremebant.

Quos pius Aeneas hilari cum fronte receptos

375

Prosequitur paucis et amico pectore fatur:

"Nec vos nec placida solitum sub pace Latinum

Arguerim, verum infesti violentia Turni

Tantum opus, haud dubito, et tanti discrimina Martis

Concivit, iuvenili autem plus laudis amore.

380

Quicquid id est tamen, Ausonii, nil pacta recuso

Conubia et sanctam firmato foedere pacem

Iungere. Rex idem imperium et veneranda tenebit

Sceptra socer, statuentque mei mihi moenia Teucri,

Et nomen natae urbis erit, sacrosque penates

385

Adiciam. Vos communes in saecula leges

Concordique pares animo mittetis amores.

Interea, quod restat adhuc, imponite flammis

Corpora, quae duri miseranda insania belli

Eripuit! Dehinc nos, quam primum crastina surget

390

Clara dies, laeti Laurentia tecta petemus."

Dixerat, et tanto affatu conversa tenebant

Ora simul stupefacti omnes et apertius ingens

Mirantes pietatis opus. Mox robore vasto

Congestas statuere pyras ignemque repostis

395

Civibus immisere; altum super aethera fumus

Evolat, atque atris caelum sublime tenebris

Conditur. Innumeras ex omni rure trucidant

Delectas pecudes et nigros terga iuvencos

Immittuntque rogis. Latos incendia campos

400

Enudant. Fremit impulsus clamoribus aer.

Iamque sequens clarum extulerat lux aurea Phoebum;

Tunc Teucri Ausoniique omnes mixto agmine laeti

Consedere in equis et gressum ad tecta movebant

Laurenti atque altis erectam moenibus urbem,

405

Ante omnes pius Aeneas, post ordine Drances

Multa duci senior memorans, dehinc unica proles

Ascanius multumque animi maturus Aletes

Et gravis Ilioneus Mnestheusque acerque Serestus,

Sergestus fortisque Gyas fortisque Cloanthus;

410

Post alii mixtimque Itali Teucrique sequuntur.

Interea effusi stabant per moenia cives

Primorumque manus alacres imbelleque vulgus

Troianam cupido expectantes pectore turbam.

Et iam adventabant, placida quos fronte Latinus

415

Occurrens magna excepit comitante caterva.

At postquam medio venientem ex agmine vidit

Dardanium Aenean, vera haud illusit imago;

Namque omnes super excellens atque altior ibat

Et late regalem oculis spargebat honorem

420

Sidereis. Tunc quam primum data copia fandi est

Et voces capere optatasque adiungere dextras,

Incipit et prior affatur sic ore Latinus:

"Venisti tandem, cupidum nec fixa fefellit

Spes animum, lux Troianae clarissima gentis,

425

Magnorum quem iussa deum tot casibus actum

Italia et nostris voluerunt sistere tectis,

Quamquam humana furens nimis ausa licentia sanctas

Turbarit leges et divum exciverit iras,

Quin etiam invitum totiens meque arma negantem

430

Crediderit duri perferre pericula Martis.

Factum etenim, sed nec parvo: sat numina iustas

Indignata animis misere ultricia poenas.

Nunc age, magne Phrygum ductor, quando omnis origo

Seditionis abest et tanti criminis auctor,

435

Conubiis succede et promissis hymenaeis.

Sunt mihi regna, manent erectis oppida muris.

Sola autem fessae spes unica nata senectae:

Te generum et natum tempus complector in omne."

Quem contra bonus Aeneas: "Rex maxime, nullam

440

Te causam armorum et tanti movisse tumultus

Crediderim sacrae cupientem foedera pacis;

Et si qua est, pone hanc animo, precor, optime, curam.

Nunc adsum et patrem et socerum te laetus in omnis

Accipio casus. Magni mihi surget imago

445

Anchisae et rursum ardebo genitoris amore."

Talibus orabant inter se et tecta subibant

Regia. Tum studio effusae matresque nurusque

Longaevique patres stabant iuvenumque cohortes

Pulchra revisentes Troianae corpora gentis.

450

Ante omnes magnum Aenean cupidoque notabant

Altum animo genus et praestantem frontis honorem

Quaesitamque alacres pacemque optata quietis

Munera laudabant. Ceu quando longus et ingens

Ignavos tenuit resolutis nubibus imber

455

Agricolas curvumque diu requievit aratrum,

Tunc, si clarus equos spatioso limine Titan

Laxet et aurato caelum splendore serenet,

Laetitia exundant et sese hortantur agrestes,

Non secus Ausonii tam laeto in tempore rerum

460

Composuere animos. Et iam rex alta Latinus

Atria regalisque aditus intrarat et una

Optimus Aeneas, sequitur quem pulcher Iulus,

Dehinc Itali mixtique Phryges. Tum splendida lato

Applausu et laeto completur regia coetu.

465

Haec inter matrum innumera nuruumque caterva

In medium comitata venit Lavinia virgo

Sidereos deiecta oculos; quam Troius heros

Virtute et forma ingentem, mirabile dictu,

Vt vidit, primo aspectu stupefactus inhaesit

470

Et secum Turni casus miseratus acerbos,

Qui haud parva spe ductus ovans in proelia tantos

Civisset motus durisque arsisset in armis.

Tum vero aeterno iunguntur foedera nexu

Conubii et multa cum laude canunt hymenaeum

475

Et laetam vocem per regia tecta volutant.

Dehinc plausus fremitusque altum super aera mittunt.

At fidum interea Aeneas affatur Achatem,

Vadat et Andromachae quondam data munera, vestes

Intextas auro ferat et, quod saepe solebat,

480

Dum res Troianae stabant, circumdare collo,

Auratum gemmis circumsaeptumque monile,

Praeterea magnum cratera, in pignus amoris

Quem Priamus patri Anchisae donaverat olim.

Nec mora, iussa sequens pulcherrima portat Achates

485

Munera. Tunc socer ingentem cratera Latinus

Donatum capit, at coniunx Lavinia vestes

Atque monile decens. Placido dehinc pectore sese

Demulcent variisque trahunt sermonibus horas.

Et iam tarda epulas fugientis tempora lucis

490

Poscebant; mox regali convivia luxu

Effundunt latosque alta intra tecta paratus.

Convenere omnes strato discumbere in ostro

Deliciis iussi et dapibus se inferre futuris.

Dat manibus cristallus aquas, mensisque reponunt

495

Flaventem Cererem. Tum laeta fronte ministri

Innumeri magno distinguunt ordine curas:

Pars dapibus reficit mensas, pars pocula miscet

Craterasque replet, nunc hac, nunc volvitur illac

Turba frequens varios miscetque per atria motus.

500

At puerum pater immotis spectabat Iulum

Luminibus vultum admirans moresque Latinus

Et graviter puerili ex ore cadentia verba

Maturumque animum ante annos, et multa rogabat

Permixtas referens voces. Dehinc oscula figens

505

Dulcia complexum manibus iunctumque fovebat,

Et nimium exsultans felicem et munere divum

Donatum Aeneam pro tali prole ferebat.

Postquam epulis compressa fames, traducere longam

Incipiunt fando et labentem fallere noctem,

510

Nunc duros Troiae casus gentesque Pelasgas,

Nunc fera Laurentis memorantes proelia pugnae,

Quo primum diffusae acies, quo tela vicissim

Pulsa loco, qui primus ovans invaserit agmen

Fulmineumque ardens in equo madefecerit ensem.

515

Praecipue Tros Aeneas seniorque Latinus

Magnorum heroum Latiique antiqua potentis

Gesta recensebant fugientemque horrida nati

Arma sui Saturnum Italis latuisse sub oris;

Hinc Latium dixisse genusque in montibus altis

520

Composuisse vagum legesque et iura dedisse

Et Bacchi et frugum cultus; dehinc tecta secutum

Esse paterna Iovem, utque Electra Atlantide cretus

Iasio Idaeas caeso Phrygiae isset ad urbes

Dardanus, ex Corytho multa cum gente profectus;

525

Vtque insignem aquilam dono et Iove patre superbus

Hectoreae gentis signum, illustresque tulisset

Primus avum titulos, Troianae stirpis origo.

Talibus atque aliis inter se longa trahebant

Tempora. Tum fremitus laetaeque per atria voces

530

Alta volant, strepitu ingenti tectum omne repletur.

Dant lucem flammae et lato splendore coruscant.

Consurgunt Phryges, et cithara resonante sequuntur

Ausonii, et plausum ingeminant seque agmine toto

Permiscent variantque pedes raptimque feruntur.

535

Et iam festa novem largo conubia luxu

Attigerant celebrata dies; tum maximus heros

Aeneas urbem curvo signabat aratro

Fundabatque domos et amictas aggere fossas.

Ecce autem, fatu haud parvum, diffundere flammam

540

Ingentem et fulgore levem et se nubibus altis

Miscentem e summo Lavinia vertice visa est.

Obstupuit pater Aeneas duplicesque tetendit

Ad caelum cum voce manus: "Si, Iuppiter, umquam

Gens monitis Troiana tuis terraque marique

545

Paruit imperiisque libens, si, numina, vestras

Si metui coluique aras, per si quid agendum est,

Quod restat, placidam felici afferte quietem

Augurio et firmate malisque imponite finem!"

Talia iactantem circumstetit aurea mater

550

Se Venerem confessa almo et sic edidit ore:

"Nate, animo pone hanc curam et meliora capesse

Signa deum gaudensque bonis succede futuris.

Nunc tibi parta quies nunc meta extrema laborum,

Nunc tandem optatam componunt saecula pacem.

555

Nec flammam ad caelos perlatam e vertice carae

Coniugis horresce; at constantem dirige mentem.

Namque erit illa, tuum celebri quae sanguine nomen

Troianosque auctura duces ad sidera mittat.

Haec tibi magnanimos sublimi prole nepotes

560

Conferet, egregiis qui totum laudibus orbem

Complebunt totumque sua virtute potentes

Sub iuga victoresque trahent, quos gloria summo

Oceanum transgressa ingens aequabit Olympo;

Quos tandem post innumera atque illustria rerum

565

Gesta deos factura vehet super aethera virtus.

Hanc flammam ventura tuae praeconia gentis

Designant; hoc Omnipotens e culmine signum

Sidereo dedit. At tantarum in munera laudum,

Quam statuis, dicas a nomine coniugis urbem.

570

Praeterea sacros Troia ex ardente penates

Ereptos compone nova intra moenia et altos

Infer ad aeternum mansuros tempus honores.

Hi, tibi mira feram, tanto urbis amore trahentur,

Vt vecti ad sedes alias loca prima Latini

575

Sponte sua repetant iterumque iterumque reversi.

O felix, quem tanta manent! Dehinc pace tenebis

Sub placida gentem Iliacam. Post fessus et aevo

Confectus tandem Elysias socer ibit ad umbras.

Succedes sceptro atque Italis dominabere leges

580

Communes Teucrisque ferens. Tum laetus ad altum

Te mittes caelum. Sic stat sententia divum."

Dixit, et inde leves fugiens se vexit in auras.

Aeneas tanto stupefactam numine mentem

Percussus divae peragit mandata parentis.

585

Et iam compositos felici in pace regebat

Dardanidas. Et iam decedens sceptra Latinus

Liquerat, et pius Aeneas successerat, omnem

Ausoniam lataque potens dicione tenebat.

Iam paribus Phryges atque Itali se moribus ultro

590

Et socia ingenti firmabant pectora amore

Concordique aequas miscebant foedere leges.

Tum medio Venus exsultans se immisit Olympo

Ante Iovem et complexa pedes sic ore locuta est:

"Omnipotens genitor, qui solus ab aethere summo

595

Cuncta moves, qui res hominum curasque recenses,

Dum Teucros traheret fortuna inimica, recordor,

Spondebas finem aerumnis rebusque salutem.

Nec tua te promissa, pater, sententia fallit;

Namque omnes gaudere sacra tres pace per annos

600

Viderunt Italae nullo discrimine partes.

Verum ad siderei missurum culmina caeli

Pollicitus magnum Aenean meritumque ferebas

Illaturum astris. Quid nunc sub pectore versas?

Iamque optat matura polos Aeneia virtus."

605

Olli hominum sator atque deum dedit oscula ab alto

Pectore verba ferens: "Quantum, Cytherea, potentem

Aeneam Aeneadasque omnes infessus amavi

Et terra et pelago et per tanta pericula vectos,

Nosti, et saepe equidem indolui commotus amore,

610

Nata, tuo, tandemque malis Iunone secunda

Imposui finem. Nunc stat sententia menti,

Qua ductorem alto Phrygium succedere caelo

Institui, et firma est; numeroque inferre deorum

Constat, et id concedo libens. Tu, si quid in ipso

615

Mortale est, adime, atque astris ingentibus adde.

Quin si alios sua habet virtus, qui laude perenni

Accingant sese gestis praestantibus orbem

Exornent, illos rursum super aethera mittam."

Assensere omnes superi nec regia Iuno

620

Abnuit, at magnum Aenean suadebat ad ipsum

Efferri caelum et voces addebat amicas.

Tum Venus aerias descendit lapsa per auras

Laurentumque petit. Vicina Numicius undis

Flumineis ubi currit in aequora harundine tectus.

625

Hunc corpus nati abluere et deferre sub undas,

Quicquid erat mortale, iubet. Dehinc laeta recentem

Felicemque animam secum super aera duxit,

Immisitque Aeneam astris, quem Iulia proles

Indigetem appellat templisque imponit honores.