Orazio Romano carmina

Testo base di riferimento: M. Lehnerdt, 1907

Cura dell'edizione digitale: S. Di Brazzano


1. divo Nicolao Quinto pont. max.

Nulla tuis possunt praeferri tempora praesul,

      Redditur humanis gloria si meritis.

Quando magis licuit fructus sperare laborum

      Vel potuit virtus laudes habere magis?

5

Sorte tua infecte cesserunt saecula vitae

      Ferrea, iam redeunt aurea sorte tua.

Instituit curo te patrem pia cura tonantis,

      Consultum voluit temporis esse malis.

Reddita tunc Roma est aevo felicior illo,

10

      Quo nimium superis visa superba fuit.

Exuit implicitae dudum vestigia fraudis

      Et sumpsit mores praesulis illa novi.

Non cupis ut libeat, sed quod fecisse licebit,

      Iudicium pateris omnibus esse tui.

15

Virtutem ante omnes posuit tua vita labores,

      Qua nihil in terris sanctius esse potest.

Luxuriae morbo nullum violata per aevum

      Casta iuventuti fortia frena dedit.

Virtuti indulges nec munere vinceris ullo,

20

      Quod solet in rara praesulis esse domo.

Gratia cuique tua est, dignis tua munera tantum,

      Supplicibus meritis nulla negare soles.

Ad votum quamvis totus tibi militet aether,

      Laudibus in primis gloria pacis erit.

25

Pax et amor deus est, nec nominis immemor huius

      Esse soles, pondus qui pater orbis habes.

Haec tantum humanos caelumque et sidera fulcit

      Et facit in patria vivere quemque sua,

Haec tibi templa dabit cumulata vaporibus et quae

30

      Otia mortales commeminisse iuvet.

Vive tibi miles, praestant haec tempora pacem,

      Proelia ne timeas; vive colone tibi.

Civica belligeri mutentur in otia mores,

      Perpetuam pacem plausus ubique sonet.

35

Haud sinis armorum census haurire furores,

      Consulis humanis utiliore via

Et modo desertos ruituraque templa penates,

      Res modo moliris moenia quanta novas.

Termarum tractus licet et radiata Colossi

40

      Culmina conspicuum fama loquatur opus,

Pyramidum quamvis molem sua sustulit aetas

      Et sua Mauseolum vel Babylona ferat,

Quanta tuis quae nunc surgunt ad sidera rebus,

      Nulla vetustati gloria tanta fuit.

45

Cernimus ingenti molita palatia sumptu,

      Hic ubi curarum pondere lapsus ades,

Atque ubi curvatae fulget testudinis orbis,

      Sacra ferunt matri templa fuisse deum.

Candida marmoreae torquebant tecta columnae,

50

      Imbribus et longo quae maduere situ,

Alta quati et ruere coepere cacumina, dextra

      Ni tua lapsurum restituisset opus.

Plumbea surgebant, nunc paene argentea: saeclo

      Sed mage conveniunt aurea tecta tuo.

55

Nunc spectare iuvat munitam turribus arcem,

      Ipsa licet nostras fulminet usque domos,

Tibridis hinc ripa est, et circulus undique claudit,

      Durum opus hoc urbis anxia frena tenet.

Intrepidus transi pontem fluctusque ruentes

60

      Desuper et fractas cerne viator aquas.

Mollius huic dudum ponti, nunc Firmius extat

      Nomen: equo tutus seu pede carpe viam.

Vltima perpetuo domus est tua proxima templo,

      Quo nullum Latio clarius extat opus.

65

Conspicuos ubi nunc postes et marmora cerno,

      Sola erat in tanto paene ruina loco.

Sideream lustrasse suis fulgoribus aedem

      Diceris, aeternum servet ut illa decus,

Vel quia divinum recipit domus ista parentem

70

      Vel quia caelesti semper amata deo est.

Atria nunc auges et cingere turribus aucta

      Niteris, ut fiat tutior illa domus.

Quae nunc Herculeis fulget virtutibus aula,

      Maxima pars olim deficientis erat.

75

Tu pater in medio, tecum pia cura superni

      Nexaque cum vera relligione fides.

Iura fovet pietas, et vertis in omnia mentem,

      Iustitiae princeps et pietatis ades.

Nulla hic luxuries damnosa et stulta ministris

80

      Otia, sed veri plena timore dei.

Deliciae studium sacrorum et cura pudoris;

      Ante deum vitam ponere quemque doces.

Nunc pia libertas et erit te praesule nobis,

      Cum verus patriae diceris esse pater.

 

Porcaria

 

2.1

Insidias patriae qui struxit et arma parenti

Ipse parens refer et sceleri si Roma nefando

Annuerit: tenues nam si fragor impulit auras,

Romuleos iterum formidat curia raptus.

5

Tu potes obscuris fulgorem et lumina coecis

Incertisque fidem, levibus dare pondera rebus,

Tu mea Musa pater virtus mihi numen et aura

Ingeniique calor, nostro qui tempore solus

Vatibus extinctas refoves in carmina vires.

10

Haec mihi vix primum series pervenit ad aures.

Vt laqueo affectos vitam finire maritum

Germanum soror et natum mortemque nefandam

Audiit atque omnis cecidit fiducia vitae,

Inclusit lacrimas oculis et corpore toto

15

Sternitur; exangues vix spiritus errat in artus.

Illa velut gelidum suprema in busta cadaver

Membra tenet resupina solo pulvisque per ora

Spargitur inque humeros fusi cecidere capilli.

Quam simulac trepidae videre per atria natae,

20

Actutum accurrunt, alternae in brachia matrem

Suscipiunt tenuemque animam per mutua quaerunt

Oscula, ut extremae valeant succurrere luci.

Vt gelidis vires membris et anhelitus ori

Redditus atque oculis lux intercisa refulsit,

25

Aspexit coelum rupitque in verba dolorem:

"Heu nimium infelix genitrix et nupta sororque,

Quam crudele tuens natum fratremque maritum

Supplicio afflictos fatis cecidisse sinistris!

Quos ego nunc gemitus, quae iam lamenta dolendo

30

Ordiar? anne virum nato fratremne marito

Anteferam lacrimis? Pietas simul aspicit omnes,

Omnibus unus amor. Te te, qui causa malorum,

Frater, et ingenti nos implicuisse ruinae!

Heu nimium tibi fidus eras - quae dira libido

35

Quisve animum deus in facinus mentemque resolvit

Militiamque trucem et vetitos sperare triumphos?

Quod decus aut quantum sceleris tibi gloria laudis

Haec potuit conferre, licet fortuna labori

Faverit et diro spirarint numina voto?

40

Romanis decor unus eras, quibus obruta virtus

Fulsit et externae per te fuit aemula laudi.

Nonne satis fama celebris nullique secunda

Laudibus aucta tuis domus illustrata triumphis

Portia, divinos tulerit licet ipsa Catones?

45

Servitio qui te quamquam vetuere potiri,

Non tamen humano scelerare in sanguine dextras

Exemplo docuere suo nec mergere cives.

Nunc inhonora domus patriae illatura perenne

Dedecus et tristes aeterna in saecula luctus.

50

Non solis radios in te spectare cadentis

Fas erit aut lunam tenuem nec sideris aethram ....

Vmbrarum sedes et nigrae mortis imago.

Consilium insulsum, cum libertatis ad urbem

Sic te traxit amor, lueres ut crimina tantum.

55

Ah quanto melius gelida tibi ferre sub arcto

Exilium gravius vel honestae occumbere morti!

Ad te nunc lacrimas coniunx miserande revolvo,

Cui requiem et somnos atque his in finibus aevi

Otia defessae licuit sperare senectae.

60

Vnde animi in facinus tantum furor impius hausit?

Iam manus imbellis senioque refrixerat ardor,

Te noctu amplectens potui sentire quid esses.

An superum instinctu mundumque regentibus astris

Credideras impune tibi tam saeva licere

65

In scelera et patres iam conspirare verendos?

Quis te autem sinat imperio sceptrisque potiri?

Te penes orbis eat, nutu tibi militet aether

Mitior, aequatus iam iam prope sidera regnes:

Quid poteras optasse magis? Tibi larga facultas,

70

Ampla domus meritis et nati et munera et aurum,

Quanta valet cuiusque animus sperare modesti.

Imo ego te, quando fratri malesana timebam,

Exposui fatis, ego te furibunda coegi

Occuluisse nefas precibus lacrimisque reflexi

75

Saepe minis, fratrem et facinus ne prodere velles.

Plus Eryphilea nocui temeraria fraude.

Imperiis inhians excellere cultibus illa

Traxit Apollineum latitantem in lumina vatem.

Hoc efferre nefas casus ignara futuri

80

Te vetui coniunx maioraque viribus ausa

Speravi titulis omnes anteire Latinas.

Successus reor oblati, quos improbus urget,

Paenituisse deos: nam si mala sidera culpae

Inclinant animos, fuerat tolerabile factum.

85

O nate infelix, qua te sub nocte futurum

Exitio patriae concepi, exhausta fuissem,

Dum furiis uterum Veneris saturata replevi!

Importuna thoro cum primum enixa iugali,

Thesiphone ostetrix partus et alumna maligni

90

Affuit: illa suo produxit pignora voto.

Tune etiam teneris tantum scelus ausus ab annis?

Quem patri comitem misero dedit exitus idem,

Non potui medium prima te elidere vita

Visceribus ruptis vel abhortum effundere partum?

95

Ah saltem poteras dignus pietate videri,

Ni tentasset atrox Romanum iniuria patrem.

Imo ego non ausim tanti consortia leti

Rumpere, vos potius comes expectata per umbras

Insequar. O miserae tantos abolere dolores

100

Da mihi morte pater simul et requiescere in urna!

Quin vive ut merita es tenebrosa in tempora luctu,

Sit tibi vita superi qualis Penteya mater,

Cum caput avulsum, cum brachia trunca videret

Sanguineque aspersos nati crudeliter artus,

105

Aut ubi cum pelagus volitare ad littora corpus

Prospiceret Polidori animamque hauriret in undis

Orba parens flentem et lacrimantia solveret ora,

In rabiem longis feriens latratibus auras."

Sic effata silet, vocem clausere dolores.

110

Tum meritis gravis et pietate insignis Aletes

Condolet afflictae, quamquam domus omnis inundet

Luctibus, amissis tandem pia verba resolvit:

"Aeternum primis etenim mortalibus ex quo

Fulsit humus, nulli est hominum fortuna secunda.

115

Divitias livor, virtutem offendit egestas,

Ardua successus raro complectitur ausa,

Nil solidum est orbi: bellis insignior ille,

Iustitiae sed laude minor. Per singula quemque

Nobilitat virtus; felix qui protinus omnes

120

Composuit mores in relligionis amore.

Tu tantum humanos casus et fata recense

Fortunaeque vices fllacis: ad aethera dudum

Te tulit una dies et te simul una reduxit.

Desine germani lacrimis incendere manes,

125

Ille dedit mites poenas non aspera passus

Supplicia: at pondus tantum deforme pependit,

Cum licuit totum membris divellere corpus

Et raptare solo et canibus dare viscera saevis

Aeternumque viri nomen damnare per orbem.

130

Nonne satis totiens fuerat violasse quietem

Vrbis et insano populum miscere tumultu?

Exulis hi mores, haec est pia causa modesti

In patriam reditus, ut acerbo funere mergat

Pontificem et patres urbemque a stirpe revellat

135

Totque animas leto afficiat, dare cuncta ruinae

Incestare sacrum facibus pia templa laboret

In praedamque domos, conspergere caedibus aras

Et ferro et flammis coelum rescindere tandem?

Vos igitur monitus tenerum, quos nulla per aevum

140

Cura movet, misera confecti in sorte parentis

Discite, ut aeternum sint haec monimenta futuris:

Felices illi, quorum laudata per artes

Vita rudis: simul et fragiles contemnere fasces

Imperium et pompam et sceptra exitialia possunt."

145

Dixerat, et diri geminantur ad aethera planctus.

At manes illi pariter per inania tracti

Desiliunt - raptis quid enim velocius umbris? -

Per loca perque vias steterunt Acheruntis ad undas.

Verrebat tenues animas per flumina Charon,

150

Cum procul hos Stygia fatur speculatus ab unda:

"Dic age, qui te agitent miles Romane furores,

Quae scelera et casus superique in luminis usu

Edideris delicta? Nitent tibi purpura et aurum

Militiaeque decus, sed livida colla rudenti

155

Nexus et elisum iugulum declinat in armos.

Indignatus eques: Quamvis haec littora serves,

Dire Charon, culpas hominum vel crimina certe

Non tibi nosse datur sontes nec volvere poenis.

Remigio tantum et velis impelle carinam,

160

Transvectare animas. Sursum cur tollere cessas

Romanos?" Ille ad ripam convertere puppim

Nititur atque omnes secum tulit improbus umbras.

Vltimus extremae latitans post terga carinae

Stat gener affixus lateri per inania pendens,

165

Nunc pedibus luctans, manibus nunc transtra fatigat,

Nunc capit ore ratem, donec manus utraque laxa est.

Decidit infelix, sonitum dedit ictus in undis;

Stridenti virides vocem clausere liquores.

Ille diu quatiens per rupta fluenta lacertos

170

In caput inque humeros versim resupinus abundis

Praecipitatur aquis variosque rotatur in orbes.

Vorticibus raptus fluviique in tartara mersus

Nunc sursum, nunc infra agitur, nunc brachia versans

Volvitur illisus scopulis nunc restat et undis,

175

Illum inter cumulos flammarum et sulphuris auras

Caeruleis stringunt circum fera pectora nodis,

Orbibus implicitis glomerantur in ora cerastae,

Non sic ramiferae circum sua robora vites

Aut hederae inserpunt nodosae brachia quercus.

180

Sic iacet aeternum rapidis ludibria ventis.

Natus ad haec trepidus convertit lumina solus,

Pectora nunc quassans, nunc crudus in ora superbit

Vnguibus, in superos voces nunc asperat ira,

Liventes oculos tandem manus impia vulsit.

185

Proiecit lucem in fluvium, mox dira profatur:

"Dii quibus iratis egi mala tempora vitae,

Tartarei manes et tu Lucina parenti

Quae miseros partus intempestiva dedisti,

Eumenides omnisque chorus lataeque tenebrae

190

Infernorum operum, caeci miserescite nati!

O furor, o rabies, rapti mala fata parentis!

Vos saltem obtestor, simili me affligite casu,

Crudeles divi! misero per singula letum

Impendunt mihi fata malum: vel Cerberus ossa

195

Conterat et diri lanient mea membra colubri.

Heu dolor, ante annos inhonesta morte peregi

Lucis iter: iugulo patri comes ipse pependi.

Cur vetor infelix nigras comes ire per umbras?

Intercepit enim gressus per flumina casus."

200

Sic ferus obscuras diris ululatibus auras

Perculit, invisa donec descendit ab unda.

Illum flere vetat miles turbatus et ipse

Ingerit in superos. Novit mala fata diuque

Haeret et his gravius poenis meruisse fatetur.

205

Expositi ad ripam tendunt per opaca. Nepotem

Fallit iter caecum: imprudens per devia callis

Incidit, horrendum latrans ubi Cerberus umbras.

Devorat. Hic iuvenem quassis per colla colubris

In nodo arreptum pedibus simul implicat uncis.

210

Stat superincumbens, laceros rimatur in artus

Viscera et haerentes circum praecordia fibras,

Luxurians nunc huc, nunc ora retorquet et illuc,

Nunc capita attollit, temo nunc latrat hiatu,

Nunc furit, alternis laniat nunc morsibus artus.

215

Immixtus sanie fauces interfluit ater

Sanguis et argutis crepitant sub dentibus ossa.

Ille nefas sensit longeque remotior ipsum

Declinavit iter; solus per tartara praeceps

It lacrimans rapti repetens nunc fata parentis,

220

Nunc generi: cursu tantum festinat anhelo,

Donec ad inferni pervenit iudicis urnam.

Obvius huic primo pallens in limine morbus

Et scelus et rabies facinus furor impetus amens

Seditio et raptus, lacrimans cum funere luctus

225

Iraeque insidiaeque et regni saeva libido,

Dira fames, curae insomnes atque aegra senectus,

Tempestas, metus et mortis truculenta voluntas.

Tum prior huic Mynos: "Tibi cur violentus in ore

Stat furor et fractae rumpunt fera murmura voces?

230

Fare tuos casus scelerataque tempora vitae!"

Nil furor hic umbris nec verba minantia prosunt.

Ille ad humum torvus deflectens lumina fatur:

"Arbiter umbrarum Mynos, male cuncta ministrat

Impetus et finis tantum laudatur in actis.

235

Insidias totiens patriae patribusque parantem

Turbantemque animos populorum urbisque quietem

Me pater exilio sanctus proscripsit honesto;

Munus et aera, dedit civem miseratus egenum.

Hac dignus pietate fui, dum pectus Erynis

240

Inflammavit atrox regnique cupidine tinxit.

Tunc ego mentis inops furiali concitus ira

Multa parans animo leges et foedera rupi

Exilii et furtim Latiam sum vectus ad urbem,

Infensus patriae dominoque parentibus et diis,

245

Delitui ad genetum, traxi in mea vota nepotem,

Quos mea causa simul iugulis affecit utrosque.

Mox alios furto implicitos vel sanguine mecum

Ad mea tecta voco iuvenes, quibus omnis edendi

Gloria et aeterno vitam consumere ludo,

250

Pollicitis duxi variis, sermone furentes

Inflammavi animos, non dissociabile cuique

In facinus votum statui: Quonam usque feremus

Exitiale iugum? Clero servire coactis

Continuo vitam in tenebris et tempora luctu

255

Deplorare licet: postrema per omnia ducti

Vivimus imperio, quorum producere pompas

Est amor et spoliis culti ditantur et auro

Viribus obnixis et nostro sanguine partis.

En haec barbaries! quando haec mutabitur aetas?

260

Nonne viri sumus? O quondam Romana propago

Felix prole sua, quae libertatis amore

Insignes animas pulchrae per vulnera morti

Exposuit vitam statuens pro laude pacisci.

Quid totiens referam Brutos Deciosque, Catones

265

Et Furium et Drusos, insignes laude Metellos,

Vos Fabii, vos Coclites? Ego solus in urbe

Caesar et aspiciam dictator ab arce Quirites.

Ipse ego iam dudum auratis vincire catenis

Aut ante ora deum sacrum mactare parentem

270

Constitui atque omnes in praedam vertere cives,

Extirpare genus, totas rescindere gentes.

Tunc ego vos meminisse volo, victoria quando

Annuerit, quantis opibus cumulabimur omnes.

Non opus ardenti bello, depellitur aura

275

Gens ignava; manus durus quibus asperat ensis,

Hos pecudes nobis, ipsis nos esse leones

Credite: lanigeras tondebit quisque bidentes.

Pugnaces animae nobis et pectora molli

Non violanda manu; nihil hic mortalibus ausum

280

Consiliis, sperate, dabunt pia numina regnum.

Lectus ego augurio, tantis datus auctor ab astris.

Si iuvat interdum nostrum meminisse malorum,

Cur dum fata parant felicia tempora nobis,

Non iuvet et libeat tanto nos munere fungi?

285

Fulsit amica dies, squalore et sanguine turpes

Iam satis externae luimus periuria gentis.

Magnanimos fortuna viros illustrat et auget.

Et nos fama canet populos vulgata per omnes

Esse viros, iterum nostris sub legibus orbem

290

Impelli et veteres iam reddere posse triumphos.

Hannibal hic fiet, hic Hector, hic inclitus armis

Martius, hic Pyrrus; largos habitare penates

Tu poteris, tibi longus honos, tibi finit egestas,

Divitiis polles, quantas tulit ante Lucullus.

295

Huic ego iam scio quid - qualis latura ministrat

Mater inornatis iam plurima dona puellis,

Pellexi iuvenes, quos in mea vota reduxi.

Nil valet heu virtus pugnantibus ardua fatis.

Sensit adesse dolos pater: omnis et ardor et ausus

300

Cessit enim, cinxere meos longa agmina ferro

Culta lares, postquam nostris cecidere furores.

Delitui - mallem medios rupisse per hostes

Cominus et pulchram properasse in vulnera mortem.

Speravi latebris; sceleri conferta virorum

305

Robora dissiliunt, agitat spes ultima vitae

Praecipitatque viros. Clipeata per agmina quidam

Nunc dextra, nunc ille humero, nunc percutit hasta,

Nunc cubito ad terram multos prosternit et ensem

Sibilat atque aciem ferri venientibus offert

310

Hostibus: hic magni nomen meruisset Achilli.

Tutata est fortuna virum: fugitivus et haerens....,

Quando ego nil fidum aspexi fractusque ruina

In latebris clausus iacui sub tecta sororis.

Tunc me confectum somno curisque satelles

315

Captivum oppressit; nigra sub nocte revinctum

Aeriam ad Tibrim miserum detrusit in arcem

Et iugulo pendens solvi pro crimine poenas.

Nunc me sublimem volitant per inania venti

Et soror ad superos lacrimans mihi funus acerbat."

320

Occupat hunc etiam velox Cathilina loquentem,

Qui procul astabat mediis annixus in hasta

Coetibus; hunc laetus sese superare fatetur

Cominus ora ferens equitique illudere gaudet:

"Qua dignum te laude feram? Da tangere dextram,

325

Qui patriam et sanctos ausus violare penates.

Tu quoque fortis adhuc sero licet ordine famam

Illustrem meruisse potes: mihi denique quondam

Effulsit dubio similis fortuna sub ictu.

At Caesar totis fortuna est viribus usus

330

Successuque meos ausus meliore sequutus.

Magniloquax miles, merito genus omne furorum

In te ferre licet, quando furiatus in orbe,

Cum patriam offendis, medium te dissipet axis.

Iam magis ausus eras - maior tibi gloria: maius

335

Supplicium expectes: omnes cumulentur in unum

Eumenides. Liceat nobis requiescere, quando

Concomitata tibi scelerum tormenta fatiges.

Interea Tytion laniare in viscera vultur

Et raptare novem cesset per iugera corpus.

340

Tantalus ad votum fugientes hauriat undas,

Sysiphon atra silex, Ixiona nulla fatigent

Supplicia et sontes Lapithas sua poena relaxet.

Cum totiens superis et vana et ficta loquutus,

Falsa minutatim saevis lanianda colubris

345

Lingua dabit poenas, ausus violare parentem

Diripiere solo lorisque trahentibus artus

In diversa citae raptent tua membra quadrigae,

Incestare sacrum longo execraberis aevo,

Pulvereus rapidis iactaberis undique ventis."

350

Tum Cato pectus adhuc perfusus sanguine fatur:

"Iure verende Mynos, si qua est tibi cura Catonum,

Hoc intende: virum quo non iactantior alter

Ad superos vixit voveo, qui Portia finxit

Nomina de porcis titulique ascripsit honorem

355

Gentibus obscuris. Vnde hic sceleratior extat:

Num puduit claram prolem virtutibus olim,

Vnde tot illustres fulsere ad sidera cives,

Offendisse hominem et rigidos lusisse Catones?

Quid poteras vesane? Pium violare parentem

360

Ausus es atque ipsum mactare in limine templi,

Praesule quo nostrae libertas gratior urbi

Non fuit aut maior viguit pietatis imago.

Talia dum ferret, latum quo cinctus ad ensem

Imposuit dextram miseri iugulumque sinistra

365

Angit et infrendens: Minima ni plebe fuisses

Inferior, pudeat scelerare in sanguine ferrum

Et vili et tetro iam degenerare Catonem.

Tu tamen adde Mynos: ausus temeraria quando,

Irruat hic mersus tenebrosa in tartara praeceps!

370

Annuit his iudex, poenas mox fata sequuntur."

Interea vox est diversa per agmina sursum

Coniuratorum laqueo data corpora morti

In poenas scelerum simul et pendere sub auras.

Vndique fervet iter, speculisque per avia longe

375

Intenti nequeunt oculos satiare tuendo

Attonitique monent patres attendere natos

Et conferre volunt casusque exposcere tantos.

Hic ait: "Audaces animos et pectus et iram

In patriam et sacrum miles tulit iste parentem:

380

Invidit fortuna ausis ingentibus." Alter:

"Nota mihi ante alios huius facundia linguae

Et vitia et virtus." Melior cui pectore mens est

Iudiciumque - equitis novit per singula mores:

"Nulli consilium minus aut prudentia fulsit.

385

Rara hominis virtus; tantum super ardua pendens

Ducebat nullo fluitantia pondere verba:

En patriae vindex nostroque in tempore rursus

Brutus adest, alii caelo cecidere Catones!

Sed cum tela manus poscunt, dum vulnera tractant

390

In facinusque ardent animi, dum tempus agi rem,

Delituisse iuvat tenebris, ut nocte satelles

Captivum trahat et sceleris luat inde furorem.

Excitat interdum vires timor: omnia virtus

Audet et a nullo confunditur ardua casu."

395

Felix Roma! novus Caesar delapsus ab astris,

Qui mare, qui terras populosque et regna sub uno

Conferat imperio et fama conterritet orbem,

Vnde viros rerum dominos sua gloria coelo

Aequabit meritis et tollet ad aethera virtus.

400

Quam male sanus erat caecaque cupidine captus!

Quod non mille manus belli, tot fulmina et arma,

Tot populorum acies, tot longa in saecula reges

Totque duces clari bello nec terror ab oris

Hannibal Alpinis potuere in moenia Romae,

405

Hic sibi iam suasit. Quanto tulit omnia fastu!

Hunc auri scelerata sitis nimiusque rapinae

Incestabat amor. Statuit natura beatos

Esse viros, si qua contenti sorte manerent.

Sed vitio impliciti rabieque libidinis annos

410

Ante ipsos teneras foetus truncamus in herbas

Virtutum, ut flores nequeant producere fructus.

Si memorem annales primaque ab origine Romam

Ordiar, hanc primum fraterno sanguine tinxit

Romulus et rapuit violato foedere nuptas.

415

Viximus ex rapto nec diis nec legibus ullis.

Quod libuit tantum fuerat Romana potestas

Regibus: hi solo ductabant singula voto.

Filia non miseri carpentum in corpore patris

Erubuit largoque rotas agitare cruore,

420

Deturpare lares, opibus regnoque potiri

Per scelus. Heu fatum pervenit adusque minores.

En tibi prisca fides! Tenuit mox Roma secundum

Consulis imperium, quod stupro et sanguine partum est.

Qui primum saevas pro libertate secures

425

Instituit, natum leto nova bella moventem

Implicuit Brutus. Patriae fuit una voluptas

Fortunam stabilire et debellare tirannos.

Floruit illa tamen multis virtutibus aetas.

Nosse modum iuris libertatemque tueri

430

Bellorum studiis potuit tunc Martia Roma.

Digna fuit totum quae viribus occupet orbem.

Non cives auri rabies nec dira libido

Imperii traxit, sed famam extendere caelo

Laudibus ac meritis et duros ferre labores.

435

Tunc rudis imposito vivebat consul aratro;

Fabricius parvo contentus munera regum

Despexit, potius voluit dominantibus auro

Iussa dare et forti bellum decernere ferro.

Hinc Fabii ingentes Catulique et fulmina Martis

440

Scipiadae, quorum virtutibus Itala tellus

Claruit et rerum princeps Mavortia Roma

Orbe triumphato sacrum caput intulit astris.

Verum vana viris pietas cultusque deorum

Illusit, tulit externos ad sacra penates

445

Aut dedit ipsa deos; numen sibi quisque dicabat

Fingebatque Iovem Venerem Martemque Minervam.

Festivare dapes et odori pocula Bachi

Vertere, nocturnas tyrsis agitare choreas,

Debachari homines, sanctum violare pudorem

450

Relligionis erat, donec pia cura superni

Sanguine restituit deperdita saecula nati.

Consulis exactae postquam cessere secures,

Publica res urbis mox est effecta sub uno

Imperio: hic omnes complectitur una potestas;

455

Quis referat, quantis Latium, quibus arserit armis

Ausonia, utque omnis bello flagraverit orbis,

Vulneraque et strages Romani sanguinis actas!

Exitium quod Roma tulit! Communia Caesar

Iura ferox in se leges et pacta resolvit,

460

Solus in arbitrium totum sibi contulit orbem.

Mox alii atque alii, donec volventibus annis

Res Romana ruit, maculas deduxit aniles

In senium vergens tristique ac curva senecta

Decidit et tenues paulatim effluxit in umbras.

465

Nil adeo insigne est, quod non exacta vetustas

Laeserit et longi labes madefecerit aevi.

Tum deserta pio tandem data Roma parenti;

Redditur imperium ecclesiae, quod praeda reliquit.

Hic pia libertas maculis servilibus aevum

470

Abluit, et caelo placuit Romana propago.

Inde fides et relligio sanctumque piumque,

Incestare nefas ignique adolere penates

Et simulare deos et inania numina credi.

Roma diu postquam vario sub praesule vixit,

475

Diversis agitata fuit per saecula fatis.

Plurima nunc pollens, nunc sorte involvitur ima,

Nunc tremit et stabili pedibus nunc robore firma est,

Vt solet atra dies commota per aequora iactam

Disturbare ratem, ventis nunc obruta sursum

480

Nunc redit, interdum scopulis illiditur et nunc

Fluctibus aequatis stabilis persistit in undis.

Pontificum in terris quocunque in tempore fulsit

Legibus ante alios status et pietate per omnes

Iuris honor valuit, sed nos meliore parente

485

Pontifices inter fruimur, miseratus ab alto

Quem pater aethereus contraria fata rependens

Ductus amore dedit, legum quo principe virtus,

Quo tranquilla quies fulget, quo paxque piumque

Iustitiaeque decus, qualem non pertulit aetas

490

Nostra nec antiquis potuit conferre vetustas.

Nunc pudor et pietas, fructus sperare laborum

Nunc licet, et grati redeunt virtutibus anni.

Nunc et relligio (ni nos malus inquinet error)

Ad superos ostendit iter per levia sursum.

495

Heu nimis immensum vitiis patefecimus aequor!

Quando magis viguit, nobis clementia maior.

Nuper enim indoluit cives damnare rebelles,

Non odium sed causa fuit: licuisset in omnem

Progeniem saevire, in pignora non tamen iram

500

Protulit. Enixus maculas abolere pudendas

Alloquio mitis genitor non plurima questus

Solatur populum. Solium ne hoc civibus, inquit,

Deficiet nec nostra suis clementia rebus.

Vidimus infractos cunctorum animumque fidemque

505

In nos, virtutem merito laudamus in omnes

Et patriae et gentis nunquam meminisse pigebit.

In vestris omnem gremiis audentius urbem

Vel bello vel pace damus. Simul oscula cuique

Delibat gaudens patulisque amplectitur ulnis.

510

Heu nos ingrati, felicia tempora quando

Pensabunt lacrimae: laeti reminiscimur aevi,

Cum redit infelix, fluctus contemnit et iras

Aequoris, optata potitur cum puppis harena.

Cernimus Italiam regisque ducisque sub arma

515

Implicitam furiis bellorum et sortis acerbae.

Nos vero immunes belli circumque ruinis

Inclusi nulla tamen obsidione tenemur.

Felicem tanto vitam sub principe tuti

Ducimus et nulli rerum violata facultas,

520

Finibus aut agris pellit vis nulla colonos,

Non laribus miles veteres detrudit avitis.

Quot pietate viros patria vel bonore carentes

Sustinet, a propriis laribus quos depulit ira

Principis, exhaustos opibus miseratus egenos!

525

Praemiaque impendit meritis et praemia dignis,

Quanta vel ingratus vel qui tacet invidus extat.

Hei nimium invisi superis: felicibus annis

Vivere nescimus miseros nec ferre superbi

Possumus humano necdum mansuescere cultu.

530

Quid totiens strepitus et inania nomina rerum

Fingimus elati? Facimus fundamine nullo

Culmina. Quid totiens totiens totiensque vocamus

Libertas? Quid concilium, quid publica res est?

Et quid Roma valet nobis ubi curia cessat?

535

Illa mihi visa est digno sub principe vera

Libertas. Felix nos cura tuebitur omnes,

Plebis in arbitrium dabitur cum summa potestas?

Fallitur heu nimium sancto sub praesule quisquis

Imperium et mores longe indignatus abhorret.

540

Ingrati quantos superis debemus honores,

Cum dederint nulli dominum pietate secundum,

Cui nec prisca parem meritis nec nostra tulerunt

Saecula nec similem poterunt praestare futura!

Hic hic rector adest, qui maiestate verendus

545

Sanctior insurgit tantoque in culmine rerum

Iustior et toto longe sublimior orbe

Mitior ex alta mortalia despicit aula,

Sic ego, plura loqui nox circumfusa vetat nos.

 

2.2

Liquerat interea candens Aurora cubile

Coniugis et radiis orbem lustrarat Apollo;

Quisque suas artes variis operumque labores

Prosequitur studiis. Turbant nova funera mentes

5

Implicitum sceleri: secreta per avia furto

Tendere quisque fugam tremula nec tutus ab aura

Nititur atque equitem longe execratur et odit

Emissumque atra rursus tellure Tipheum,

Qui superos ruere et caelum rescindere certet,

10

Quisque refert. Gemit ille suos liquisse penates,

Hic patriam et longa confectum aetate parentem,

Plorantesque alius gremio consortis alumnos.

Illum vexat amor, facinus formidat et ardet

Coniugis amplexus: Quis te nova nupta fovebit,

15

Frigida cum lacrimis oculos tumefacta iacebis?

Quin etiam sceleris trepidant meminisse nefandi

Damnatique ausus miseri si posse liceret

Paenituisse volunt lacrimas vocesque profusi

Talibus errantes feriunt conquestibus auras:

20

Quis deus in fraudem, quae nos insania traxit

Attentare nefas? Sanctum lacerare parentem

Et violare sacrum populosque in pace repostos

Vertere in arma simul civesque agitare tumultu

Non puduit miseros. Quid enim crudelius usquam

25

Prospexit tellus monstrumque infame per orbem?

Ora virum vivos nos et post fata loquentur.

Nec minus attonita (quamquam timor absit) in urbe

Flebilis auditur questus: gemit illa maritum

Germanumque soror, profugum dolet altera natum,

30

Quisque suam maeret sortem, dolor undique laxat

Fletibus ora piis. Triplici tum funere maesta

Magna parens equitis (tantum dolor ultimus angit)

Canitiem evellens terraeque illisa furentis

More ruit laceroque super procumbit amictu,

35

Lumina nunc palmis, nunc unguibus ora lacessit,

Nunc resupina solo, nunc prona exasperat iras

Crudelis divos crudelia sidera clamans.

Dira manus ambas nudosque elisa lacertos

Concutit atque animam paulum miseranda resumens

40

Iam conata loqui. Miserae dolor anxius ora

Occupat, exangues arescunt luctibus artus.

Quis poterat lacrimis non indulgere, cadentem

Exanimem quando convexo in limine matrem

Singultu medias intercidente querelas

45

Viderat, ut nati fleret scelus orba senectus

Funeraque et tales absolveret ore dolores:

"Obvius hosne mihi lusus, haec gaudia matri

Nate refers tandem? Fessae post longa senectae

Exilia haecne quies? Quotiens noctesque diesque

50

Errores deflens, ne quis tibi casus obesset,

Vota dedi superis, cumulatos thuris odores

Saepe tuli ante aras exoratura tonantem.

En caeli pietas! Sic te videt anxia mater!

Qui nunc fulgor eras populis, spectacula pendes.

55

Heu quotiens patriae luctus et bella parenti

Nate minabaris populumque involvere praeda!

Nunc ego praeda feror! Miseraene haec munera matri

Haec mihi dona refers, et regna et praemia sunt haec,

Quae mihi pollicitus, cum blandus ad oscula dudum

60

Fovisti algentes lacrimis gaudentibus artus?

Speravi requiem, veterisque iniuria facti

Iam poterat desisse: dedit nova causa malorum

Supplicia afflictae longe graviora senectae.

Heu dolor, heu lacrimas - extremo in funere nullus

65

Inferiasne ausit tenui producere pompa?

Sicne ille exilio quondam miserabilis ad me

Expectatus ades? sic me complexibus ambis

Languentemque tenes? quor fata infausta sequuntur

Exortem culpae et tristem sine crimine vitam?

70

Hei mihi secretis scelus occuluisse latebris

Cura fuit miserae: sic ire ad sidera rebar

Sorte tua partis olim decoranda triumphis.

Heu heu nate decus dudum et nova gloria matri,

Nunc dolor et lacrimae populoque urbique tuisque

75

Dedecus aeternum! Quae non memoraverit aetas

Tam crudele nefas, simul et damnaverit orbis!

Frondebit tellus, dum sidera fulciet Athlas;

Dumque auras ferient volucres et squamea pontum,

Tantorum scelerum Romam meminisse pudebit.

80

Dicebam infelix: Per te mi nate meamque

Canitiem obtestor, nostros orbare penates

Ne properes, animis iam frena calentibus adde.

Si te verus amor, pietas si vera teneret,

Non patriam insidiis divum nec fraude parentem

85

Captares. Patres abolere in pace repostos

Quid nisi triste malum? Nimis o fera gloria regno

Ventosumque decus tumidum te insistere suasit.

Quam melius teneris animam vagitibus olim

Inclusisse tibi, sceleris dum nescia tanti

90

Mens fuit atque aetas poterat minuisse dolores

Nondum luce graves et pubescentibus annis!

Iam iam parta quies populis et funere vera

Libertas sancita tuo est; scelus omne recessit

Et furor. Huic tantum miserae fortuna superbit.

95

Quid moror? amisi natum! Num tempus acerbis

Iam poterit tantos lacrimis lenire dolores

Plus mihi morte graves? Totosque in luctibus annos

Exiget infelix annis glomerata senectus.

O dii si vestrum est misereri et parcere victis

100

Aut si qua est pietas usquam mortalibus, auras

Aetheris invisas tenuemque includite lucem,

Figite qui valuit tantos peperisse furores

Infelicem uterum iustisque exurite flammis,

Dum dolor exuperat vires et lumina vitae

105

Obruere affectat nigrae spes anxia mortis."

Desinit in lacrimas, iterum furiata seniles

Sanguine perfusos vultus laniabat acutis

Vnguibus et terrae frontem concussa recumbit.

Nec minus horrendo diversa in parte tumultu

110

Miscentur manes; rapiunt genus <omne> furorum

Eumenides rapiuntque virum feriuntque ruuntque,

Viscera collacerant et aduncis unguibus acres

Vulnificos raptim exercent per membra labores.

Vnde duces bello clari, qui proxima servant

115

Arva piis, dubio simul obstupuere tumultu.

Quisque ad tela ruens quae tum dabat impetus arma

Corripiunt, tamquam vivos fera bella fatigent,

Iamque acies strepitus incendia et arma ruinas

Ante oculos volitare putant. Stupet inscia rerum

120

Turba ducum, ante alios qui primus in agmine praestat

Scipio, cui tantos dedit Africa victa triumphos.

Assurgens cubito intrepidus circumtulit hastam,

Cui tum nixus erat: "Nondum vetus excidit ira

Atque iterum insultat nostrae ferus Hannibal urbi

125

Excidium referens populis Latioque ruinam

Aut Pauli ante acies insignem quaeritat umbram.

Ibo animis contra: nunquam mihi gloria maior,

Vincere quam Poenos urbem patriamque tueri."

Prosiliens raptim gressus per opaca nocentum

130

Tartara tendit iter, passim circumspicit umbras

Pallentes Erebi Stygiae noctisque tenebras.

Dirarum furias tantum crudescere sentit

Vnius in poenas stimulisque agitare colubras

Horrescitque tuens: "Patriaene hac sorte rebelles

135

Plectuntur miseri dominisve infanda parantes?

Heu tibi dire deis miles! me me indice saltem

Debueras superum et patriae non temnere curas."

Tum magis insultant furiae, magis urget anhelas

Ira deas. Diro flectebat ab omine vultum

140

Scipio, nam patriae pietatis imagine raptus

Tot scelerum poenas longe indignatus abhorret.

Tartareis postquam sacrum caput extulit umbris,

Luminis et caeli fruitur melioribus auris;

Ad tumulum rursus mortales induit artus.

145

Hic simul ossa nova glomerari in carne videres,

Atque ipsum liquida spirare in voce cadaver

Pallentesque animam sensim vegetare per artus

Coeperat et prisca fieri gravitate verendus.

Ille sepulcrali respersus pulvere pectus

150

Discutit, inde humeros pallentiaque ora genasque

Detergit manibus, nigranti aspergine tinctos

Ventilat inde pedes, meliore afflatus in aura

Se videt agnoscitque homines Latiumque locosque

Tarpeiasque procul quondam Capitolia rupes,

155

Hinc Tuscum Tibrim et Carmentis moenia vatis

Fatidicae, quae non cecinit nova casmata Romae.

Vix pedibus superinsistens pavidusque tremiscit

Virgulti in morem, donec vestigia pressit

Fortius et robur gracilis natura recepit.

160

Ocior igne Iovis rapidisque citatior austris

Emicuit macies pallorque recessit ab ore.

Carpit iter validus, tandem super astitit urbi.

Miratur campos raro sterilescere cultu,

Miratur niveas pecudes errare per agros

165

Porcorumque greges patulosque in cornua tauros

Et genus omne simul pecorum, genus omne ferarum.

Disiectas hinc inde domos veterumque labores

Vndique collapsos, turrita palatia quondam,

Nunc aequata solo, celsi radiata Colossi

170

Culmina et ingentes quas ipse instruxerat aedis

Defecisse videt, simul et traxisse ruinas

Templa deum, fractas hinc inde astare columnas.

Iam spirare animas, vivas iam reddere voces

Marmoris hinc formas, passim nisi fracta iacerent

175

Membra, videt veterumque animatas paene figuras,

Ante triumphales titulos virtutis honores,

Frusta minutatim torrenda in calce parata

Ingemit et longe vectos aliunde labores.

Progressus tandem media proficiscitur urbe

180

Collustrans hinc inde oculis; variare figuras

Atque habitus hominum cernit paulumque moratus

Haec secum: "Quaenam gens haec tenus inguine vestes

Quae gerit et pedibus nimium gradiuntur acutis

Villosoque comas umbrantur et ora galero?

185

Horum ego iam memini quondam attrivisse furores,

Barbaricos quando domui. Num forte sinistra

Victores nostris opibus potiuntur et urbe?

Effera gens nimium in luxum te Roma subegit,

Quam totiens tantis protexit ab hostibus ingens

190

Scipiadum virtus, acies ubi Martius ardor

Fulminis in morem totis exciverit oris.

En hinc quis strepitus? cursim adventare togatos

Prospicio verbisque loqui nutuque latinis.

Hi num Romulei proceres? haec Martia nostrae

195

Militia est urbis? sanctusne hic forte senatus?

Frondentes hederae et postes ubi laurus obumbrat,

Hos video nimias agitare in iurgia vires.

Iam satis hoc: rediit virtus, nostraeque peracta est

Spes longinqua viae. Poteram requiescere saltem

200

Tutus apud manes, animum quando irritus hausi

Exuperare Erebum rursusque ad fata reverti."

Indignatur adhuc externa a sede profectos

Aspexisse viros urbis connubia fungi,

Quae totiens reges iam dedignata maritos.

205

Conscius hic solita veterum virtute minores

Degenerasse dolet viresque in sordibus omnes

Effluxas Latii et tantum superesse ruinas.

Laxus humi residens auras captabat aperto

Pectore et afflicto flabat suspiria corde,

210

Nec lacrimas tenuere oculi salsaeque per artus

More nivis guttae fluxere ardore liquatae.

Tantus ubique dolor membrorum robora laxat,

Suspiransque graves erumpit ab ore querelas:

"O patria, o tellus divum, domus alta Quirini

215

Imperiosa viris, mundi regina subacti

Terrarum genitrix omnis simul aetheris altrix,

Quae genuisse deos potuisti et lumine caelum

Illustrare tuo superisque extendere laudes,

Iam deserta iaces: cecidit vigor ille Quiritum,

220

Virtutum princeps. Nil heu nisi nomen et umbra

Restat et antiquae tantum levis urbis imago.

Hei ubi siderei proceres, en indita virtus

Illa virum! Cecidit divini seminis ardor,

Magnanimum heroum iam degeneravit origo,

225

Aetheris antiqui clementior aura recessit.

Haec urbis facies, qualis cum frigore primo

Arcadiae saltus, ubi Iupiter horret ab astris,

Laxat hiems frondes boreasque excerpit honorem

Arboribus, si quando gelu pulsantur et imbri.

230

Vastities horret, foliis nemora alta caducis

Strata iacent, feriunt ramorum excelsa procellae,

Vndique procumbunt ruptis radicibus orni.

Si rapidus flammas volvat Vulcanus ad auras,

Tunc nemus omne flagrat, dilecta cubilia nimphae

235

Diffugiunt celeres nullaque in fronde virescit

Lucus, et exusti restant sine cortice trunci.

Heu nimium praeceps, nimium furiosa vetustas

Acceleras nimiumque ruis matura sub aevo,

Insignes rerum vires et singula vertis

240

Ardua paulatim mundumque exosa resolvis!

Iam iam carpit iter surgit qua parte superbum

Ilium et admirans pontem fluctusque ruentes

Turritamque arcem summumque ad sidera culmen:

Conspicuis - inquit - tantum haec aequanda vetustis

245

Moenia. Si Priamus tanto iam robore Troiam

Munisset, nullis violassent viribus olim

Vertissentque solo fumantia Pergama Grai."

Tum festinat iter multos celerare gerones

Prospicit et manibus ingentia volvere saxa

250

Semiferis similes satiris; pars agminis illuc

Convectat silices alta de rupe recisas,

Pars terit advectas, operi pars miscet arenas;

Beltramum ante alios, qui calcibus ilia nudis

Tundit equi frustra, manibus quem nixus et armo

255

Vix tractim impellit, nutuque et voce lacessit

Saxiferum vulgus segnesque in calce clientes.

"Ferte citi ferte! - exclamat - properate labores

Turris et ambitus murorum, haec moenia quando

Cingere constituit summus pater omnia tractu

260

Vrbis opus longo! Tantos Beltrame paratus

Aggredere intrepidus: durus labor ardua vincit,

Omne quidem facile est animis audentibus altum.

Tum mage fervet opus: totos cyclopas ab Ethna

Prospiceres ruere; magnum cum robore caelum

265

Debellare parant ac montibus insuper altis

Coniiciunt montes et in aethera surgit Olimpus."

Ingressus templum teretes hinc inde columnas

Miratur tractusque loci et testudinis altae

Fundamenta iaci, paulatim assurgere muros

270

Gaudet et hanc longe molem superare vetustas.

Pyramidum sileat celebris fastigia Memphis

Mauseolique labor, cedat Babylonia moles

Et quae marmoreis late suffulta columnis

Tot simul ingentes Asiae struxere labores

275

Templa solo Triviae penitus fundata palustri.

Dirigit inde pedes, ubi nunc domus alta monarcae

Tollitur antiquis non concessura triumphis.

In foribus timor in superos sanctumque pudorque

Iustitia et pietas, opere associata frequenti

280

Pone fides sequitur, nullo violabilis aere

Gratia stat simplex, quam raro in praesulis aedes

Isse reor: multos solet id iugulare potentes.

Felix qui nullo nimium speraverit auro!

Aulai in medio summoque in culmine regnat

285

Maiestas gravis imperio vultuque verendo

Iudicium sequitur fecundo in pectore verum

Consilium gestans viridique adoperta colore

Spes et amor, grati longe immortalibus ambo.

Haec propter totum virtus quae temperat orbem,

290

Candida religio sacrata in sede coruscans

Ad superos ostendit iter, monstratque colendo

Simplicitas hominum qua vi superevolet astris.

Gloria post longos et fama aeterna labores

Insequitur biiugoque super concordia curru

295

Eminet et rerum seriem regit Athica Pallas.

Plurima per muros hinc inde effulget imago.

Haec post longa quies residens secura sub alta

Otia pace terit meritisque rependit honores.

Hinc studia ingenuis antiquae laudis et artes

300

Athica demonstrat quae sit natura quibusve

Cursibus errantes stellas represserit Athlas,

Qua trepidet tellus, qua vi maria alta tumescant,

Vnde animae inspirent homines volucresque ferasque,

Quae regio in terris Cereri sit quaeque Lyaeo

305

Gratior aut saltus maiora armenta coronent.

Post aulas vergens penetrali in sede receptus

Lustrat Aretinum crocea sub veste Iohannem,

Qui tum forte legens leni sub voce labores

Scipiadum magnis animos pensabat ab actis

310

Romanosque duces meritis super aethera vectos.

Ille autem ad nomen tacitas erexerat aures

Scipiadum; dum se se armis confringere Poenos

Audit et hostiles iam debellare catervas,

In medium tales prorumpit ad aethera voces:

315

"Ille ego qui totiens almis victricibus olim

Spem patriae ante annos mediis in caedibus ardens

Paene auxi extinctam, cum saevus inhorruit armis

Hannibal et nostris undarent stragibus amnes.

Inter tot furias bellorum primus ad oras

320

Produxi hostiles ausus contemnere vires

Fortunae. Fuit ingenti pro numine virtus

Et patrum studiis animus mihi maior et ensis.

Edomui Lybiae populos, tot regna tot urbes

Sub iuga Romanae posui dicionis et orbem

325

Occiduum statui. Cura est mihi credita fratris

Imperiumque urbis, strueret cum bella Philippus

Antiochique furor. Totiens domuisse rebelles

Glorior atque Asiae fratri peperisse triumphos.

Vnde tot invidiae: studium sine laude virorum est

330

Polluere illustres et rerum carpere famam.

Quin etiam cinerum ne quid sibi Roma meorum

Iactaret manesque meos tenuisse sepultos,

Sponte tuli exilium. Meritis haec gratia, postquam

Restitui decus omne meis ac paene ruentem

335

Italiam tantis tutatus ab hostibus armis.

Laudibus his cesset quaecunque est gloria gentis

Externae Graiumque simul, licet aemula virtus

Herculis ingentes olim simulaverit actus.

Mille licet dederit Iuno implacata labores

340

Atque humeris caelum tulerit spoliumque leonis

Lerneamque datis facibus tremefecerit idram

Ileumque Pholumque Erimantiadumque furorem

Stimphalidasque arcu, vel si cumulentur in unum

Idra et Scilla et aper triplicis Gerionis et umbrae.

345

Antheo vires tellus infundat et ater

Cerberus horrendis feriat latratibus auras:

Omnia vix nostros poterunt aequare labores.

Haud dextrae colus apta meae nec Lidia coniunx

Horrentes humeros molli derisit amictu,

350

Non ego Amazonidum traxi ferus arma puellae.

Vis mihi maior erat; nam me sublimis agebat

Gloria, cum totiens Romanis arcibus hostes

Averti atque omnis per me tulit orbis habenas.

Nondum bellorum studiis, sed viribus impar

355

Quisque fuit ductor. Vitiis a stirpe recisis

Aetatis florem duro exposuisse labori

Cura fuit, Nobis victa Cartagine virgo

Illustris delata. Oculos licet illa nitentes

Gesserit aut quales nimium laudata Pelasgis

360

Tyndaris ardenti donis cumulata marito

Iussa dari, belli quamquam mihi iure liceret,

Non tamen usque meum tetigit captiva cubile.

Exuperare animum flammasque libidinis acres

Laudis erat. Divum cantet licet altus Achillem

365

Graiorum vates et felix Mantua Troem,

Hic nisi nemo fuit, nostras qui carmine laudes

Altius extulerit, patrem qui tollere sacrum

Nititur, in viles usus ni mergat egestas."

Talibus obstupuit dictis Aretinus et actis

370

Collustrans oculis, dubiusne illuserit arte

Aut ope Peonia fuerit revocatus ab orcho,

Quae fortuna virum circumferat inscius haeret.

Obtutu spectans humeris haerere lacertos,

Membra simul vivo penitus spirantia pulsu

375

Miratur: "Quis te traxit casusne deusne

Sedibus a stigiis nigroque erumpere Averno

Ad superos, cum tot Furiae iuxta atria Ditis,

Gorgon et horrendi custos sit Cerberus antri?

An superum iussu venias, ut luseris arte

380

Mentibus humanis fictoque in corpore vultus

Ostentes, quales tenuit dum vixerit ille

Scipio, quem nuper vana mentiris in umbra?

Saga phynecea tumulo mala carmina fraude

Forte dedit; pelago ruis an telluris hiatu?

385

I procul ad manes stygios atque aethera lustra

Spirantesque viros, dum nos hic vita reservat."

Tum Romanus ad haec: "Quamquam volitare figuras

Morte obita fama est umbrasque illudere vivis,

Ne turbere animo neve exhorresce precantem

390

Ad papam ingressus; neque enim te laedere manes

Velle putes nostros, suetus cum saepe labores

Scipiadum legere et memoranda rependere facta.

Imperio magni venio Iovis: ille tenebras

Rupit et e Stigiis supera ad convexa levavit

395

Meque iterum dedit humanis et luce potiri.

Quod te per lacrimas, dudum quibus ora caducis

Fluxa vides superasque poli quibus uteris auras

Fortunamque urbis, nostri quae sola reductus

Causa fuit tantosque ausim tolerare labores,

400

Ante pedes sacri quaeso genitoris et ora

Duc Aretine. Deos sic tu maioribus oro

Muneribus potiare patris, nam fata polique

Et tua te virtus merita ad maiora reservant.

Duc - iterum rogat - et sacrum me admitte parentem

405

Immeritumque licet. Patrios non ille refellet

Affatus, pia vota solet lacrimasque precantum

Mollius accipere et fessis succurrere rebus,

Cui caput ante alios ornet licet alta potestas.

Iam memini quondam imperio sublimis et armis

410

Supplicibus sua iura dedi facilisque rogatu

Ante acies quamquam victor. Fortuna modestos

Esse animos vires regni tumidosque ruinas

Edocuit summisque diu non fidere rebus."

Ille tamen victus precibus lacrimisque rogantem

415

Romanum implicuit dextra monuitque vereri

Pontificem. "Gratum est patriae spectare parentem,

Cui meriti virtus ausa est includere tantum."

Ergo ut erat gemitu laceroque inhonorus amictu,

Mente gerens casus tristisque exordia facti

420

Militis, illacrimans urbis miserabile fato

Ante patrem manibus supplex et poplite flexo

Haud rudis eloquii sic ora trementia solvit,

Quae magis indigni commendat gratia luctus:

"Dive virum Nicolae, inopem qui numine Romam

425

Quinte tuo extollis, tantos miserate labores

Solus et antiquas qui nondum despicis artes

Romanumque decus, Stigiis de sedibus unus

Ausus ego ad superos vastae telluris hiatu

Rumpere. Scipiades eadem nos cura repostos

430

Vrbis habet, quondam tenuit quae in tempora vitae.

Iamdudum infremuit tumidos de plebe rebelles

Rumor apud manes patriae insaevisse parenti

Et violasse sacrum. Poenorum qualis ab armis

Tempestas mihi visa iterum. Sic infera pugnas

435

Extimuit Romana acies: nos bella gigantum

Credidimus trepidi vel hiulci fulminis iras

Ob scelerum poenas irataque numina genti.

Hei ubi prisca fides! tanto cur turbine miscent

Otia mortales finesque egressa modesti

440

Libertas nimium rerumque exaucta superbit?

Quid faciunt miseri, tibi cum caelestia parent

Infernique sinus? Vbi nunc vetus ille priorum

Virtutum fulgor? Vetus illic Roma quiescit,

Robur et arma virum: nequeunt mansuescere tantum

445

Relliquiae sordesque hominum, quos undique fluxum

Confecit populos extrema in tempora vulgus.

Hosne iuvat saevire, iterum quod moenia rursus

Extruis et Romam, si qua est, insignibus ornas

Extollisque opibus pacemque impendis et annum

450

Laetitiae exortem bellis, unde aurea fulget

Roma et congestis opibus cumulata triumphat,

Reddere praereptos iterum dignatus honores

Et civile decus, census augere paternos

Omnibus et maior rerum data copia templis?

455

His quamquam aspirent felicibus omnia fatis,

Tu tamen excelsa moderantius utere sorte

Imperiique manu. Meritis excellere malis

Et pietate alios, quae sola in principe virtus

Eminet, exemplum cum sis pietatis et auctor

460

Ante omnes decet esse pium monitusque supernos

Fortius accipere atque ipsi non parcere vitae,

Si iubeat pietas. Populorum vita salusque

In te omnis, cuiusque humeris incumberet orbis

Milibus e tantis cum factus ab aethere dignus.

465

Nec tibi, sed totis genitum pia cura superni

Instituit populis: ergo reminiscere, quando ...

Gentibus esse caput mundoque impendere leges,

Siderei meritis recludere limina caeli,

Indignata viris exposcere numina pacem.

470

Tunc deus aspexit mundum, cum dulce ferenti

Pondus eras matri, tunc arrisere corusci

Numina cuncta poli et patriae spes aucta Latinae,

Cum tu maiores adolebas dignus in annos

Atque ingens virtus meritos spectaret honores.

475

Surgere iam poterat neglecta et squalida Roma

Et veteres haurire animos maiorque videri,

Tum quoque communi felix adolescere sorte,

Cum melior per te longe sibi redditur orbis.

Ante tuos ortus miserandum et flebile numen

480

Roma fuit. Tandem triplices laetata per omnes

Te surgente gradus, tribuit quos ipsa, meretur

Ante alias veniam populos spectata per omnes

Sacra diu nomenque tuum templumque dicabit

Gentibus: hic totus Romae laetabitur orbis.

485

Sis pater ergo memor patriae telluris amatae

Numinibus, cineres ubi tot tumulantur et ossa

Pontificum sacroque hominum perfusa cruore

Vndique terra rubet. Fidei manet alta supernae

Hic pia relligio verum caput urbis et omne

490

Imperii decus et Petri, cui sanguine primus

Partus honos templi caeloque infusa potestas.

Ergo iterum altricem mundi pater aspice terram.

Imperat ille deis fortunae et rebus et astris,

Qui sibi nec patitur mentis sordescere lumen

495

Vimque animi, imponit qui frena libidini et irae.

Ille quidem felix princeps et celsior omni

Imperio et populis opibus quoque maior et armis."

Haec postquam effatus, subito velut umbra recessit

Spiritus ad manes corpusque reliquit in urna.

500

Ac veluti ignitas si quando per aethera sursum

Intenti aspicimus noctu volitare favillas,

Igne micant tenui, mox nulla in corpora lapsae

Deficiunt, subito aspectu solvuntur in auras,

Aut ubi quam sidus vulgus putat ignea currit

505

Rima polo, celeri raptu se condit in astris.

 

3. Venus aurea

Flete meos (si qua est meriti mihi gratia) casus,

      Quos Veneris tangunt cordolium et lacrimae!

Hei mihi, quando meum totum speculata per orbem

      Perdiderim natum perdiderimque animam!

5

Quo calet igne Venus, cessit mea cura Cupido

      Et secum vires deliciasque tulit.

Nate simul tecum totis resoluta medullis

      Gaudia quanta dedi, gaudia quanta tuli!

Molliculis quotiens Venerem condire solebas

10

      Saviolis, quando dulcia furta dabam!

Nate, meae vires et deliciosa voluptas,

      Te sine deficior, te sine luce oculi.

Heu quam carus eras suetus colludere mammis

      Et mihi lascivo lambere dente genas,

15

Quanta leves inter fletus et gaudia carpsi

      Basia, cum gemitu murmura trita dabas!

Ipsa tuos tremulo solabar carmine luctus -

      Heu Veneris nemo condolet ad lacrimas.

Quam facile irrepens cum posceret otia somnus,

20

      Spargebam teneras ipsa per ora rosas!

Dulce meum solaciolum vitaeque voluptas,

      Quo latitas animae longa alimenta meae?

Indulget si quis miserae mihi reddat alumnum,

      Sive vir invidia sive sit ille deus.

25

Hunc quicunque mihi seu vir seu femina fiat

      Duxerit, in Venerem cuncta licere sinam;

Qua lateat vel qui tantum patefecerit oram,

      Illi ego pro meritis spondeo basiolum.

Prospice ne incassum statui tibi dona labores,

30

      Quae poterunt ipsos sollicitare deos.

Neve oculos fallat nati volitantis imago,

      Signa feram, quo sit notior ille tibi.

Incedit nudus puer et sine lumine vultus,

      Purpureas tenuis ventilat aura comas.

35

Dependet pharetra ex humeris, quibus addidit alas

      Ipse pater, manibus ignea tela gerit.

Ne prope sis rapto cum telum intorserit arcu,

      Nec spectes teneri quanta sit ira dei.

Multi etiam fortes sensere Cupidinis ictus,

40

      Saepe dedit Marti vulnera, saepe Iovi.

Ah quotiens miseros vana spe lusit amantes

      Et desperatis vota secunda dedit!

Blandiri assuetus, sed fellis amarior haustu

      Plena venenosae pectora fraudis habet.

45

Saepe iubet simulare et lascivire puellas

      Inter amatores officiumque negat.

Saltem si qua mihi violentior aura fugacem

      Restituat, possum cetera damna pati.

Ni reducem miserae dederint pia numina natum,

50

      Spectabit paucos vix mea vita dies.

 

4. ad d. Franciscum Sfort. ducem Mediolani

Dive virum lapsura Italis qui regna tueris,

      Quo duce fulgorem Caesaris orbis habet,

Effluxas patriae res maiorumque triumphos

      Aspice vel Lygurum gloria quanta iacet.

5

Rex ferus insultat Latio - quam credere durum -

      Ascivit Venetos in sua vota pares.

O scelus indignum: tanto cum crimine foedus

      In caput est ictum terra Latina tuum.

Alma viris felixque opibus, cui contigit orbis

10

      Imperium, fieri barbara praeda queat?

Cui fortuna potest patriae miseranda videri,

      Si te non pietas ad pia bella movet?

Causa tua est tantum, tu iustius induis arma;

      Non erit hoc belli, sed pietatis opus.

15

Pro patria spondent pugnantibus aethera divi,

      Cetera sunt meritis inferiora suis.

Quando laude magis dignos sperare triumphos

      Aut poterit virtus promeruisse magis?

Anne alium pateris quam te dare iura Latinis,

20

      Alterius domito surgat ut orbe caput?

Si te nulla movet tantorum fama laborum,

      At patriae pietas te meminisse iubet.

Imperium tanto quaesitum sanguine et armis

      Fiet ab externis praeda ferenda lupis.

25

Rex tonet ipse licet strepituque exterritet orbem,

      Diripiunt tantas ventus et aura minas.

Aragonum quid scorta times Venetumque calones,

      In quibus aut nullus vel sine Marte calor?

Te tantum, haud alios deposcunt sidera regem,

30

      Hoc Italae gentes et pia cura deum,

Roma etiam, quamvis maerens reminiscitur aevum,

      Quo nimium superis visa superba fuit.

Tolle moras: ausis ingentibus ardua virtus

      Praestat opem, fortes sorsque deusque iuvat.

35

Ante acies quis te tulerit, cum Martius ardor

      Ruperit ante tubas, cum fera bella dabis?

Vosne hostes, belli fulgor, vos Martis alumnum

      Fulmineum trepidi stabitis ante virum?

Dat vires dextrae Mavors, dum porrigit ictus,

40

      Dumque regit turmas, flava Minerva regit.

Illa duces bello claros aciesque tuetur,

      Illa viros fortes anguigerumque genus.

Italiae illustris cum te victoria regem

      Fecerit et tantis iura dabis populis,

45

Ad sua restitues caelum quod temperat omne

      Vndique quassatum pontificale decus.

Tum tibi victrices ornabunt tempora frondes

      Et referent titulos ille vel ille tuos.

Tunc ego et ingenium et quicquid mea carmina possunt,

50

      In laudes Italum Sfortigenumque dabo.

 

5. Iliadis liber primus

Iram Diva refer nati Peleos Achilli

Pestiferam Danais, tantos quibus anxia luctus

Actulit heroumque animas tot miserit orcho

Ingentes, canibus lanianda cadavera passim

5

Alitibusque dedit. Statuit sic Iupiter, ex quo

Iam pridem Atrides magnorum ductor Achivum

Turbatis certare animis et divus Achilles.

Quis superum furias amborum mentibus auxit?

Latona infensus regi et Iove natus Apollo.

10

Hic ira incensus miserorum corpora tractu

Tabifico coeli morboque infecit Achivum.

Haud veritus nanque insignem contempnere Crisen

Atrides vatem, dudum qui ex arce profectus

Argivum ad classem fulgentis laurea Phebi

15

Serta gerens sceptrumque manu mirandaque regi

Munera prereptam reddi sibi poscit alumpnam.

Supplicibus lacrimis omnes ante ora precatur

Ductoresque ambos populi decora alta Pelasgum:

"Atridae vosque o Danai fulgentibus armis

20

Illustres, coeli vobis qui culmina servant

Si predae imperium Priami reditusque secundos

In patriam prestent, caram mihi reddite natam!

Accipite haec: meriti pretium sint munera tanti.

Fulgorem liceat Phoebi numenque vereri,

25

Quem Iovis ut gnatum cuncti coluere Pelasgi!"

Assensere omnes votis et munera fungi

Auguris. Hic tumidus furiata mente ferebat

Consilium Atrides animique exaggerat iras,

Increpitans diris vati sermonibus infit:

30

"Si te his actigerit candens Aurora morantem

Pupibus aut iterum redeuntem offendet Atrides,

Non te sceptra dei nec laurea texerit, augur!

Hanc procul in patriam statuam cum redditus Argo

Texentem toelas, nostrum captiva cubile

35

Cominus aspiciet, dum strenua fulserit aetas.

I procul actutum, ne me irritaris, ut inde

Illesus redeas!" At illi territus augur

Paret et ad litus pelagi fluitantibus undis

Tendit iter propere aspectans; tum plurima questus

40

Latoydem supplex lacrimis affatur obortis:

"Crinibus insignis Chrissam qui fortius audes

Archiger et Chillam illustrem Tenedumque nitentem

Eternis regere imperiis, si thuris acervos

Ad tua templa tuli, si pinguia liba quot annis

45

Taurorum pecudumque dedi torrenda per aras,

Exaudi, nam digna precor, mea vota cadentes

Et lacrimas quasso Graii vereantur ab arcu!"

Audiit architenens, celso turbatus Olimpo

Desiliit nocti similis classique Pelasgum

50

Quam procul aspexit furiis accensus et ira

Constitit ex humeris sonitumque dedere sagitte.

Tum graviter stridet argenteus arcus ab aura.

Inter equos interque canes iam tela vagantur

Litore in extremo Danaumque in corpora soevit.

55

Quotque emissa manu morbos tot spicula tendunt,

Precipitesque alta vitas in morte relinquunt.

Iamque catervatim defleta cadavera flammis

Subiciunt miseri turpi fluitantia tabo.

Ante oculos struxere piras ...

 

Epigrammata ad Pium II pont. max.

 

6.1

Nos dignum meritis in te profitemur honorem

      Et decuisse Pium pontificale decus.

Dardanicum Eneam pietas super aethera vexit

      Teque sui nomen sanguinis esse probat.

5

Ille patrem rapuit medioque ex igne penates,

      Tu patriam medio de Flegetonte rapis.

Me suis raptam Troianis reddidit urbem,

      Tu decus in patriam pontificale refers.

Nunc Pius: Eneas olim Iovis atria pandis

10

      Et caelum votis creditur omne tuis.

 

6.2

Sum Pius antistes nulli pietate secundus.

      Non fortuna fuit, sed pietatis opus.

 

6.3

Sis Pius et casus releves pater optime nostros,

      Temporis angusti nam meminisse pium est.

Semper ad Eneadas placido sanctissime vultu

      Respice Romanos et tueare tuos.

5

Succedat populis per te non irrita voti

      Gratia nec pietas desinat esse piis.

Sis Pius in caelo cognataque sidera vincas,

      Et finem pietas protegat usque tuum.

 

6.4

Sum Pius antistes nulli pietate secundus:

      Sic pietas finem protegat ipsa meum.

 

6.5

Instituit cum te pietas divina parentem,

      Consultum voluit temporis esse malis.

Officium pietatis opem mortalibus et spem

      Exhibet et frustra non sinit esse preces.

5

Illa deum caelo miserandum duxit in orbem

      Mortali passim condicione frui.

O decus, o pietas, o lux et gloria, fecit

      Te pietas nasci, te voluisse mori.

 

6.6

Sum Pius antistes nulli pietate secundus,

      Vera dei mea sit relligio et pietas.

 

6.7

Imperium quodcunque est fortunae est viribus impar,

      Non stant perpetua tempora laeta fide.

Mortales tantum pietas caelestibus aequat

      Et facit aeterna posteritate frui.

5

Esse deo pietate parem tibi tradita virtus;

      Quod tibi commune est, utere more dei.

 

6.8

Sum Pius antistes nulli pietate secundus:

      Pontificem populis iam decet esse pium.

 

6.9

Pone metum: iam Roma novo sub principe gaude,

      Omnis odorato luceat igne domus

Dum Pius Eneas Capitolia celsa fovebit,

      Tunc eris imperio florida Roma tuo.

5

Nunc caput orbis eris maioribus aucta triumphis,

      Sint modo pontifici tempora longa Pio.

 

7. Pio II pont. max.

Caesaris Augustus superis sacravit honores,

      Postquam victrices conticuere tubae,

Et cecinit dignas divino carmine laudes.

      Inter tot curas tu Pie carmen habes,

5

Quale nec Augustus nec qui te Auguste canendo

      Reddidit aeternum Peleos aut genitum.

Non labor aut sumptus, dolor acer honorque recessus

      Et rabies caeli continuere tuos.

Imperii sunt haec quae primum elementa parasti,

10

      Vt cadat hostilis nostra sub arma furor.

Par operi tanto est animus, si viribus esses,

      Spem fovet, ut vincas, relligionis amor.

 

8. Pio II pont. max.

Pi decus aeternum patriae, quo principe rursus

Orbe triumphato sacrum caput inseret astris

Italia atque Asiae solito ruet omine regnum,

Cernis ut insultet furiis agitatus Amyrras?

5

Successu rerum domita quam nobile quondam

Hospitium pelagi Pausania condidit urbe

Concipit Europen. Italos satis esse fatetur,

Conatus qui iam tantos et vota morentur.

Nec minus audaci populos premit undique bello

10

Finitimos in regna et agros urbesque ferocit

Pannoniae, ac ripas Histri circumsonat armis

Otumani genus; obscurum trans accola primum

Euxinum et Tanaim Mahomes erupit ab orcho,

Qui ferro et flammis caelum populetur et orbem.

15

Digna pater reputans animis sublimibus ista

Et maiora tuis, cum primum culmen adisti

Pontificale, caput pro relligione pacisci

Mens fuit et totis occurrere viribus hosti.

Invalidus quamquam pedibus nec fortior annis,

20

In lacrimis linquens urbem patriosque penates

Difficiles magnis superasti sumptibus Alpes

Vtque bonis tantum comunibus aspera passus

Consuleres: haec una tibi via visa salutis.

Conveniant ubi te recipit modo Mantua reges,

25

Mantua principibus tellus delecta vocatis

Hostis in excidium. Quod si metiris et aequas,

Non opus externis belli pro nomine: vires

Sufficiunt Italae, modo si cumulentur in unum,

Tutari Ausoniam et venientes pellere Turcos,

30

Quin Asiam atque oriens iterum sua sub iuga mittant.

Huc studium converte parens, huc dirige mentem,

Discordes populorum animos regumque ducumque

Redde in amicitiam. Coeant in foedera dextrae:

Omnibus una salus unum et comune periclum,

35

Sit labor unus et una indeficiensque voluntas.

Hesperia in Turcos totis vomat aedibus aurum.

Dives opum variarum armentosissima tellus

Auxilia arma et equos aurum frugesque virosque

Italia undanti fundet pulcherrima cornu.

40

Tu pater imprimis, cuius sub numine res est,

Delige praestantes virtute et viribus annos

Militiae vel quos decus et fortuna secundet.

Anguiger Insubrum, si non vigor ille refrixit

Martius ante dies, o quid teris otia frustra

45

Ductor et imbelles sinis ire inglorius annos?

Iam iam acies bello assuetae Boii Liguresque

Non armis, non Marte calent, operosa capillos

Non galea sed fronde premit decoratque iuventus.

Virtutem torpere sines: age protinus omnes

50

In Teucros arcesse acies, simul undique robur

Sforciadum anguigenumque et ventilet anguis in auras;

Eminus auratae radient diademata frontis.

Non illi regnum Italiae veterumque labores,

Sed tibi fata parant. Nam rebus ad ultima lapsis

55

Dum spes nulla tibi, quotiens fortuna refulsit!

Imperium optasti Ligurum: non irrita voti

Sors fuit; hostiles collato Marte catervas

Fulminis in morem fudit tua vivida virtus.

In caput arma tuum moliti et foedus et iram

60

Regnator Siculum Venetique: in turbine rerum

Vis (inopem quamquam auxilii) non terruit ulla.

Quin auro atque opibus fidentes fortibus armis

Saepe renitentis Venetos ad foedera duxti.

Hannibalem totiens victum Picininiaque arma

65

Vidimus et mediis Veronae moenibus olim

Eiectum, cum tot galeas et scuta virosque

Fluctibus involvens Athesis mare decolor intras.

Quid super Ausonias acies aut oppida victor

Edideris memorent alii, quibus auxeris armis

70

Rem Venetum, populos quot sub dicione dedisti.

Sentiat ille acies et quae tibi fulmina Mavors

Suggerit, et quantus sis experiatur in armis.

Si decus id summi ducis officiumque fateris,

Aude animi fidens, quo te vocat ardua virtus!

75

Adriaci ad litus mediis super aequoris undis

Vrbs Venetum florens opibus et classe parata

Incolitur; late populis dat iura senatus.

Hi quondam assiduo soliti contendere Marte

Infestasque rates toto detrudere ponto

80

Et mare inoffensum servare et littoris oras

Sceptraque vix pelagi Neptuno tuta relinquunt.

His si certa sedet belli sententia, quamquam

Sint in amicitia Turcorum et foedere vincti,

Armabunt classem, maculas abolere patentis

85

Criminis haud alias et dira piacula possunt.

His sine difficilis belli victoria nobis,

Haec vis una potest uni contendere Turco.

Mox Siculum poteris regnorum arcessere vires

Hostis in excidium; ventorum laxet habenas

90

Eolus atque omnis furias erumpat ab antro,

Encheladus flammas, cyclopes fulmina et arma

Ethnea de rupe, parens Neptunus et omnis

Neptuni chorus ex imis super aestuus undis

Involvat rapido Turchorum turbine puppes.

95

Appulus et Calaber tellus insignis equorum

Quisque dabunt armenta, Agragas vel qualia quondam

Nutribat; Cumea deum responsa resolvent,

Hic ubi Dardanium Eneam sub rupe Sibylla

Ire ad conspectum docuit genitoris, ut omnis

100

Principe te Turcus diro sub Marte peribit.

Tot maria et portus non sunt sine classibus et quae

Proxima Caietae prospectat littora Circe,

Hic ubi diva viros saeva feritate luporum

Induit et tristes resonant ad sidera luctus.

105

Tot quondam rediens spoliis orientis onusta,

Tot victrix populorum, alio nunc debilis aevo

Quid das Roma Pio? Desunt tibi robur et arma

Et manus ob patriam pugnantum et sanguis avorum.

Non Remus et frater, quorum sub moenibus alter

110

Occidit, alter agit cum diis genitalibus aevum.

Fabricium quid Pyrrhe times Mummiumve Corinthe,

Emilium Perseu? geminorum victa sub armis

Scipiadum Carthago? Premit tot fulmina tellus

Martis et attritus vix est sine nomine pulvis.

115

Non genus Alcydae, quorum periere trecenti,

Non Decii superant, patriae dare Regule vitam

Non iterum te fata sinunt nec pignora Brute.

Morte iaces, vivis fama, qui passus Orati

Hostis in occursum post terga avellere pontem.

120

Non Marcellus adest nec Scaeva aut Scaevola, regem

Qui petat arsura Tyrrenum occidere dextra.

Victor ab exilio qui signa ex hoste recepta

Restituit patriae, tenui latet obrutus urna.

Pompei te Nilus habet nec Roma Catonem,

125

Qui docuit proprio scelerare in sanguine dextram.

Te dolor heu quantus feriet fortissime Cesar.

Si qua pios manes patriae modo gratia tangit

Seu magis astra colas, cum nemo obsistere Turco

Audeat et tanta trepident formidine gentes,

130

Cum genus acre Virum et pubem Mavortis alumnam

Condit humus, tantum monstrent ruitura labores

Moenia nec quicquam restet nisi nomen et umbra.

Hei ubi pro patria tua Roma potentia nunc est!

Exoriare aliquis Iuli de sanguine vindex,

135

Qui fidei accinctus clipeo vocet agmina regum

Caesareosque duces terrisque exterminet hostes.

Te ciet illa parens, cuius sub numine rursus

Laeta triumphales Capitolia ad alta videbis

Ire ducum currus victasque ex ordine gentes.

140

Namque super Poenos Arabes Ethyopas et Indos

Oceanique manus austrum boreamque sonantem

Imperia extendes nullis confinia terris.

Iunge acies tantum, Pandonides adde Latinis

Pannoniosque duces, Caesar, quos Marte lacessis.

145

Quam melius toto certasses corpore regni

In Turcos: haec ista decet non tempore tali

Militia et pulchri non sunt sine laude triumphi.

Imperium si quid solitae virtutis et altae

Maiestatis habet, fidei si vincula sentis,

150

Ante deum sancita (utinam non irrita) dextra

In Teucros diverte acies et desine coeptis.

Non audis gemitus et caesae funera gentis?

Ante aras sanguis clamat tibi fusus ad aures,

Ante oculos strages hominum miseranda iacet nunc.

155

Quid tandem expectas? Muros quatit impius hostis

Marte tuos propiusque malum fit deside cura.

Si te nulla movet pietas et gloria belli

Atque eadem mens est, qui nos urgere tuentur,

Servitio potius premat et dominetur Amyrras

160

Quam tua iura volent. Ego te sate sanguine Iuli

Per patriam et quicquid pro relligione decorum est

Obtestor, per signa crucis, quam demon in orcho

Horruit effractoque expavit Cerberus antro

Eumenis et diri siluere Exionis axes,

165

Haud operi desiste, ducem caput omnibus armis

Anguigerum et totis qui gentibus imperet unus

Instituas. Spes in te omnis, tu Romulus ille,

Tu Marcellus eris, Decius tu Caesar et ambo

Scipiadae et quicquid virtus Romana dedisset.

170

Tempus erit, quo (si dederint pia numina vitam)

Primus odorata redimitus tempora lauro,

Ni tua maiestas carmen mortale recuset,

Marte triumphatas accingar dicere gentes.

 

9. ad Pium II pont. max. de pietate unde dicatur

Ii Iovis ante thronum, quoniam non possumus ipsi,

      Vnde Pio nomen consule Caliope,

Vnde genus, quibus eloquium de fontibus hausit,

      Ingenii virtus unde sit illa sui.

5

Haec ego vix Pietas Iovis id sine numine possum

      Dicere: fit nomen a pietate Pio.

Cetera quid referam caelesti digna coturno?

      Non sunt mortali nobilitanda lyra.

Illa ego sum custos, dum sontibus ira tonantis

10

      Fulminat humanis, ante deos Pietas.

Sum dea, sum superis comes una et fida satelles,

      Cum precibus mecum iuncta soror Venia est.

Vis mea vis ingens, sed tunc mihi plurima, quando

      Exhibui munus pontificale Pio.

15

Sic ego Roma tuis extrema in tempora rebus

      Consului, cum spes nulla relicta foret.

Officii memorem tanti quem publica rerum

      Cura subit, qualem principis esse decet,

Consilio atque opibus Christi contendit in hostem,

20

      Servet ut innocuas improbus ille manus.

Difficiles magnis superavit sumptibus Alpes,

      Perfecit pietas, quod valetudo nequit.

Sub pedibus nostris atrox cecidisset Amyrras,

      Esset principibus si pietatis idem.

25

Idem si reges populosque incenderet ardor,

      Hostis ab Europa verteret ille manus.

Sed pietas fit quina Pii, velut ordine lunae

      Caerula designant quinque per arma crucem.

Eneas primam laudem pietatis adeptus,

30

      Hostili quoniam traxit ab igne lares.

Sic ego prima Pio, cum relligionis honorem

      Et decus et laudes et sua facta putet.

Me idem Eneas medioque ex hoste parentem

      Abstulit: et pietas illa secunda fuit.

35

Illa secunda Pio est: iaceant ne inhonora parentum

      Ossa, solo condi nobiliore iubet.

Non magis Ida Iovi nec Phebo Delia tellus

      Grata fuit, tumulus quam fuit ille suis.

Illic angelici spirant in marmore vultus,

40

      Pontificisque sonat carmen ab ore Pii:

Silvius hic iaceo, coniunx Victoria mecum est;

      Filius hoc clausit marmore papa Pius.

Quid poterat maius reddi viventibus, o Pi?

      Carminis obsequio vivit uterque tuo.

45

Haec laus, haec pietas summumque in funere munus

      Gloria perpetuae posteritatis erit.

Omnia cum raperet mors invidiosa per aevum,

      Sola sepulchrali victa decore fuit.

Tertia si quid erit misereri et parcere victis,

50

      Quos liquet excessus penituisse Pium.

Quanta sui in domitos pietas, domus una Sabellae

      Pluribus exemplo scilicet esse potest.

Parcere subiectis quam debellare superbos

      More dei visum lautius esse Pio.

55

Discite ab exemplo Pi quisque ignoscere victis,

      Nil pietas aliud hoc sua maius habet.

Non aliter Caesar divum meruisset honores,

      Vnde Pio soboles Iulia fecit avos.

Nativae telluris amor fit in ordine quarta:

60

      Quam satis est ultra diligit ille suos.

Omnia cum superet, solo superatur amore.

      Principis o pietas officiosa nimis!

In medio laus est: superi moderata secundant,

      Aucta ruunt nimium pondere pressa suo.

65

Artibus ingenuis et vatibus ultima restat,

      His decus hoc illi pontificale fuit.

Si pius est, vates, quorum sibi gloria prima est,

      Spectet, enim vates et coluisse pium est.

Ipsa licet per se radiet, sine carmine virtus

70

      Deficit: ignorant carmina sola mori.

His illustrari tantum sua saecula possunt

      Et genus et mores, cetera mortis erunt.

Et si Pyerides multorum pectora flamment,

      In laudes feriat plurima dextra lyram.

75

Non illo gravius quisquam perstrinxerit, unde

      Ediderit proles Piccolomina Pium.

Sic illi virtus divina et spiritus implet

      Ingenium, candor tantus ab ore nitet.

Sed tua rauca sonant nec munere dignus Orati

80

      Frondis honoratae: rauce poeta vale!

 

10. in laudem I. ducis Mediolani

Dux genus egregium bello quo sospite nunquam

Res Italum reor externae succumbere genti,

Cernis ut insultet furiis agitatus Amyrras

Successu rerum domita quam nobile quondam

5

Hospitium pelagi Pausania condidit urbe

Concipit Europen, Italos satis esse fatetur,

Conatus qui iam tantos et vota morentur.

Nec minus audaci populos premit undique bello

Finitimos urbesque et agros et regna lacessit

10

Pandoniae, ac ripas Histri circumsonat armis

Otumani genus, obscurum trans accola pontum

Euxinum et Tanaim Mahomes erupit ab orcho,

Qui ferro et flammis caelum populetur et orbem.

Si non vis animi necdum vigor ille recessit

15

Martius ante dies, o quid teris otia frustra

Ductor et imbelles sinis ire inglorius annos?

Non illi regnum Italiae veterumque labores,

Sed tibi fata parant. Nam rebus ad ultima lapsis

Dum spes nulla tibi, quotiens fortuna refulsit!

20

Imperium optasti Ligurum: non irrita voti

Sors fuit; hostiles collato Marte catervas

Fulminis in morem fudit tua vivida virtus.

In caput arma tuum moliti et foedus et iram

Regnator Siculum Venetique: in turbine rerum

25

Vis (inopem quamquam auxilii) non terruit ulla.

Quin auro atque opibus fidentes fortibus armis

Saepe renitentis Venetos ad foedera duxti.

Hanibalem totiens victum Picininiaque arma

Vidimus et mediis Veronae moenibus olim

30

Eiectum, cum tot galeas et scuta virosque

Fluctibus involvens Athesis mare decolor intras.

Quid super Ausonias acies aut oppida victor

Edideris memorent alii, quibus auxeris armis

Rem Venetum, populos quot sub dicione dedisti.

35

Si decus Ausoniae vel relligionis honorem

Respicis, aeternum numen si virginis alvo

Includi reris voluisse et corpore fungi

Mortali, cum nil in se mortale fuisset,

Supplicium ob noxam primi subiisse parentis,

40

Aude animi fidens quo te vocat ardua virtus!

Sentiat ille acies et quae tibi fulmina Mavors

Suggerit, et quantus sis experiatur in armis.

Sit labor inprimis Italas adiungere vires;

Huc studium converte omnemque huc dirige mentem.

45

Dives opum variarum armentosissima tellus

Auxilia arma et opes aurum frugesque virosque

Italia undanti fundet pulcherrima cornu.

Non opus externis belli pro nomine vires:

Sufficiunt Italae, modo si cumulentur in unum,

50

Tutari Ausoniam et venientes pellere Turchos,

Quin Asiam atque oriens iterum sua sub iuga mittant.

Delige praestantes virtute et viribus annos.

Assueti bello Insubres Boii Lyguresque

Agmen agant equitum coeant simul undique gentes

55

Sfortiadum anguigerumque et ventilet anguis in auras,

Eminus auratae radient diademata frontis.

Adriaci ad litus mediis super aequoris undis

Vrbs Venetum pollens opibus et classe parata

Fundatur; late populis dat iura senatus.

60

Hi quondam assiduo soliti contendere Marte

Infestumque genus toto detrudere ponto

Et mare inoffensum servare ac litoris oras

Sceptraque vix pelagi Neptuno tuta relinquunt.

His si certa sedet belli sententia, quamquam

65

Sint in amicitia Turchorum et foedere vincti,

Armabunt classem: maculas abolere patentis

Criminis haud alias et dira piacula possunt;

Nou deerit auxilio forti tutatus Etruscos

Marte Sigismundus, qui vertere terga coegit

70

Alfonsum, cum te Populonia cingeret armis.

Quisne illum, quem non acies nec tela nec enses

Ferre valent, quem non medio in certamine quisquam

Audet adire, licet fortuna infensa repugnet ....

Non tamen indecorem te dux mea musa relinquet.

75

Mox Siculum poteris regnorum arcessere vires

Hostis in excidium; ventorum laxet habenas

Eolus atque omnis furias erumpat ab antro,

Encheladus flammas, cyclopes fulmina et arma

Ethnea de rupe, pater Neptunus et omnis

80

Neptuni chorus ex imis super aestuus undis

Involvat rapido Turchorum turbine puppes.

Appulus et Calaber tellus insignis equorum

Quisque dabunt armenta, Agragas vel qualia quondam

Nutribat; Cumea deum responsa resolvet,

85

Hic ubi Dardanium Eneam sub rupe Sibylla

Ire ad conspectum docuit genitoris, ut omnis

Sub duce te Turchus diro sub Marte peribit.

Tot maria et portus non sunt sine classibus et quae

Proxima Caietae prospectat littora Circes,

90

Hic ubi diva viros saeva feritate luporum

Induit et tristes resonant ad sidera luctus.

Tot quondam rediens spoliis orientis onusta,

Tot victrix populorum, alio nunc debilis aevo

Quid mea Roma paras? Desunt tibi robur et arma

95

Et manus ob patriam pugnantum et sanguis avorum.

Non Remus et frater, quorum sub moenibus alter

Occidit, alter agit cum diis genitalibus aevum.

Fabricium quid Pyrrhe times Mummiumve Corinthe,

Emilium Perseu? geminorum victa sub armis

100

Scipiadum Carthago? Premit tot fulmina tellus

Martis et attritus vix est sine nomine pulvis.

Non genus Alcydae, quorum periere trecenti,

Non Decii superant, patriae dare Regule vitam

Non iterum te fata sinunt nec pignora Brute.

105

Morte iaces, vivis fama, qui passus Orati

Hostis in occursum post terga avellere pontem.

Non Marcellus adest nec Scaeva aut Scaevola, regem

Qui petat arsura Turchorum occidere dextra.

Victor ab exilio qui signa ex hoste recepta

110

Restituit patriae, tenui iacet obrutus urna.

Te dolor heu quantus feriet fortissime Cesar,

Si qua pios manes patriae modo gratia tangit

Seu magis astra colas, cum nemo obsistere Turco

Audeat et tanta trepident formidine gentes!

115

Magnum Roma cie saltemve arcesce Catonem,

Qui proprio docuit scelerare in sanguine dextram,

Si genus acre virum et pubem Mavortis alumnam

Condit humus, tantum monstrent ruitura labores

Moenia nec quicquam restet nisi nomen et umbra.

120

Hei ubi pro patria tua Roma potentia nunc est!

Exoriare aliquis Iuli de sanguine vindex,

Qui fidei accinctus clipeo vocet agmina regum

Caesareosque duces terrisque exterminet hostem.

Antistes sit Roma Pius, quo principe rursus

125

Laeta triumphales Capitolia ad alta videbis

Ire ducum currus victasque ex ordine gentes.

Me super Poenos Arabes Ethiopes et Indos

Oceanique manus austrum boreamque sonantem

Imperia extendet nullis confinia terris.

130

At tu dive pater, coelum cui creditur et spe

Cuncta foves hominemque Iovi si penitet alto

Concilias, pedibus quamquam gravis et gravis aevo,

Difficiles magnis superasti sumptibus Alpes

Vtque bonis tantum communibus aspera passus

135

Consuleres: haec una tibi via visa salutis,

Scilicet ut Christi reges qui signa sequuntur

Conveniant ubi te recepit modo Mantua primum,

Mantua principibus tellus delecta vocatis

Hostis in excidium. Quod si tibi longius aevum

140

Fata dabunt, Asiae solito ruet omine regnum.

Tu tamen ante Italum metire in proelia vires,

Discordes populorum animos regumque ducumque

Redde in amicitiam. Coeant in foedera gentes,

Omnibus una salus unum et commune periclum,

145

Sit labor unus et una indeficiensque voluntas.

Hesperia in Turchos totis vomat aedibus aurum!

Iunge acies tantum, Pandonides adde Latinis

Pandoniosque duces, Caesar, quos Marte fatigas.

Quam melius toto certasses corpore regni

150

In Turchos: haec ista decet non tempore tali

Militia et pulchri non sunt sine laude labores.

Imperium si quid solitae virtutis et altae

Maiestatis habet, fidei si vincula sentis,

Ante deum sancita (utinam non irrita) dextra,

155

Ne divina obitum pro religione recuses,

In Teucros iam verte acies et desine coeptis.

Non audis gemitus et caesae funera gentis?

Ante aras sanguis clamat tibi fusus ad aures,

Ante oculos strages hominum miseranda iacet nunc.

160

Quid tandem expectas? Muros quatit impius hostis

Marte tuos propiusque malum fit deside cura.

Tuque tuos urges; nonne hi Pandones et Hystri?

Si te nulla movet pietas nec gloria belli

Atque eadem mens sit, qui nos urgere tuentur,

165

Servitio potius premat et dominetur Amyrras

Quam tua iura volent. Ego te sate sanguine Iuli

Per patriam et quicquid pro relligione decorum est

Obtestor, per signa crucis, quam demon in orcho

Horruit effractoque expavit Cerberus antro

170

Eumenis et diri siluere Exsionis angues,

Haud operi desiste, ducem caput omnibus armis

Anguigerum et totis qui gentibus imperet unus

Instituas. Spes in te omnis, tu Romulus ille,

Tu Marcellus eris, Decius tu Caesar et ambo

175

Scipiadae et quicquid virtus Romana dedisset.

Tempus erit, quo (si dederint pia numina vitam)

Primus odorata redimitus tempora lauro,

Ni tua maiestas carmen mortale recuset,

Marte triumphatas accingar dicere gentes.