Francesco Petrarca carmina

Testo base di riferimento: A. Hortis, 1874; K. Burdach, 1929; E. Pellegrin, 1955; G. Valentinelli, 1874; F. Novati, 1889; E. Bianchi, 1951; P. de Nolhac, 1907; G. Pizzamiglio, 1976; F. Pellegrini, 1895; G. Billanovich, 1988

Cura dell'edizione digitale: Cristina Zanatta


1.

Astrictura duas stabili compagine gentes

      Et .......... virgo futura soli,

In Ligurum terras Liguri modo pacta marito.

      Tendit Scaligerum clara puella genus.

5

Huc coeunt proceres, coeunt simul agmina <matrum>

      Et matrona potens virgineique chori.

Munera dant proceres, dant munera ditia matres.

      Fervet in obsequium mixta caterva suum

Tu mea calliope quid in isto tempore tante

10

      Leticie dignum connubiale feres?

Non nisi carmen habes, fer carmen queso puelle.

      Dic genus et patriam, entis et oris opes.

Que prius incessit, nostras regina per urbes.

      Clarior? et celebri carmine digna magis?

15

Que prius in gemmis, in vestibus ivit et auro,

      Ditior? et dotis splendidiora ferens?

Aut que nobilitum tanta comitante caterva,

      Pompiferi plures traxit honoris opes?

Hinc extensis adest fatie venerandus herili

20

      Marchio, cum primis quos prior ipse tulit.

Hinc anthenoree primus qui presidet urbi

      Arbiter, et populis iura dat Euganeis.

At dominus ligurum protectus colla capillis,

      It prior, idriferis associatus heris.

25

Assistunt proeunt proceres, proceresque sequuntur

      Quos excivit himen connubiique faces.

Stemata si queras, et que sit origo puelle

      Hanc satis insignis nobilitavit apex.

Egregiis trabeatus avis, se iactat in una

30

      Mixtio scaligere, Carrigereque domus.

Et si prisca retro stirpis repetatur origo,

      Polidamanteos dat sibi mater avos.

Ex genitore trahit celebris primordia gentis,

      Nomina clara ducum magnificosque canes,

35

Vrbs que lota tuis athesis spumantibus undis

      Te prius abductis cogit abire iugis,

Vrbs fecunda bonis, et opimis fertilis agris,

      Ipsa Beatricem terra beata tulit,

Hanc et forma beat, beat hanc et gratia morum,

40

      Mos animum ditat, ridet in ore decor.

Dulce micant oculi, crinis micat emulus auri,

      Nubit purpureis candor in ore rosis.

Omnis in egregio se iusta lege coaptat,

      Corpore pars, et habet quicquid habere decet.

45

Matris ad exemplar cum sit formata puella,

      Quod pia quod mitis, quod sit honesta liquet.

Ergo beatricis virgo mastinica nomen

      Nacta fuit merito, quam decus omne beat

O quantum ligurum te complectentur honore

50

      Oppida, felicem te loca cuncta canent,

Certior hec scribat alius mea penna notavit

      Que sibi calliope cognitiora dedit.

Is et eas felix o virgo beata Beatrix,

      Et patris et cari sis liga firma viri.

55

Nubila discendant, faveat clementia celi,

      Levia ne spirent, flamina nulla spirent

Sis in eundo valens et sospes menia visas.

      Que vocat ex medio tergore lana suis.

Letaque plausibus abi, et duc cum coniuge tedas

60

      Vos ligustra pari nectet amore venus

Vos .............. afferte nepotes.

 

2.

Bellica tarthareis concurrunt agmina turbis

Precipitantque sue trepidantes menibus vrbis.

O decus Anglerice Michael ductorque cohortis,

Quem fera monstra tremunt, nos faucibus eripe mortis!

 

3. in canem suum Zabot

Care Zabot, tibi parva domus, breve corpus habebas;

      Et tumulus brevis est, et breve carmen habe.

 

4.

Cura, labor, meritum, sumpti pro munere honores,

      Ite! alias poshac sollicitate animas!

Me procul a vobis deus avocat illicet: actis

      Rebus terrenis, hospita terra, vale!

5

Corpus avara tamen sollempnibus excipe saxis:

      Namque animam celo reddimus, ossa tibi.

 

5.

Deus pater qui creasti

Mundum et illuminasti

Suscipe me penitentem

Et illustra meam mentem.

 

6.

Frigida francisci lapis hic tegit ossa petrarce:

Suscipe, virgo parens, animam; sate virgine, parce!

Fessaque iam terris celi requiescat in arce.

 

7.

Grammatice varias potes hic agnoscere partes

Et simul hec illi quas sit sotianda per artes.

 

8.

Hic iacet eloquii moles facunda latini,

Hic situs orbis honos, hic tuscae gloria gentis,

Hic decus et vatum princeps, hic corpus humatum

Dantis Aligerii, patria qui pulsus ab urbe

5

Invidia, magnis decoravit laudibus orbem:

Cui nec siderei motus, nec fulgura coeli,

Nec latuere Deum mentes, nec vana futuri

Vox fuit, haud dubiis praedixit tempora signis.

Hic quem nulla bonis vidit fortuna superbum

10

Depressumve malis, invictus steti illaesus omni

Pondere, nec cupido rerum flagravit amore;

Sed virtutis amor erigitque cacumen honesti

Raraque purpureae placuit facundia linguae:

Et ne forte suum putet extinxisse decorem

15

Mors invisa reis claro viget ille reatu

Vivus, adhuc nomenque manet memorabile sacrum,

Famaque perpetuo nunquam peritura sub aevo.

 

9.

Hic Zachariam, Donati de sanguine cretum,

Indole preclarum specimen, modo vita tulisset,

Florenum gentile decus; sors invida fati,

(Heu nimium properata, ferox, cunctisque perosa!)

5

Intempesta ruens, funesto vulnere clausit.

Heu, miserande puer, quem sternere bella negarunt

Concita sepe tibi totiensque vocatus in armis,

Hostis casus iners imbelli cede peremit!

Sic sua te voluit deus hospita regna mereri.

 

10.

Hunc celer ad fontem deserta per arida pergat

Quisquis eget lacrimis quibus impia crimina tergat.

 

11.

Iam glaciale solum conuexaque summa gehenne

      Transgredimur, iam nos concomitantur aque.

Saxosus gelidusque viam Durencia monstrat

      Et Rodani ripas aruaque nota petens.

5

Ventus ab aduerso violento murmure perflat

      Precipitansque niuem turbidus ora ferit.

Ytalie post terga manet pulcherrima tellus,

      Quam uetat etherei cernere montis apex.

Ante procul colles et Gallica rura patescunt.

10

      Gentibus hic fuerat terminus, est et erit.

 

12. Turris Parmensis

Imperiosa situ victrici condita dextra

Turris ad astra levor, spectabilis intus et extra.

Corrigie splendor, fulget quo principe Parma,

Bellipotens Azo me vult munimen ad arma.

5

Me videat securus amans hostisque tremiscat:

Subdere colla iugo, vel poscere federa discat.

 

13.

Ingenii fontes et prata uirentia circum,

      Augustine, tui raptus amore feror.

Si labor hic requiem populo prestare nepotum

      Forte queat, labor hic est michi grata quies.

5

Hinc sibi posteritas stillas studiosa salubres

      Hauriat, hinc cupide florea serta legat.

 

14.

Ingenii fontes et prata uirentia lingue,

Augustine, tui succensus amore peragat

Vrbino patria uir nomine Bartholomeus,

Afferat ut populo requiem labor iste nepotum.

5

Hinc sibi posteritas stillas studiosa salubres

Hauriat, hinc lectos componat in ordine flores.

 

15. epitaphium cuiusdam prepotentis
sed perniciosi romani

Ira furor rabies pariter cecidere dolusque

      Pacis enim et patrie publicus hostis erat.

Multa sub hoc parvo clauduntur carmina saxo,

      Hec erit una viri perfidieque domus.

5

Roma, precor, meritas grates age leta Tonanti,

      Huic similem posthac vix habitura diem.

 

16.

Itala preclaros tellus alis alma poetas,

Sed tibi Grecorum dedit hic attingere metas.

Servius altiloqui retegens archana Maronis

Vt pateant ducibus, pastoribus atque colonis,

5

Mantua Virgilium qui talia carmine finxit,

Sena tulit Symonem digito qui talia pinxit.

 

17.

Linquimus ytaliam, paulatim terra tumescit

      Et pede montana valle tenemus iter.

 

18.

Lusimus atque noui flores concorditer anni

      Carpsimus et primo vere simul fuimus.

Egimus et calide tempus simul omne iuuente

      Estiuosque dies ancipitesque vias.

5

Fac, precor, autumpnum, gelide fac tempora brume

      Quodque prope est senium fac precor ire simul.

<De> reliquis eui seros quid scindimus annos?

      Mors et uita simul sintque sepulchra simul.

 

19.

Mane nemus montes, sero mare flumina fontes.

 

20.

Mulcet honorati reditus spes blanda gementem,

Ne fera digressus perimant suspiria metam.

 

21.

Nunc tamen et lauri mirtusque hedereque silentur

      Sacraque temporibus debita vita tuis.

 

22. ad Virginem Mariam

O supremum matura parens eternaque semper,

Cuncta movens rapidi pereuntia secula mondi,

Astrorumque opifex totumque emissa per orbem

Lumina diffundens patulas lustrantia terras,

5

Luminibusque infunde meis tua sancta tueri

Numina, monstriferi delere piacula fati;

Cumque aderis, suprema dies, lassataque rumpant

Stamina fatales rapido revoluta sorores

Impetu et extreme peragam dispendia vite

10

Angelicis sotiare choris pater optime divum

Digneris piceis animamque abnectere flammis.

 

23. Lelio de Pompeio

Pompei, rapido tempora turbine

Excurrunt: Properat dura necessitas

Radens falcifera cuncta potentia

Quae Sol despicit aureus.

5

Ortus pellucido lumine flosculi

Exsurgunt; veniens ver cito deficit:

Veri florifero certa superuenit

Aestas precipiti impetu.

Lucis vix gemino stamina dissecat

10

Mortali digito Parca celerrimo.

Omnis marmorei machina decidit

Fastus temporis ictibus.

Tu fatum Patrium defugis, excolens

Diuas Aonias: te petit irrito

15

Saturnus iaculo, nam iuga desuper

Frustra percutit ardua.

Ictus doctiloque gloria Palladas [?]

.......... reparat cognita laurea.

Ac nostra excurrent carmina longius

20

Nulli obnoxia tempori.

 

24.

Purpureas niueasque rosas ver nutrit amenum.

Sola potest uirtus nomen prestare serenum,

Cui si sanguis adest ab origine clarus annorum,

Florem iuncta ferunt auro frondente decorum.

5

Gratulor ambobus: dignus tu sumere munus,

Dignus et ille dare, meritorum cognitor vnus.

 

25.

Quid miser hic gaudes? mundi circumspice fraudes

Et laqueos mortis: vi patentibus effuge portis.

Dum sequitur socios, hic hamo carpitur vnco

Quem tibi cura fuit tenui suspendere iunco.

5

Hos quoque credulitas traxit post fata suorum:

Mors erit vna quidem coniunctaque busta duorum.

 

26. epitaphium cuiusdam prepotentis
sed perniciosi romani

Quod mihi nascenti dederat Florentia corpus

      Abstulit hec saxi nunc inamena domus.

Aspice longinque <nunc hac> tellure sepultum

      Aspice longinque <me ipsum> tellure sepultum

5

Aspice longinque <corpus> tellure sepultum

      Malueram patrio reddere membra solo.

Hic tamen illa iacent licuit que tangere morti,

      Spiritus alta volans ut petat astra precor

 

27. versus ad sanctum Hyeronimum

Rore parens perfuse sacro et coelestibus ausis

Afflate, interpres et amice, Hieronyme, Christi

Gnare trium: nostrae sed fons nitidissime linguae,

Vnde fluunt rivi late, quibus omnis in orbe

5

Ecce nunc floret ager, morumque piorum

Incrementa vigent, sicut tibi Christus ab alto

Affluit, et teneram complexus numine toto

Largifluo docilem radiavit lumine mentem,

Sic mihi dexter ades; districti iudicis iram

10

Flecte precum impulsu, durosque infringe reatus,

Communemque mihi dominum placare memento,

Nam potes eloquio et meritis ditissime tantis.

Fac bone, multiplici venia, te supplice, laxet

Millia tot scelerum regis miseratio nostri:

15

Spero, et noscis alme animos et in ore ridentes

Omnia nuda vides latebrosi pectoris antra,

Te duce mutatam in melius contingere vitam,

Supremumque diem vicinae mortis et horam

Cernere tranquillus: dumque in limine dirum

20

Alloquar: haud ullo prorsus trepidare pavore

Sanguine purpureo qui nos a crimine lavit

Morte domans mortem tetri spoliator averni.

Annuat his christus patri sanctoque coaevus

Spiritui, trinusque poli regantor et unus.

 

28.

Ponendi a pectore

Sancole, sacra michi tua lumina uisa secundo

Lumen ad ethereum perducant pectore mundo.

Ponendi a tergo

Tempora diffugiunt subitoque senescimus, ergo

Stet deus ante oculos, cedant mortalia tergo.

 

29.

Si fera quadrupedum tractando pectora mulces

Et potes in mores sensim conuertere dulces

Sique vagas, uolucres humanas flectere mentes,

Est minus et cunctas vni tibi subdere gentes.

 

30.

Loduicus Sanctus

Candida si niueis se nunc tua laurea pennis

      Induat et pellago pulchra feratur auis,

Nonne uoles simili te transformasse figura

      Mente manente quidem, sed variante coma?

5

Nonne libens, quocunque gradum feret illa, sequeris

      Hac illac secum per freta cuncta vagus

Dilecteque comes nanti simul atque volanti,

      Vt similis semper uita duobus eat?

Franciscus Petrarca

Sic fateor, sed plura petam: michi dulcis amicus

10

      Hereat et lateri dulcis amica suo.

Gracior hec auibus contingat uita quaternis,

      Nil animos usquam quod nimis angat erit.

 

31.

Sollicitus segnis gaudens flens eger inopsque.

 

32.

Spes mea dum vixi, nunc spes manifesta bonorum,

      Vir michi funereum gratus ad vsque thorum.

Promerita mercede caret. Gemit ille fidelis.

      Cum sibi solamen - nam potes - esse velis,

5

Poscere quod presens nequeo, mea poscit ymago

      Quodque prius mallem, iam tumulatus ago.

 

33.

Surgimus assidue, rigidam iam scandimus alpem

      Asperiorque graues semita lassat equos,

Iupiter horrisono descendens turbine seuit,

      Et terras oculis eripuere niues.

 

34.

<Tu> felix victrixque redi siculosque tyrannos

Obrue, ne longos stent sceptra nephanda per annos.

 

35.

Vrbs eterna Dei, solidis subnixa columpnis,

Hunc fore signiferum de tot sibi cernit alumpnis.

 

36.

Vrsa peregrinis modo pasta in montibus ista

Chaoniam pingui glandem mutavit arista,

Et prius obscurum, mutatum post animal bis,

Nuper in hanc urbem pedibus qui venerat albis

5

Dedidicit tolerare parem. Sed vincit alumpnis

Regia Solis enim sublimibus alta columpnis.

Cyrrus erat tremulum nactus per lubrica culmen,

Qualiter expressum ventis per nubila fulmen;

Femina dum videt hunc indoctum fata subire,

10

Protinus exarsit, nec tempora distulit ire.

Dumque hostis posset titulum gestare repulsi,

Vna nota est Magno capitis iactura revulsi.

Si Romam Penus victricia signa tulisset,

Vltimus ille dies bello gentique fuisset.

15

Exul inops misero condam periture veneno,

O nimium celo et pelago confise sereno,

Tempora dum spernis, dum res agnoscere letas,

Labitur occulte fallitque volubilis etas!

Obfuit Hesperie generi clementia nempe:

20

Iam super Herculeas fauces nemorosaque Tempe

Heu licet armentis - sortem miseremur acerbam -

Vellere surgentem de nostris ossibus herbam;

Nec foret Epyro, scissis a corpore morbis,

Pugnatum totis concussi viribus orbis.

25

Nomina non valeam sic enumerare cadentum,

Non michi si lingue centum sint oraque centum;

Verum ego quid meditor dicam, non falsa monebo

Atque per ambages et longa exorsa tenebo.

Vrsa cruenta equidem natorum at tristia plangit

30

Ora videns, animum curis mordacibus angit,

Nocte dieque ferum quatiunt suspiria pectus

Pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus.

Namque ubi respexit paulum Fortuna severe,

Cura dolorque animi lacrimeque alimenta fuere:

35

Orpheus ut condam, dum flectere Tartara credit,

Squalidus in ripa Cereris sine munere sedit.

Lesa furit tentatque animo temeraria forti

Seu versare dolos seu certe occumbere morti.

Hanc dampnis compesce suis, ne seviat extra,

40

Impia iam merita scrutatus lumina dextra.

Ense decus partum noscas atque ense tuendum,

Nil actum credens, cum quid superesset agendum.

Est vicisse parum, superest incumbere victis.

Excessere omnes aditis arisque relictis,

45

Non redeunt iterum, totiens occurre fugatis;

Tolle moras: semper nocuit differre paratis.

Bella novant, repetunt, flentes sua vulnera secum:

Ipse prior, miles campum descendat in equum;

Irrue, per claras semper memorabilis artes,

50

Dum trepidant nullo firmate robore partes.

Heu, Iovis obsessam tenet arcem, triste relatu,

Et nunc ille Paris cum semiviro comitatu,

Intus quos nec bruma ferox, nec torreat estas

Et Metus et malesuada Fames et turpis Egestas;

55

Exterius Perusina cohors, gens improba Nursi,

Setigerique sues atque in presepibus ursi:

Colluvies infanda hominum pretioque reguntur,

Nulla fides pietasque viris qui castra secuntur:

Arma timent, horrent gladios clipeosque micantes;

60

Pugna levis bellumque fugax turmeque vagantes.

Nam decus ursorum finis requiesque laborum

Et quesitorum terra pelagoque ciborum.

Quemlibet invenies illa de stirpe creatum

Plenum epulis madidumque mero Venerique paratum;

65

Et magis edoctum quam sevo accingier ense

Expectare dapes et plene pocula mense.

Hostis ad incursum nequeunt consistere sella,

At non in Venerem segnes nocturnaque bella.

Turba loquax, quis ferre queat que singula mutant?

70

Milia rumorum confusaque verba volutant:

Depressi immemores alieno vomere sulci,

Pastoris duri hic filius, ille bubulci.

Ergo, age dux, subito trepidantia dissice castra,

Macte nova virtute, puer: sic itur ad astra.

75

Vel si forte negant, archanis obsita causis,

Invida fata piis et fors ingentibus ausis,

Ast aliquando ferant hostilia tecta furentem

Egregiam et victu facilem per secula gentem:

Sic potes imbelles arcere, Columpna, catervas,

80

Que Tuscum Tiberim et Romana Palatia servas.

Non aliter pactum poterat refringere postem

Penum qui Latiis revocavit ab arcibus hostem.

Ardeat igne velis mons ille reductus edaci

Captivumque ducem violate tradere paci.

85

Cur male non cingit toto sua culmina posses

Agger murorum, nec inundant sanguine fosse?

Seviat in pavidos ruptis tua dextera claustris,

In segetem veluti cum flamma furentibus Haustris.

Clausa manus videat, sompnis modo pinguibus usa,

90

Tot telis sua fata peti, tot corpora fusa.

Audiat illa tubam mesto circunflua planctu

Ere ciere viros Martemque accendere cantu!

Alba Columpna, procul cum signa rubentia tolles,

Descendens totos perfundit lumine colles;

95

Prenestina falanx iaculis subtexere celum,

Tollere et emissum cursu precedere telum.

Frangere nunc fluvium, nunc passum querere pontis,

Nunc caput aerii scandentem prendere montis.

Quam totiens meminisse potes, geret horrida bellum

100

Sanguineum quatiens veluti Bellona flagellum;

Sunt tamen indomito tua subdita castra parenti.

Ne cessa prebere deo tua fata volenti:

Nam deus ipse aderit; bellum est cum gente maligna.

Tollite iam pridem victricia, tollite, signa!

105

Si pater hic tuus est qui componi arma iubebat,

Pax fuit: hic leges Campumque et rostra tenebat,

Si potuit rigido trepidam componere vultu

Hic rem Romanam magno turbante tumultu;

Si sepe in dubiis, qui nunquam destituit spem,

110

Vnus homo nobis pugnando restituit rem,

Tempore precipitis quem vis non ulla ruine,

Non anni domuere decem, non mille carine;

Si dicturus erat quis quis tunc cerneret illum,

Aspice Torquatum et referentem signa Camillum,

115

Sique domi et bello clarum nullique secundum

Aerias tentasse domos animoque rotundum

Ethera noverunt et egentes sanguinis umbre

Nar ve tulit preceps et opace Farfarus umbre,

Quis metuat tanto tam mollia credere fata?

120

Vivite felices, quibus est fortuna parata!

Prestet in ambobus veteris modo cura decoris,

Vicistis: videor fluvios spectare cruoris.

Fors sinit, his metuens mores abrumpere sanos,

Intonsos rigidam in frontem descendere canos.

125

Fac, precor, abiciat vultus presagia mesti

Iustitie cultor, rigidi servator honesti,

Prospiciatque dolos. Nam, si bene cetera noscit,

Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit.

Ante trahenda lupis, agna imperterrita, dones

130

Vbera, nec magnos metuent armenta leones;

Ante per Ethiopum campos nix alta rigebit,

Nec Babilon estum, nec frigora Pontus habebit,

Federa quam tibi sint ursorum credita tute;

Quam simul aspexit, dicta acceptaque salute,

135

Te, trux ille queat conceptum avertere primum,

Primo ne medium, medio ne discrepet imum.

Illius, michi crede, domos male tutus adires

Nunc, olim, quocunque dabunt se tempore vires.

Cur igitur pacem iuvat expectare morando?

140

Desine fata deum flecti sperare precando.

Sed si nulla quies nisi sanguine protinus hausto,

I, bone, quo tua te virtus vocat, i pede fausto:

Clausum pacis iter, patet altera semita vobis

Vsque adeo nusquam arma et equi fretaque invia vobis.

145

Bellandum est; frustra gladiis, dux optime, parcis,

Si datur et duris sedet hec sententia Parcis;

Proderit haut pietas: opus est nunc viribus uti,

O scelerum ultores melioraque signa secuti;

Nec labor impediat, lux et nox, anxia curis,

150

Dulcia virtuti; gaudet patientia duris.

Extulit Alcidem labor irrequietus ubique,

Rege sub Euristeo fatis Iunonis inique;

Priamidem virtute licet natura replesset,

Sed nisi bella forent, nunquam michi cognitus esset.

155

Ille parens patrie famam quesivit habunde

Qua nimius Titan rareque in fontibus unde.

Eximie Marium bello iuvere coacte

Vulneraque et mortes hiemesque sub Alpibus acte;

Vos quoque predictis est adnumerare necesse,

160

Cum status Vrbis erit qualem nunc auguror esse!

Est placitum superis super hoc transmittere votum

Sic et apud seras gentes populosque nepotum

Gloria per multos durabit parta labores.

Ite alacres, nunquam vestri morientur honores:

165

Denique si properet cursu mors improba sevo,

Nulla dies unquam memori vos eximet evo.

 

37.

Vrse, tuum memori teneas sub corde poetam.

Temporis hanc breuitate uetor transcendere metam.

 

38.

Victor erat uerbo rex gallus et ore superbo,

Nunc fugit in latebras bello superatus acerbo.

Lapsus in insidias rudis incola fontis aprici

Mittitur: Exiguum ne despice munus amici.

 

39.

Vos quibus alta datur tractare negocia, patres

Consilii, firmate animos ac soluite diris

Pestibus; urentes odiorum extinguite flammas.

Nullus amicicie studium colat, iraque et ardens

5

Liuor et ultrices fugiant e pectore cure,

Affectusque cadant alii, stimulosque nocentes

Pellite in exilium, ne libera corda fatigent.

Cura sit in dubiis exanime cuncta salubri

Discutere in medium; nichil auricularia prosunt

10

Iudicia alterno tacite commissa susurro,

Ne decet in multas numerum distinguere partes;

Nec uagus hinc illinc abeat consultor; ad unum

State uiri, uariosque animi quos quisque profundo

Conceptus sub corde premit reserate sedentes.

15

Ingenio placet ista quies; placuere Minerue

Otia, tranquillas et amat sapientia sedes.