Enea Silvio Piccolomini epigrammata

Testo base di riferimento: A. Van Heck, 1994

Cura dell'edizione digitale: Federica Giacomin


1. ad Bartholomeum Rovarellam

Hoc te, si fas est, donamus munere, presul

      Magne Rauennatum: carmina pauca lege.

Nil hic continui poteris reperire laboris,

      Hora sed hic uarium quelibet urget opus.

5

Sunt, fateor, nuge; sed amant quoque seria nugas:

      Quis faciem Socratis semper habere queat?

Tempora consiliis, sunt tempora digna theatris,

      Nec male post Senecam, Plaute, legere mihi.

Prisca fuit multo quam nostra seuerior etas:

10

      Illa tamen ludos, reperit illa sales.

Nec tibi uel Petri cum successore moranti

      Quoslibet abdictos credimus esse iocos.

 

2. ad Quadratum

Que te causa dedit nobis, Quadrate? Quid optas

      Aut media speras figere barbarie? -

Confiteor: sanctam ueni dicturus ad aram;

      In causis lites cum Cicerone feram. -

5

Aspice causidicos: minima est uindemia, soli

      Sergius et Sybaris reliquias relegunt. -

Si nil iura ferent, dictare poemata possum:

      Orpheus atque Linus non meliora cudent. -

Stulte, quid insanis? Nescit toga barbara uersus:

10

      Nudus Virgilius, nudus Homerus eris. -

At dominis seruire queam. - Vix quinque sub ista

      Spe uiuunt famuli, cetera turba perit. -

Dic age, quid faciam? Nam certum est uiuere nos hic. -

      Mentiri aut leno si potes esse, mane.

 

3. indignatio

Vincite, damnati per secula, uincite mores:

      Officium nullus possit habere bonus.

Siquis at impurus, siquis ceruicis acerbe,

      Siquis crudelis, suiquis adulter erit,

5

Siquis ob incestum famosus, siquis auarus,

      Proditor antique siquis amicicie,

Siquis delator, siquis periurus et omni

      Fraude potens, siquis lenoque furque fuit:

Hic habeat nummos, hic edes, predia, seruos

10

      Et fasces summi, si licet, imperii.

Magne pater superum, quo nunc tua cura recessit?

      Hec populum pateris crimina ferre tuum?

Quid loquor? Ira pii non est festina Tonantis,

      Sed magis ut differt, sic coquit illa magis.

 

4. epytaphium Emanuelis Chrisolore Greci

Ille ego qui Latium priscas imitarier artes

Explosis docui sermonum ambagibus et qui

Eloquium magni Demosthenis et Ciceronis

In lucem retuli Chrisoloras nomine notus:

5

Hic sum post uitam et peregrina in sede quiesco.

Huc me concilii deduxit cura, trium dum

Pontificum ecclesiam uexaret seua tyrannis.

Roma meos genuit maiores; me bona tellus

Bizantina tulit, cinerem Constantia seruat.

10

Quo moriare loco nil refert: undique celum

Penarumque locus mensura distat eadem.

 

5. in mundum

Cur me, munde, uocas? Cur me spe pascis inani,

      Cui nihil est certi perpetuique boni?

Forma diu nulla est, pereunt splendorque nitorque

      Nec uires possunt corporis esse diu.

5

Quid mihi diuitie, quid ue alta palatia prosint

      Regnaque, si nequeunt tollere mentis onus?

Stulticiam et morbos et curas regibus aufer

      Et ne cogantur, dum uocat hora, mori,

Assit honor semper maneatque potentia longum,

10

      Nulla uoluptatis tempore uis pereat:

Tunc ego te dicam magnum fatearque potentem

      Militiam cupiens et tua castra sequi.

Sed te ceca regit uario fortuna labore

      Nec lux quid pariat crastina nosse potes.

15

Desine blanditiis homines accersere falsis:

      Stat seruire Deo, qui bona certa dabit.

 

6. in iuristam maledicum

Ingenio dotate malo, qui carmina temnis

      Et laudas que non discere iura potes:

Bartolus et glose desint: quasi mutus abibis

      Nec tabulas bis sex nec noua iura coles.

5

Si sapis, ergo tace nec perge lacessere uates,

      Stutitiam si uis posse latere tuam.

 

7. in falsum preceptorem

Cur de preceptis loqueris male falsus honestis,

      Si non, ut dicis, uiuere posse studes?

Tantum animo prosunt egro bona uerba sine actu,

      Corpore in egroto quam sine re medicus.

 

8. ad Neapolitanos

Quid dubitas tanto portas iam pandere regi,

      Parthenope? Non hic hostis, ut ante, uenit.

Parcere subiectis didicit, domitare superbos:

      Quod fortuna iugum fert tibi sume libens.

5

Nec tibi turpe putes decimo si uinceris anno:

      Troia etiam tanto tempore capta fuit.

 

9. ad regem Aragonum

Quis se, Alfonse, tibi regum par comparet usquam,

      Qui superas cunctos nomine reque uiros?

Quis tantum ditionis habet terraque marique?

      Virtutis quis tam corporis atque animi?

5

Non sibi te late dominarier inuidet orbis,

      Qui mallet totum se patuisse tibi.

Quis te uel melius regeret uel iustius illi

      Maiorique daret cum ratione modum?

Quid dicam? Vel tu deus es uel nullus in orbe est,

10

      Tantum qui pre te nomen habere queat.

 

10. ad Galeazium cur opes expetantur

Quid ualeant nummi querunt, quid predia, quidam,

      Si natura cupit nostra petitque parum.

Grecus Aristippus Libie deserta peragrans

      Aurea deiecit pondera, ne premerent.

5

Fecit idem Crates, ultro qui perdidit aurum,

      Vt leuius posset discere quod saperet.

Flumine si uitam, prisca si ducere glande

      Possumus et corio pellere frigus iners:

Nocte die totiens cur suspiramus et acres

10

      Nunc hoc, nunc illud acceleramus opus?

Per mare pauperiem fugimus, per saxa, per ignes,

      Cuius quam remur non graue pondus erat.

Sed non omnis amat preceptum pythagoreum,

      Possit ut in solis caulibus esse satur.

15

Pocula post nato cedunt acheloia uino

      Nec patitur pretium glandibus esse Ceres.

Iam dudum paruo cessatum est uiuere guttur,

      Dum nemore omne feras uerrit et omne freto.

Lentibus at si tu uiuas et farre secundo

20

      Et comedas tantum quod tuus ortus habet,

Excludere foras, digito monstraberis: hic est,

      Hic est, cui tantum cena paratur holus.

Adde genus uestis, tyrio quam murice tingunt,

      Atque etiam scithicis uellera sumpta feris.

25

Te si crassa tegit paulum pertusaque lena,

      "Pauper adest" dicent, "postibus adde seram".

Dic: "aperi: potus Cyrre de fonte reuertor

      Et uellem domino pauca referre meo",

Nil facies. Puero "portam seruare memento"

30

      Conclamant; "aperi, purpura siqua uenit".

Temporis hoc uitium est, et nos cum tempore oportet

      Viuere: sic magnas quilibet optat opes.

At si uirtutes, Galeazi dulcis, amarent

      Reges, sat fuerat omnibus esse probis.

35

Sat fuerat, dixi. Satis est; nam munere terre

      Mercamur dominos, sed probitate deum.

 

11. in scribam duellatorem

Scriba, quid insanis, durum gesture duellum?

      Crede mihi: non est lancea, quod calamus.

 

12. Ludovicus ad Hyspilam

Nulla mihi argenti sunt munera, nulla uel auri,

      Nulla mihi gemma est, purpura nulla mihi.

Quid facimus? Quo te uenerabimur, Hyspila, dono?

      Nil tibi quod donet pauper amator habet.

5

Accipe quod multo reputes prestantius auro,

      Namque meum totum do tibi, sume, animum.

Queque uoles faciet. Si iusseris, ibit in ignem;

      Si sit opus, pro te stat sibi uelle mori;

Si non sum facie, si non sum corpore amandus,

10

      Attamen officio sum bonus atque fide;

Te si forma dedit cunctas superare puellas

      Et similem Veneri reddidit atque Helene:

Pone tamen fastum; nam furtim labitur etas:

      Nulla iuuentutis gloria firma satis.

15

Accipe me, serua, miserere fidelis amantis;

      Nam melius nil est quam pietatis opus.

 

13. idem ad quadratum

Cinthia sepe tuos quamquam uiolauerit ignes,

      Sat tibi quod thalamos non amat illa meos.

Nil ea post alios quid agat te cura remordet:

      Ne post me ueniat te timor unus habet.

5

Desine Trasonem falsis damnare libellis,

      Cuius apud nos est intemerata fides.

Sed non ista sibi poscit mea carmina laurus;

      Orchestram si uis scribere, scribe mihi.

Cede iocos aliis; nos grandia gesta canamus

10

      Et semper iuuenem uiuere crede nephas.

 

14. ad Gasparem Slik imperialem cancellarium

Omnibus est animis nunquam mortalis origo:

      Spiritus ex alta cuilibet arce datur.

Illinc Iapetides ignem ducente Minerua

      Traxerat, ex illa uiuimus usque face.

5

Hinc memores facti diuinorumque capaces

      Et iusti multa cum pietate sumus.

Hinc uis ingenii miras excogitat artes

      Seu belli fuerint tempora siue toge.

Cur tamen hic alium superat, cur doctior illo

10

      Hic atque ille alio? Cur ualet ille nihil?

Cur uel Thersites minor est quam fortis Achilles

      Vel Cicerone satus laudis honore caret?

Nempe animus, postquam corpus terrenaque membra

      Induit et uincla corporis atra subit,

15

Protinus hec tantum uis deperit ignea, quantum

      Corporea plus se polluit illa fece.

Pondus ad ima trahit uitiisque inuiscat acerbis,

      Virtuti leuitas seruit et astra petit.

Nunc ratio sensum oppugnat, nunc sensus in illam

20

      Surgit et hac domita pergit in omne nephas.

Otia tunc subeunt, conuiuia, balnea, somni

      Et Veneris quantum Sardanapalus amet.

Tunc ire et gemitus rixarum, tunc grauis auri

      Et nullo penitus ere domanda sitis.

25

Que postquam regnant, Circem uenisse putato,

      Que uultus hominum uertat in ora suum.

At ratio superans, generose laudis amatrix,

      Nil preter rectum, semper honesta cupit.

Paruit huic siquis nullaque in parte rebellis

30

      Extitit aut paura: uir bonus ille fuit,

Etheree mentis custos, cui mole sub ipsa

      Corporis ingessit fex lutulenta nihil.

Vtque lutum penetrat nec se deturpat Apollo,

      Terrea celestis pertulit antra uigor.

35

Alcide iuueni placidam dum membra quietem

      Cepissent, gemine comparuere dee.

Altera preclaros illi spondebat honores,

      Si secum uellet ferre laboris iter;

Altera "nil opus est" dixit "(mihi crede) labore;

40

      Sume uoluptates, quas tibi amica paro."

Ille autem primam complexus in ethera tendit

      Et docuit magni se genus esse Iouis.

Sic omnes fecere uiri, quos Grecia laudat,

      Seu sit Aristoteles siue sit ille Plato.

45

Nomen in hectoreum totus sese erigit orbis

      Miratus tanti fortia facta uiri.

Quid referam externos? Satis est romana propago,

      Siquis amat uirtus scire quid alta queat.

Quas Deciis laudes, quas ferre Catonibus et quas

50

      Fabritio nosti secula prisca solent;

Pompeium, Fabium et referentem signa Camillum,

      Scipiadas quis non credidit esse deos?

En quod eos ratio duxit, non praua libido,

      His parta est que non fama perire potest.

55

Hos et tu proceres inter numerabere, Gaspar,

      Qui neue fortuna es nec probitate minor.

Vtque aliis pandam quid sit, quod miror amoque,

      Pauca uelim de te dicere, magna tamen.

Ingenio polles miro cernisque futura

60

      Consilioque uales eloquioque uales.

Vtque Mitridati uarias nouisse loquelas

      Est decus: est eadem gloria magna tibi.

Pectore amiciciam seruas, scelus omne perhorres

      Collaque nec rapide flectis auaricie;

65

Namque puer frenis animum domuisse ferocem

      Diceris, ut iuuenem qui bene nutrit equum.

Hinc uarios casus et magna pericula rerum

      Exsuperans claris adnumerare uiris.

Regibus hinc notus cepisti et carus haberi

70

      Ferreque promerite cingula militie.

Adde, quod est maius et nulli contigit ante:

      Cesaribus signas iam sine lite tribus.

Vera hec nobilitas, uera est hec gloria, que te

      Sublimem toto reddit in orbe uirum.

75

Hec tibi coniugii splendorem contulit alti,

      Ex quo uel sobolem dii tibi dent similem.

Atque utinam de te prognati exempla sequantur

      Claraque perpetuo sit tua posteritas.

His tamen ut meritis Cesar condigna rependat

80

      Premia, sint Lachesis stamina longa tue.

Viue diu felix nostro cum Cesar condigna rependat

      Premia, sint Lachesis stamina longa tue.

Viue diu felix nostro cum Cesare, quando

      Dignus es illius, dignus et ille tui est.

85

Viuite felices ambo penitusque beati

      Et me uel famulos inter amate probos.

 

15. in monachum minorem

Si non uult frater, si non uult esse magister,

      - causidicus non est - scurra sit ergo minor.

Si non uult corui, si non uult nomen oloris,

      Inter cecropias pica uocetur aues.

 

16. ad Gasparem Novariensem

Que mihi mittebas, eadem preconia reddo,

Gaspar, et aoniis, que te docuere, puellis

Ingentes refero grates. Ne subtrahe musis

Ingenium, natura tibi quod prebuit, altum.

5

Perge uiam, qua te gaudere Nouaria possit,

Quantum pulchra suo gaudet Verona Catullo.

Sic tua penneie contingent tempora frondes

Et grandi poteris suras uincire coturno;

Namque tuas noui cantanda in carmina uires

10

Et uenam ingenii. Dii te patrieque mihique

Conseruent: maneat quod iam mihi firmat Apollo.

 

17. ad eundem

Vsque adeo uanum referunt Demosthena quidam,

      Gestiret uetule ut laude ferentis aquam

Atque illo se se priuari nolle susurro

      Diceret. En non me gloria laudis agat.

5

Stoicide famam temnunt: cur nomina libris

      Inscribunt: Senece hoc siue Catonis opus?

Virtutis precium laus est et gloria magne

      Nec bonus est, quem non tangat honoris amor.

Se tamen expendat ius est et ponderet hic se,

10

      Quisquis amat laudis tempora longa sue.

Theseus Alchide cedat, Patroclus Achilli

      Nec uelit hectoreum nomen habere Paris.

Sic mihi tu, Gaspar, si uis dare nomina, da que

      Dicere Virgilius non queat: hec mea sunt.

15

Namque genus probri turpisque notaminis instar

      Virtuti laus est non sociata sue.

 

17. epytaphium Ciceronis

Hoc iacet in tumulo Romane gloria lingue

      Tullius, infande quem rapuere manus.

Antoni gladiis cecidisti, magne senator,

      Et caietanus te sepeliuit ager.

5

Eloquii cunctos superasti laude Pelasgos

      Tutaque te solum consule Roma fuit.

Ergo licet tumulo tua membra tegantur opaco,

      Non tamen hec nomen mors tulit omne tuum.

Dum celum terras respexerit et mare celum,

10

      Effugient laudes secula nulla tuas.

Vos, qui transitis, pueri iuuenesque urique,

      Sistite et: o Cicero, dicite, noster, aue!

 

19. aliud

Tullius Arpinas tegor hic, sed corpore tantum,

      Parsque mei melior, spiritus, astra tenet.

Seruaui patriam, seruaui iura senatus,

      Consule succubuit me Cathelina malus.

5

Me patrem eloquii ueteres dixere Latini,

      Cessit et ingenio Gretia docta meo.

Sex decies fruges et ter mea uita nouatas

      Viderat, ense pium cum tulit ira caput.

 

20. Silvii patris Enee epytaphium

Siluius hic situs est nulli probitate secundus,

      Quem dederat patrie picolomina domus.

Dum bona nobilitas potuit sua iura tueri,

      Clarus erat: periit, cum perit illa, simul.

5

Vnicus est uite fructus uixisse beate,

      Cetera pretereunt, spiritus astra petit.

Discite, mortales, celum uirtute pacisci;

      Namque alia nulli queritur arte polus.

 

21. contra Rhenenses neutrales

Ite domum, proceres, neutralis turba. Quid obstat?

      Eugenius posthac pastor habendus erit.

Sic placitum superis, sic stat sententia regis:

      Pone supercilium, Rhene superbe, tuum.

5

Nec te peniteat sancti mandata parentis

      Suscipere atque anime consulisse tue.

Respice, quid faciant Galli flauique Britanni

      Italieque duces, et quid Hyberus agat.

Aspice germanus qua se circuntulit Hyster:

10

      Eugenio trepidum flectitur omne genu.

 

22. ad Hystrum

Hyster, ut indignum faueas transire poetam,

      Te precor, et placidum cede benignus iter.

Nonne uides magnis uexata carina procellis

      Vt nequit inceptam continuisse uiam?

5

Inuida uentorum rabies et dira malorum

      Fata meum cupiunt abbreuiare diem.

Promerui, fateor, mediis iacuisse sub undis

      Et fieri magnis piscibus esca tuis.

At tu, si ueterum uera est sententia uatum,

10

      Numen habes: numen cunuenit esse pium.

Da spatium uite, da fluctus esse quietos,

      Daque uiennenses me reuidere domos.

Hinc ego rauraco quantus de monte feraris

      Et quantus dicam rura sueua seces,

15

Norica quam pulchro percurras flumine regna

      Quamque tumens Eni lata fluenta bibas

Et quam te placido susceperit Austria uultu

      Pannonieque planis ut remoreris agris;

Vt Tribalos lambis, ut diuuidis inde Valaccos,

20

      Vt scythicis prebes pocula larga uiris

Vtque dein bis ter Euxini in uiscera mersus

      Optima nauigio flumina magna uehis.

Hec tibi, si placeant, reddentur premia; namque est

      Immemor accepti nemo poeta boni.

 

23. ad Conradum monachum

Gallorum magno que scripsi carmina regi

      Reddendum trutine respice si quid habent.

Doctus es et musis semper comitatus et ipsa

      Est tua cum sanctis uatibus aucta domus.

5

Ne referam plures: qued auunculus? Ille deorum

      Colloquio et suaui carmine iunctus erat.

Sed tua iam uirtus clara elucescit in orbem:

      Perge uiam et nomen non tibi dispar erit.

Sic opus hoc nostrum potis es relimare: lege ergo

10

      Carmina iudicio discutienda tuo.

 

24. ad Carolum regem Francorum

Sis licet inuictus multoque in prelio uictor,

Carole, Gallorum rex inclite, sit licet ingens

Gloria gestorum; turmas ductante puella

Fregeris et duces, qui te regnumque petebant:

5

Ista tamen longos non est mansura per annos

Fama, pium si non inuenerit ipsa poetam.

Desinat Eacides, qui uicerat Hectora Trohem,

Nomen honorati dudum labatur Vlixis,

Ni quibus in rebus fuerint scripsisset Homerus;

10

Egregius perat musa reticente Maronis

Troius Eneas pietate insignis et armis.

Omnia nata cadunt, nata omnia surripit etas:

Nascimur ad mortem tacitisque senescimus horis.

Carmina sola necem possunt depellere:mangos

15

Eripuere uiros a mortis dente camene.

Nulla potest uires effringere carmini etas.

Immortalis erit, nullis obscurus in annis,

Qui sua facta dabit numeris cantanda poetum.

Ergo tibi et sancte gestorum consule fame:

20

Quere tuas aliquem ualeat qui scribere laudes

Eximias nomenque tuum claramque tuorum

Et gentem et stirpem troiano a sanguine cretam.

Est opere precium belli cognoscere quales

Scribentes habeat uirtus spectata domique

25

Indigno et gracili non committenda poete.

Prestat ames aliquos, qui munus Apolline dignum

Efficiant studioque petant Elicona uirentem

Assiduo et tenui deducta poemata filo

Reddere promittant et uatibus addere calcar.

30

Hos uocites et egere uetes et carmina cogas

Edere uel priscis non aspernanda Latinis.

Quis tamen has tantas audebit sumere curas?

Quis dabit ingenium uiuax et ad omnia tritum,

Vt possit patulas implere legentibus aures?

35

Sunt qui magna canunt dominorum bella ducumque

Eternamque ualent homini concedere uitam,

Qualis ad Italiam siculis Antonius oris

Venit, ut illustris perstringeret acta Philippi

Marrasiusque simul, cui non uetuere paterne

40

Sicelides muse pretendere ab ubera guttur.

Quin etiam Vegius, quem diue aluere sorores

Pierie, missum celesti munere nobis,

Atque alii, quorum sunt nomina nota leporque

Dicendi, hos tecum conducere sit tibi cure.

45

Hortari ut scribant, concedere multa laborum

Premia: te eternum facient celoque locabunt.

 

25. ad Petrum monachum

Petre, tuas legi, quam longa est, nocte tabellas:

      Carmen et ingenium collibuere mihi.

Seu te Melpemone, seu queuis una dearum

      Instruxit: uatis nomen habere potes.

5

O que Parnasi diuino gurgite gaudes,

      Serta, precor, Petro necte, Talia, meo:

Purpureos uiridi flores adnecte corone

      Et cari capitis cinge, puella, comas.

 

26. epytaphium Iuliani Romani

Roma fuit patrie, fuit et Basilea sepulchro,

      Inuida, post dominum me quoque habere uolens.

Vtque illum possis et me cognoscere, lector,

      Hic Ludiucus, sed Iulianus ego.

5

Frustra ego tot terras, frustra ipse tot equora uidi,

      Frustra et thesauri sic studiosus eram.

Peccaui, fateor; sed, si peccata requiris,

      Magne Iesu, ulcisci: quis tuus hospes erit?

At tu, qui nostrum calcas aliquando sepulchrum,

10

      Crede mihi: quod sum, tu quoque puluis eris.

 

27. Ludivici Pontani epytaphium

Quin fletis, leges, quin fletis, iura? Sepultus

      Nam Ludiuicus in hoc marmore delituit.

Hic uos ornarat uestrasque, ubicunque fuerunt,

      Soluerat ambages; nunc sine uoce tacet.

5

Heu uoces! Heu uerba uiri diuina memorque

      Ingenium: quo nunc uis tua muta loco est?

Te Roma atque omnis plorabit Etruria teque

      Tota petet lachrimis itala terra piis.

Proh uanas hominum mentes! Proh pectora ceca!

10

      Cuique dies certum est fata dedisse suos.

Et nos, cum superi statuent, ueniemus ad illos:

      Nemo parum uixit, cui bona uita fuit.

 

27a. Ludovici Pontani epytaphium

Si mille aut toidem rapuisses usque uirorum,

      Pestis, adhuc poteram parcere, seua, tibi.

At tu quo nusquam fuerat prestantior alter,

      Extinctum in primis reddis, iniqua lues:

5

Quin fletis leges, quin fletis iura, sacrique

      Nunc canones: obiit, quem coluistis, herus.

Hic uos ornarat uestrasque, ubicunque fuerunt,

      Soluerat ambages: nunc sine uoce iacet.

Hec uoces, heu uerba uiri diuina, memorque

10

      Ingenium, quo nunc uis tua muta loco est?

Heu, Romane, iaces, quo nec romanior ullus

      Ante fuit, quo nec forte futurus erit.

Te pater, et carus retur modo uiuere frater;

      Heu quantos gemitus ille uel ille dabit.

15

Te Roma atque omnis plorabit Etruria teque

      Tota petet lachrymis itala terra piis.

Te nunc concilium, te nunc ululatibus unum

      Ipsa quoque extinctum queritat ecclesia.

Heu uanas hominum mentes, heu pectora ceca:

20

      Cuique dies certum est fata dedisse suos.

Et nos cum superi statuent, ueniemus ad illos:

      Nemo parum uixit, cui bona uita fuit.

 

28. epytaphium Cardinalis Placentini

Branda, caput rubeo texit cui papa galero

      Atque Placentinus nomine gnotus eram,

Hic sum post uitam, fuerat que longa, sepultus.

      Si bene quid seui, nunc bona messis erit.

 

29. epytaphium Archiepiscopi Mediolanensis

Insubres rexi presul rexique Ticinum,

      Presul apud Gallos notus aquensis eram.

Sub me cum bellis Aquilam vexaret acerbis

      Braccius infelix vincula dira subit.

5

Non hec me genuit, sed docta Bononia tellus

      Franciscoque mihi nomen habere fuit.

Vixi, dum licuit, mundo peregrinus in isto;

      Civis in etherea nunc peto sede locum.

Audi hec qui transis: ego non, si vertere retro

10

      Fata queam, plus hoc vivere in orbe velim.

Mors hominem curis solvit redditque beatum,

      Si pia precedens vita decensque fuit.

 

30. de Beata Virgine

Pone lachrimosam tristi de mente querelam

      Quisquis fortune uulnera ferre gemis.

Huc uenias, hinc arma petas: tibi uirgo roganda est,

      Mater honesta dei, mater honesta hominis.

5

Auferet ipsa mali quicquid fortuna pararit

      Inque tuas ueniet tota benigna preces.

Munera nulla petet; uitulos ne quere litandos:

      Mens bona sola placet, mens bona sola satis.

 

31. de Roma

Oblectat me, Roma, tuas spectare ruinas,

      Ex cuius lapsu gloria prisca patet.

Sed tuus hic populus muris defossa uetustis

      Calcis in obsequium marmora dura coquit.

5

Impia ter centum si sic, gens, egeris annos,

      Nullum hic inditium nobilitatis erit.

 

31a. de Roma

Roma uetus, ueteres dum te rexere quirites,

      Nec bonus inmunis nec sine pena malus.

Patribus extinctis successit praua iuuentus,

      Quorum consiliis precipitata ruis.

 

31b. de Roma

Romanas uidi duce te, Vertumne, ruinas

      Priscaque templa bonis credita celitibus.

Nil mage mirandum, siue hac seu uerterer illac,

      Cernere luminibus fata dedere meis;

5

Nam preter celsas moles et splendida tecta

      Ius proprium imperii Roma reseruat adhuc.

India contenta est Indis et Gallia Gallis,

      Roma sibi e toto uendicat orbe uiros.

Preterea cum uix unum prouincia regem

10

      Vna ferat, qualem martia facta petunt?

Principibus satis est romana potentia multis,

      Quos uehit ad summum bellica fama decus.

Denique si uatem uates non ludit Apollo,

      Mens mea Romulidis sydera leta uidet;

15

Nam que de ueteri funduntur germina trunco

      Spargunt aeriis brachia plena comis,

Non aliter quam cum herculeo desecta lacerto

      Diffudit cristas argolis hydra nouas.

Iam rediere duces Fabii, rediere Catones,

20

      Iam loquitur proprio lingua latina sono.

Et tandem imperium toto qui finiat orbe

      Et bona qui faciat secula Cesar adest.

 

32. in somnum

Femina rara suo reperitur prona marito:

      Te nolente cupit, teque uolente fugit.

Sic mulo mos est, cui se committit Hyberus:

      Stare iubes, currit; iusseris ire, manet.

5

Sic meus est stomacus medico contrarius: omne

      Quod iuuat expellit et nocitura tenet.

Deterior somnus, qui me dum nolo perurget,

      Dum uolo uel tota se mihi nocte negat.

Stulta deum dixit manifesta uoce uetustas:

10

      Tu deus an frater mortis, inique sopor?

Si deus, ex Cereris genuit te Baccus amore:

      Si dormire cupis, ede, uir, atque bibe.

 

33. epytaphium Angelotti

Angelus hic ego sum, rutilo quem Roma galero

      Viderat ornatum, sed mala fata tuli.

Seruorum fueram correptor, uirga, flagellum:

      Me quoque seruiles corripuere manus.

5

Nam dum meridie solito de more quiesco,

      Heu, quem nutrieram, me puer intermit.

Ille dedit penas furca cruciatus et igne;

      Ipse meum clausi, sed sine uoce diem.

In famulos durus, nulli sua iura fauebam,

10

      Perfidus in dominum sed fuit ille suum.

Infelix dominus, infelix seruus obiuit,

      Supplicio fuerat dignus uterque suo.

Ergo suis faueat domini clementia seruis

      Et serui dominis intemerata fides.

 

34. ad Fridericum Cesarem

Pauca uelim de me sumas modo carmina, Cesar,

      Carmina preclaris digna placere uiris.

Nil tibi adulabor nec te per uerba tenebo,

      Si tibi uera placent, accipe, uerus ero.

5

Quid facis in patria Saturni tardior astro,

      Dum ruit imperium, dum ruit ecclesia?

Cernis ut infelix res publica deperit omnis,

      Vt dominus mauult quilibet esse sibi?

Ecclesia est, proh, scissa comas, fas omne facessit,

10

      Lex bona cum sancta relligione perit.

Sed, ne te moueam, sunt hec felicia, suntque

      Tempora que malit rex sibi quisque dari,

Vt si forte malus fuerit similisque Neroni,

      Credatur uitium temporis esse sui;

15

Sin bonus Augusti pacem concesserit orbi,

      Maioris titulum laudis habere queat.

Rex uirtute potens, animo qui preditus alto est,

      Rebus in afflictis nomen habere petit.

Sic Constantini laudes creuere, pium quem

20

      Nominis eterni turba nicena facit.

Tu quoque si clarus, si uis diuinus haberi,

      Da pacem ecclesie da decus imperio.

Rem peto difficilem, sed flagitat ardua uirtus,

      Virtuti subsunt sidera, regna, homines.

25

Arridet fortuna uiris, qui grandibus ausis

      Tempora dura simul fataque despiciunt.

Tu quoque sume animos et forti pectore contra

      Inuuidiam et fatum temporis ito tui.

Otia te ignorent, conuiuia, balnea, somni

30

      Et stimulus rapide si quis auaricie est.

Non regi regnum, sed regno rex datur, ut sit

      Communes etiam qui speculetur opes.

Publica sunt regi, non propria commoda cure:

      Qui sua pretulerit, ille tyrannus erit.

35

Quid cupiam, iam, Cesar, habes: non Austria, † non te

      Dignum est imperio terra paterna ferat †.

Cur tantum differs perituro consulere orbi

      Et te principibus associare tuis?

Desine iam tandem, iam rex neutralis haberi,

40

      Ne semper toto pendeat orbe fides.

Pone modum rebus, da pacem gentibus et te

      Preclarum in tanto turbine prebe ducem.

Sic tibi sancta dabit gemmatam Roma coronam,

      Sic fugient nomen secula nulla tuum;

45

Sic Constantinus poteris maiorque uideri

      Et sedem ethereo promeruisse polo.

 

35. ad eundem

Rite cepisti meritoque, Cesar,

Laude tollendus super astra prodis;

Vt tamen gentes populique semper

Hinc tuum possint celebrare nomen

5

Fine perfecto sit opus peractum.

Ecce te poscit tua sancta mater:

"Nate, qui nostram renouare pacem,

Qui potes toti dare frena mundo:

Causa te flectat melior, rogamus."

 

36. in maledicum poetam

Qui mihi das uersus et uis grauis inde uideri,

      Quisquis es: o quanti te facis esque nihil!

Quid tibi cum musis, musto uir plene nouello?

      Crede mihi: non est scribere quod bibere.

 

37. epytaphium Martini Pape Quinti

Roma uirum fecit, sed me Constantia papam

      Deque columnensi sanguine cretus eram.

Oddo, mihi dum uita fuit priuata, uocabar,

      Martinus, postquam presul in Vrbe fui.

5

Bis septem sedi Petri sub sede per annos,

      Ditaui patriam meque meosque simul.

Dum uixi, pax tuta fuit, periere tyranni

      Braccius et quisques insidiosus erat.

Nunc lateranensi iaceo tumulatus in ede,

10

      Ossa tamen, non hic nunc animam repetas.

Siste, oro, qui transis, et de me presule disce

      In commune uiris omnibus esse mori.

Crimina sic fugies, celi sic tecta requires,

      Non, ut ego, uanas accumulabis opes.

 

38. ad Marianum

Quicquid tu tangis, subito, Mariane, fit aurum:

      Quicquid tangit inops alga fit Hesiodus.

Alea cum ludo est, quid non tibi tessera cantat?

      Taxillus miserum perdidit Hesiodum.

5

Per mare uadenti nunquam tibi uisa procella est:

      Eolus Hesiodo concitat omne fretum.

Tutus iter peragis, mucro te latroque uitant:

      In mediis cedunt urbibus Hesiodum.

Fecundum pecus est semper tibi, semper et aruum:

10

      Hesiodo sterilis uinea, grex, ager est.

Vxor casta tibi, diues formosaque nupsit:

      Hesiodo meretrix, ebria, turpis, inops.

Quis non fortunam toti dominarier orbi

      Credat et esse nibil quod sapiunt homines?

 

39. Gallus ad Cinthiam

Ne fuge me, quamuis sim, Cinthia, grandior euo:

      Effetus non sum uiribus et genere.

Hac etate bonus rex Massinissa putatur

      Coniugio sobolem progenuisse nouo.

5

Instaret quamuis tunc octogesimus annus,

      Ancilla ex tenera fit pater ipse Cato.

Sic ego te possum pregnatem reddere, uel si

      Non possum, soluam suspitione mali.

 

40. in Thimelem

Bis tibi (quis taceat?) consul trigesimus instat:

      Nubere uis, Thimele, coniugiumque petis.

Tres tibi sunt dentes, duo solum in fronte capilli,

      Debile formice crusque colorque tibi est.

5

In cerebrum fugere oculi: subeunte tenebra

      Inde uides quantum noctua mane uidet.

Pectus habes rauce quod habent estate cicade

      Fronsque rugosa, quasi sit stola crispa, tua est.

Sunt similes mamme, quas texit aranea telis,

10

      Quale tuum est os, sic crocodillus habet.

Vtque rauennates conclamant undique rane,

      Sic garris: ques te ferre, maligna, queat?

Illud oles, quod olere uiri sueuere caprarum,

      Ossa cuti nigra cingis iniqua parens.

15

Augusto friges medio, semper tibi bruma est,

      Ignea ne pestis te regelare queat.

Quid prurit? Prurire lapis uel frigida possunt

      Ossa: uirum cineri queris habere tuo?

Vxorem quis te, quis te nisi mortuus optet,

20

      Vt secum in tumulo sepeliare suo?

 

41. in Celerem

Cum, Celer, egrotas, dii faxint ne pia tardet

      Febris: sit facilis hec medicina tibi.

Tolle sonum ciceris, sicca dum ueste tenetur,

      Cum galli cantu decoque utrunque simul;

5

Arpalices, quantum cursus capit, accipe dextra

      Deque domo sumas tres aquilonis apes;

Tres Niobe lachrimas, duo tantum basia Prognes,

      Illud, quod rapuit, det tibi litus, Hylam;

Herculee libram dumtaxat sumito claue

10

      Et pullum, feta est quem tua mula tibi;

Intuitum post hec captato libistidis urse

      Et quicquid ueri Lesbia dicit habe.

Hec simul ad lunam, retro dum uertitur Hebrus,

      Exure et cineris ebibe quicquid erit.

15

Triginta gelidos nudus percurre decembres,

      Denique placatis porrige thura deis.

Da caput in murum, cerebri disperge medullam:

      Sic potes et sanus et potes esse bonus.

 

42. de neutralitate

Vt primum magni cepit discordia cleri,

      Dixerunt proceres: nos sine parte sumus;

Hoc ubi mendosum docti ostendere magistri,

      Suspendunt animos: guttura non sapiunt.

 

43. in meretrices

Proh scelus infandum! Ceciderunt tecta nec ulla

      Occubuit meretrix: sunt bona fata malis.

 

44. epytaphium Epicuri

Hic Epycurus ego iaceo, sed corpore tantum:

      Parsque mei, melior que fuit, hec nihil est.

Stulte, quid insanis, populus? Cur gaudia perdis,

      Vt post fata queas uiuere? Viue modo!

 

45. aliud

Hic, Epycure, iaces, uite cui nulla future

      Spes fuit: eterna sic modo luce cares.

Quid tibi nunc ueneres, quid nunquam exhausta uoluptas,

      Si tuus hinc animus iam sine fine dolet?

 

46. in Deliam

Delia si ueniat, quamuis tua, discet amari

      Et proba barbarico nesciet esse solo.

Non hic Penelope, non hic Lucretia possit

      Seu Phenissa duos uiuere casta dies.

5

Delia si firma est, si nulli cedit, aui tunc

      Comparo, quam patrio litore mittit Arabs.

 

47. Ludovicus in Venerem

Cur mihi, dira Venus, totiens male consulis? Heu cur

      Barbaricum totiens cogis amare genus?

Sum tuus, esto, bonus per mille pericula miles:

      Non tamen hec fuerant castra petenda mihi.

5

Nil habet italicus sanguis, quod conferat istis

      Moribus: absque fide nil mihi forma placet.

Nos colimus fidas uno sub amore puellas:

      Nulla potest aurum femina habere meum.

Hic alius mos est uenaleque numen habes hic,

10

      Non Lucina fidem, non hymenea tenent.

Venduntur noctes, uenduntur noctis et hore:

      Siquis habet noctem, non habet ille diem.

Ite, meretrices, fedumque habitate lupanar:

      Non est cum Venere Flora colenda simul.

 

48. puella in amatorem

Noctu me queris, sed habet me nocte maritus:

      Iura maritorum ledere crede nefas;

Ille diem patrio totam consumit in agro:

      Cur me nocte petis tempora lucis habens?

5

Forsitan et totus nudusque uiderier horres:

      Mi tenebrosa potest nulla placere uenus.

Quid prodest noctu formosas esse puellas?

      Sepe fuit iuuenis credita turpis anus.

Ergo placere magis si uis mihi, luce uenito:

10

      Nam mihi per tenebras gratia nulla tui est.

 

49. de menstruo

Menstrua quid faciant si quis muliebria queris,

      Accipe Democriti phisica uerba mei.

Contacte his fruges subito moriuntur et herbe,

      Omnibus et fetus deficit arboribus;

5

Musta suum perdunt et odorem tristis aceti

      Suscipiant, ferrum nigra rubigo subit

Eraque mutantur, rabiem canis induit atque

      Limphaticos reddit morsibus inde suis.

Est lacus in terris nomenque Asfaltides illi,

10

      Menstrua quem possunt reddere sola uium;

Nanque tenax illic sequitur lentumque bitumen

      Nauigia et nullas desinit ire rates;

At, si fila feras madido polluta cruore,

      Spargitur et scissa mox tabe reddit iter.

15

Ipsa etiam mulier, tali dum lege tenetur,

      Creditur intuitu posse nocere suo.

In speculo res ipsa patet; nanque emula uirtus

      Perditur et clarus effugit inde nitor.

Illa tamen uirtus Helene est quod sidera uertit,

20

      Que bonus et doctus nauta timere solet.

 

50. ad Procopium de Rabsteyn

Tu quoque, Procopi, bonitas quem mira uenustat,

      In numeris posthac sepe legere meis.

Et cur non merito, cum nobilitatis origo

      Te leuet et longe gloria militie?

5

Adde - quod est monstri, bona postquam deperit etas -:

      Nox tibi dat musas, reddit et arma dies.

Fecit idem Cesar, dum gallica castra tenebat:

      Magna tua est uirtus Cesaris acta sequi.

Hec tibi preterita dictaui carmina nocte;

10

      Namque aberat somnus atque lucerna mihi.

 

51. ad Caterinam

Estis dissimiles, duo; pudet me.

Quis te rusticulo dedit marito?

Quis uel te, Caterina, perdidisse

Formosam potuit Iouisque dignam

5

Aut Phebi thalamis? Parem puellam

Sol, qui circuit orbe quicquid extat,

Non uidit: solidas manu papillas

Dura rusticitas nigraque tractet?

O pectus niueum genasque puris

10

Ornatus uiolis! Nocens bubulcus

Mordebit teneram gulam! Prius iam

Illum fulminet etheris pater qui

Iungendas monuit faces; sinistro

Nam te sidere, castior puella,

15

In duram uoluit necem referre.

Sed te Iupiter ipse seruat; illum

Dignas constituit subire penas.

 

52. in Mennam

Cur sola noctu balneum petis, Menna,

Dum te domi censemus esse preclusam?

Putas uirum dormire? Non facit. Quid tum?

Miser tuus quamuis uir est, beatus fit.

 

53. in Gallum

Rumperis inuidia, quod carmina nostra leguntur:

      Quod tua nemo legit, rumperis inuidia.

Rumperis inuidia, quod sum dicorque poeta:

      Tu nunquam fies: rumperis inuidia.

5

Rumperis inuidia, quod laurea serta feramus:

      Tu non fers hederam: rumperis inuidia.

Rumperis inuidia, quod me uult Cesar amatque:

      Quod te nullus amat, rumperis inuidia.

Rumperis inuidia, populi quod uoce probamur:

10

      Quod te nemo probat, rumperis inuidia.

Rumperis inuidia, fidos quod habemus amicos:

      Quod te turba fugit, rumperis inuidia.

Rumperis inuidia, munde quod uiuimus ipsi:

      Tu rapis, ut uiuas: rumperis inuidia.

15

Rumperis inuidia, modico quod uiuere noui:

      Quod tibi nil satis est, rumperis inuidia.

Rumperis inuidia: rumparis, pessime Galle:

      Nil tibi sit quod me uertat in inuidiam.

 

54. Ludovicus ad Catherinam

Sic, Catherina, tuis faueant pia numina uotis,

      Vt tua sunt oculis munera grata meis.

Quis me felicem, quis me neget esse beatum,

      Perfero qui manibus pallia texta tuis?

5

Fugerat ipse prius et me spernebat Apollo

      Nullaque de musis stabat amica nouem.

Nunc redeunt omnes et dicunt: "sume tabellas

      Et quam sit nobis da Catherina decens".

Incipio. Non est tota sibi nympha Vienna

10

      Equalis, toto non habet orbe parem.

Mira sua est probitas, mira est prestantia forme:

      Digna Parim ferre est dignaque ferre Iouem.

O quales risus, o quales iactat ocellos!

      Candida sunt totis lilia mixta genis.

15

O te felicem, quem fecerit illa maritum,

      Si scisses tantis utier ipse bonis!

Scribere me iussit tantum generosa Talya;

      Cum volet hec iterum dicere plura uelim.

 

55. ad Quintium

Vis agitem causas et dicis: "maxima res est

      Et multum argenti res dabit ista tibi."

Magnum opus est, Quinti, mendacem uendere linguam;

      Plus tamen argenti fenoris archa feret.

 

56. ad Cesarem

Dii tibi dent longam, Cesar, cum coniuge uitam;

      Dii mihi dent et tu queque rogare uelim.

 

57. in Annam

Lumina semper cur tua plorant,

Anna? Nouem ter non trahis annos,

Dormis et altas improba noctes;

Allia uitas nec faba ledit

5

Nullaque peior res tua facta est.

Flere quid est quod te facit, Anna?

Pocula siccas plena colino

Aut nimium te subdis amico.

Vera ne dicam? (dicere fas est):

10

Et bene potas et male dormis.

 

58. ad Bossinium

Quid faciam, quid sim, perquirit quisquis amat me;

      O utinam nulli notus in orbe forem!

Nam quid ego his dicam? Nil sum, nil scribo lego ue,

      Nil facio, quamquam dormio et edo, bibo.

5

"Macte tibi uirtute, sat est", dicent Epycuri,

      Stoicide his meme moribus esse suem.

Quid nunc, Bossini, nostris dicemus amicis,

      Quorum me uellet quilibet esse deum?

Vnicus ex illis, minor est cui sensus, eunti

10

      "Heu mihi" tristis ait "quo periturus abis?

Otia magniloquos oblectat sola poetas;

      Castra die Cesar qualibet ipse mouet.

Quid facies illic? Vino indulgere ciboque

      Nescis et in sancta uiuere pace cupis."

15

Non suus ille fuit sermo, diuinus haberi

      Debuit: ora mouet simpliciora deus.

Sic Helenus fratrem frustra et Cassandra monebant:

      Quid facerem suasit cetera turba magis.

Hec ego cur dicam, nostri lux splendor et eui,

20

      Accipe; nam de me te Basilea petet.

Illic me Pylades, illic me obseruat Orestes,

      Nursia querentes noscere que mea sit.

"His uidi Enean, dexteram tetigi, sed erat qui

      Nec qui sit, nouit" dicito "nec quid agat.

25

Consilio fretus uestro se perdidit ille,

      Carmina qui poterat scribere multa domi."

 

59. Silvestro Chyemensi Episcopo

Vir constans animi, uir celo dignus et astris

      Siquis erit, certe tu, Chyemensis, eris.

Cur te Cesar amat, nisi quod te semper eundem

      Repperit et pure mentis habere fidem?

5

Est tibi munda manus, generoso pectus honesto

      Incoctum, musis mens et amica tua est.

Sic regi carus, sic es quasi fidus Achates

      Archanique tibi creditur omne genus.

Ergo age, uir nostro quo non est sanctior euo,

10

      Ecclesiam uerbo, mente manuque iuua.

 

60. in Cortonensem Episcopum

Pastor in etrusca pendentis rupe Cortone,

      Qui populis frenum ponere uoce soles,

Magna tibi est, fateor, servati fama Boeti

      Nec minor est menti quod sua dicta tenes.

5

Cur tamen hun vendis, cum te vexare Panormi

      Nulla queat vivo presule cura cibi?

Vende prius vestes et mulam vende rebellem:

      Possideat vatem nulla taberna tuum.

Non minor hic Seneca est, Lucanum quere sub isto:

10

      Cur abeat pluteis tanta minerva tuis?

Nuper et hic una dum mecum nocte fuiset,

      "Proh!" dixit "nostin qui meus est dominus?"

Cum retuli "nosco", "uah! Quantum decidit" inquit;

      "Nam scio quod me vult vendere nescio cui."

15

Sic ait et lachrimis vultum madefecit obortis

      Et fieri pro se verba rogavit inops.

Nescio quid dicam. Qui dia poemata vendit

      - hoc tantum dicam - creditur esse miser.

 

61. ad eundem

Siquid peccatum est, veniam concede petenti

      Et scripto indulge, quod sine felle fuit.

Vincat amicitie fedus, vincantur et hi, qui

      Inter nos querunt ponere discidium.

5

Lingua loquax nocuit, sed tu contemne loquaces:

      Scomma meum non est, sed fuit ille iocus.

Siqua tamen nostri pupugit te urtica libelli,

      Da veniam calamo: mens sine felle fuit.

 

62. in Polonum

Obambulat mille passus milia in die solo,

Vt ait, et instat et precatur, ut credam.

Quis adeo dementiri, quis potest tantum

Bibisse, credi ut sibi putet? Polonus ne?

5

Polonus est tam leviter, ut bibit, mendax.

 

63. in poetam occultantem versus

Edere post vitam credo te velle libellos

      Et solum cineri consulvisse tuo.

Plena laboratis servantur scrinia libris

      Et tua nemo legit carmina, nemo videt.

5

Desipis in reliquis; hac miror parte. Quid est quod

      Et sapis et non vis cernier esse quod es?

 

64. in Peronem

Optabam tibi milies talentum.

Dixisti mihi: nil dares abinde.

O verax nimium nimisque stulte!

Me verbis poteras tuis ligare,

5

Vt non tam cito qui fores pateres;

Sed postquam mihi nulla partienda

Que pro te cupimus, Pero, putasti:

Optabo tibi mille scorpiones.

 

65. epytaphium Coppi

Venator leporum cervisque fugacibus hostis,

      Cantor apollineus hac requiescit humo.

Natus in Helvetiis, Coppi cognomine notus,

      Doctus et arte pile, doctus et arte lyre.

5

Vita quidem fugit, sed vivet fama per evum:

      Spiritus ex vita premia digna feret.

 

66. de senensi Egroto

Egrotus nostra fuerat vir notus in urbe,

      Cui sine nulla dabat pocula mater aqua.

Illi durus erat Baccus cum flumine et inquit:

      "Fas ne seorsum ut hec pocula bina bibam?"

5

Annuit optanti custos. Ille impiger hausit

      Que coram astabant pura Falerna prius.

"Sumenda est" inquit "post hec decocta" minister.

      Eger ait: "nequeo; desine: non sitio."

 

67. in nobilem gloriosum

Sis licet ingenuus clarisque parentibus ortus:

      Esse tamen vel sic bestia magna potes.

Adde decus patrie, claros tibi sume propinquos:

      Esse tamen vel sic bestia magna potes.

5

Sint tibi divitie, sit larga et munda suppellex:

      Esse tamen vel sic bestia magna potes.

Sis doctus quamvis, sis iure instructus utroque:

      Esse tamen vel sic bestia magna potes.

Denique quicquid eris: nisi sit prudentia tecum,

10

      Magna quidem, dico, bestia semper eris.

Nosse deum sapere est, et magnum noscere sese;

      Noscenda est vite causa cuique sue:

Quid dandum patrie, quid amicis quid ve propinquis

      Et qui sint lingue quique manusque modi.

15

Da mihi decoctum generoso pectus honesto:

      Sic aliquid titulos nobilitatis erit.

 

68. epytaphium ducis venetiarum

Franciscus Veneti dux et tutela senatus

      Qui fueram: parvus me lapis iste tegit.

Eloquio valui (fas est me dicere de me,

      Post obitum nullus si mihi livor obest).

5

Me duce que fuerat Venetis incognita tellus

      Iam patet: imperii terminus Abdua iam est.

Non me dux Ligurum, non armis Genua vicit,

      Victa sub auspitiis sed fuit illa meis.

Quid modo sim, queris? Nil sum, sed gloria reges

10

      Si iuvat extinctos, me quoque fama iuvat.

 

69. metrum saphicum adonium de nativitate Domini

Rector astrorum deus et superne

Molis, in terris hodie videri

Passus, ut culpas veteris parentis

Demere posses,

5

Virgo te mundo genuit beata,

Bos tibi laudes asinusque prebent,

Turba pastorum celebrat choreas

Gaudia fundens.

O genus vanum scelerisque custos

10

Iuda, cur cecis oculis avorum

Crimen amplectens sequeris malignum

Semper et erras?

Tuque gentilis, tenebris inherens

Cur deos frustra celebras nefandos?

15

Iste te fecit puer et creavit:

De sibi laudem.

Pacis in terris chorus angelorum

Nunciat tempus, bona cui voluntas.

O puer, quantis venerare signis,

20

Dum venis ad nos.

Stella iam reges movet ex eois

Partibus, quo te venerentur unum,

Turis ac mirre tibi deferentes

Munus et auri.

25

Ergo te nostre quoniam salutis

Causa perduxit, miserere parve

Plebis et nostris precibus, rogamus,

Annue, Christe.

Da bonam nobis, puer alme, pacem;

30

Sit tibi regis populique cura,

Vt viam semper teneant placentem

Rex tibi celi.

 

70. epytaphium Leonardi Aretini

Hic, Leonarde, iaces, aretine gloria gentis,

      Qui fueras nostro primus in eloquio.

Pontificis summi tractasti scrinia quondam,

      Hinc florentinus que voluit populus.

5

Grecus Aristoteles legitur te dante Latinus,

      Prima etiam per te Punica bella patent.

Plutarcus latias per te migravit in oras,

      Qui grecis italos comparat arte viros.

Tu florentinas acies et prelia nostri

10

      Temporis ornasti: nunc sine voce iaces.

Stat sua cuique dies: nulli fas vincere fatum:

      Vita tamen post hanc altera maior erit.

Qui bene conuixit, letus petit astra, malosque

      Orcus habet mestos: sic deus ire iubet.

15

Ergo tibi magne semper virtutis amanti

      Gratior est obitus quam tibi vita fuit.

 

71. epytaphium episcopi Tridentini

Hic Alexander ego iaceo. Cognosce, viator,

      Te rogo, qui fuerim, te rogo, qui ve siem.

Dux ego Mazovie fueram presulque Tridenti,

      Non bene romane presbyter ecclesie.

5

Vermibus esca modo trador: iam corpora corpus

      Plura meum saciat: sic caro queque cadit.

Quicquid vivendo merui iam prefero. Sed vos

      Discite, mortales, actibus esse pii.

 

71a. idem

Hic Alexander ego iaceo. Cognosce, viator,

      Te rogo, qui fuerim, te rogo, quive siem.

Dux ego Mazovie fueram presulque Tridenti,

      Mox Aquilegia sede potitus eram.

5

Huc me concilii duxit legatio, postquam

      Romane fueram presbyter ecclesie.

Me sibi prepositum vidit preclara Bienna:

      Quis modo vel tantis gaudeat in titulis?

Te, Friderice, soror genuit mea, tu modo regnas

10

      Imperiumque regis; sum modo pulvis ego.

Me vermes edere truces; iam corpora corpus

      Plura meum saciat: sic caro queque cadit.

 

71b. idem

Hic Alexander ego iaceo. Cognosce, viator,

      Te rogo, qui fuerim, te rogo, quid ve siem.

Dux ego Mazovie fueram presulque Tridenti,

      Mox Aquilegia sede potitus eram.

5

Huc me concilii duxit legatio, postquam

      Romane fueram presbyter ecclesie.

Me sibi prepositum vidit preclara Wienna:

      Quis modo vel tantis gaudeat in titulis?

Te, Friderice, soror genuit mea, tu modo regnas

10

      Imperiumque regis; sum modo pulvis ego.

Me vermes edere truces; iam corpora corpus

      Plura meum saciat: sic caro queque cadit.

Dux Alberte, mihi nepos, si quando sepulcrum

      Ante meum venies, porrige vota Deo.

15

Mille quadringentis post Christi messibus ortum

      Lustraque post obii non bene plena novem.

Quidquid vivendo merui, iam prefero. Sed vos

      Discite, mortales, actibus esse piis.

 

72. hymnus de passione

Quid tibi tandem, scelerate, queris?

Quid petis, fallax homo, quid requiris

Immemor, qua te pietate Christus

Querat ametque?

5

Venit in mundum soboles Tonantis

Et, licet celum regeret supernum,

Ex deo servuus voluit videri

Carnis in umbra.

Tu, cinis putris, fugienda pestis,

10

Alta deposcis, miserande vermis,

Vt parem credas habuisse nullum,

Terra tumescis.

Ille carnalem pius in parentem

Quos decet cunctos referens honores

15

Sabbatum nunquam violavit unum

Semper honestus.

Tu patris iussus fugis atque matris,

Festa peccatis violas nefandis

Et deum, qui te reparavit, horres

20

Demone peior.

Ille ieunans domuit superbum

Spiritum carnis, cibus atque potus

Illius corpus fuit ad regendum: ut

Viveret edit.

25

Tu madens vino Veneri parentas,

Nulla te Bacchi Cererisque possunt

Dona vorantem satiare: ventri

Vivis amicus.

Ille sermones habuit modestos

30

Et docens sedes iter ad beatas,

Quo suos quivis repararet actus,

Ordine dixit.

Tu vel infesta, venenate, lingua

Proximum carpis, superos lacessis,

35

Fabulas crebro referens inanes

Turpia narras.

Ille nullius bona cuncupivit

Et manus odit nimium cruentas,

Pauperem duxit coluitque vitam

40

Pacis amator.

Tu rapis quicquid potes et cruorem

Appetis fratrum, scelus omne parvum,

Dives ut fias, reputas, ubique

Prelia misces.

45

Disce te quanti, miserande, fecit

Ille, qui vinclis voluit teneri,

Vt tibi summam pareret quietem

Ductus ad Annam.

Cesus est illic alapis magister

50

Et redargutus dominus deorum,

Nocte mox tota trahitur per urbem

Discruciandus.

Iudici Caiphe datur audiendus,

In deum testes qui citat malignos,

55

Dicitur victus reus, et Pylato

Mittitur illinc.

Hinc ad Herodem rapitur videndus,

Purpura sumpta redit ad Pylatum

Qui, licet nullum videat reatum,

60

Iudicium fert.

Innocens agnus manet ad tribunal

Quem flagris cesum, ferat ut coronam

Spineam cogunt vicibusque pulsant

Corpus honestum.

65

Conspuunt vultus oculosque fedant.

Astur ut raptam laniat columbam

Membra celestis speciosa regis

Dilaniantur.

Nec movet turbas speculum doloris,

70

Clamitant cuncti crucis esse dignum:

"Solve latronem, crucifige Christum,

Cesaris hostem".

Dum crucem gestans trahitur necandus,

Obviam fertur lachrimosa mater,

75

Que suis tundens manibus pudica

Pectora clamat:

"Nate, quo pergis, periture? Quis te

In modum talem laniavit hostis?

Te, meum pignus, nequeo videre:

80

Respice matrem.

Te meus venter tulit, has papillas

Suxeras quondam, generose fili:

Me tuam spernis refugisque matrem?

Respice que sim.

85

O truces, seve rabidque gentes,

Quo meum fertis genitumque dei?

Nil mali fecit. Sinite, heu, meum me

Tangere natum."

Ille submissus oculis abibat,

90

Ad locum venit crucis, atque nudus

Et duos inter positus latrones

Fertur in altum.

Inde sub ligno sitiens acetum

Felque gustavit. Latus est apertum

95

Lancea: sanguis fluit atque lympha

Matre vidente.

Probra quid dicam referamque multa?

"Se deo fecit genitum, sit ita,"

Clamitant plures, "alios beavit:

100

Se modo salvet."

O Iesu, quantu, genus hoc amasti

Perfidum, quod ne moreretur, ipse

Pergis ad mortem. Moriendo nostra

Morte levas nos.

105

Sic, homo, pro te patitur redemptor:

Tu quasi surdus penitusque cecus

Gratiam pendis nihil esse talem

Crimine plenus.

Corrigas vitam; venit hora tandem.

110

Quid facis tantis miser in tenebris?

Ad deum nunquam redis advocantem?

Corrige mores.

Ipse qui verbum facio miser sum,

Peior et magnas datus in ruinas;

115

Nosco peccatum, scio quid gerendum:

Negligo tempus.

Ni tuum prebes, deus, o favorem,

Gratiam ni das homini perempto,

Perditus labor miser ini gehennam

120

Igne piandus.

Labitur quisquis sine te beari

Queritat. Munus datur hoc ab alto.

Tu vocas quos vis: rogo me vocandis

Adiice servis.

125

Da mihi lumen, videam quid egi,

Da mihi fontem, lachrimis ut altis

Iam mei plorem sceleris reatum

Teque reposcam.

Non parem Paulo veniam requiro,

130

Gratiam Petri neque posco, sed quam

In crucis ligno dederas latroni

Sedulus oro.

Iam deum versi rogitemus omnes,

Qui neci nostram datus ob salutem

135

Semper expectat reditum suorum,

Vt veniam det.

Iam nimis duri fuimus, venite:

Se reum nemo magis esse credat

Quam pius nobis datus est redemptor

140

Ethere ab alto.

 

73. que faciant beatitudinem in terris

Que faciant hominem dicam tibi, Sexte, beatum:

      Tu stude, quo possis illa tenere modo.

Tota relicta tibi sit res, non parta labore,

      Non ingratus ager mensque quieta, velim.

5

Sit tibi lis nunquam, toga rara focusque peremnis,

      Prudens simplicitas, par sit amicicia;

Vires ingenue semper corpusque salubre,

      Convictus facilis, mensa sine arte domi;

Ebria ne nox sit, sed curis usque soluta,

10

      Non tristis coniunx, ipsa pudica tamen.

Quod sis esse velis nec plus maioraque malis,

      Summum non optes, non metuasque diem.

Hec te cum musis felicem reddere possunt,

      Sed sine fortuna nemo beatus erit.

 

74. ad Sextum

Non mihi divitias Priami peto, Sexte, Mide ve,

      Sed tamen et dici dives et esse volo.

Dives erit vulgo quisquis nummatus habetur;

      Stoicus at poterit dives habere nihil.

5

Nos aliter volumus, nos inter utrunque volamus:

      Nec volo quod modicum est nec volo quod nimium est

Dent mihi mentis opes superi corpusque salubre

      Castaque sit coniunx, leta decensque mihi.

Sat fuerit parvi si sim possessor agelli,

10

      Sufficiat vite qui dare cuncta mee.

Parva domus, tantum pellat que frigus et imbres

      Et quam cum musis querat Apollo novem.

Tum felix, tum dives ero, tum, Sexte, beatus

      Eiusdem socius si mihi mentis erit.

 

75. ad Petrum Noxetanum

Petre, nihil scribis: mihi nil quoque scribere mens est,

      Vt videam possit quis tacuisse magis.

Plurima te turbant et nos exempla: quid ergo

      Aut tu iam facies aut ego iam faciam?

5

Cum mihi sis Pylades, cum sim tibi, dicis, Orestes:

      Res erit indicii nos reticere mali.

Sed ne quis nostri damnare silentia possit,

      Sis tu Laertis, sim Telamonis ego.

 

76. ad librum

Cuius eris munus vel quo sub vindice tutus

      Esse, libelle, potes? Elige iam dominum,

Ne, si solus eas, nigra capiare culina,

      Detur et ut tergas uda patella tibi,

5

Vel si maiorem cogaris adire tabernam,

      Thuris vel piperis inde cucullus eas.

"Mitte Ravennatis" dicis "me pronus in edes:

      Bartholomeus erit dux Rovarella mihi.

Artibus hic grece madidus latieque Minerve

10

      Pontificis summi scrinia solus adit."

Et sapis et certe melius tibi consulis: hic est

      Vnus, qui tutum reddere te valeat.

Nunc exire licet, cedro licet ire perunctum,

      Splendentem gemine frontis honore tue.

15

Iam cocco rubeas, velet te purpura, pictis

      Iam bullis fas est luxuriere novis.

Perge nec o tanto timeas sub vindice quenquam:

      Iam volitare potes queque per ora virum.