Francesco Petrarca bucolicum carmen 10

Testo base di riferimento: A. Avena, 1906

Cura dell'edizione digitale: Tiziana Brolli

Altre sezioni


Laurea Occidens

 

Socrates

Quid, Silvane, doles? Tante que causa querele?

Silvanus

Heu, Socrates, (quem vix reliquum fortuna ruine

Dura sinit nostre) nescis, dulcissime, nescis

Quid querar, et quam iusta michi sit causa dolendi?

Socrates

5

Auguror; expecto sed rem cumulatius ex te.

Fare miser misero; non aspernabere luctus,

Participem comitemque ioci quem letus habebas.

Silvanus

Nescis prevalidi rumpunt ut verba dolores?

Quid me, care, iubes fari? Pastoria nunquid

10

Materia est lugere deas? Tamen accipe quantum

Singultus lacrimeque sinunt: Fuit alta remotis

Silva locis, qua se, diversis montibus acti,

Sorga nitens Rodano pallensque Ruentia miscent.

Hic michi, quo fueram tusco translatus ab Arno,

15

(Sic hominum res fata rotant!) fuit aridulum rus.

Dum colui, indigui, atque operi successit egestas.

Id reputans, avertor enim piguitque laborum

Pertesumque inopis studii; tandemque relinquens

Arva inarata, vagus silvis spatiabar apricis.

20

Verum inter scopulos nodosaque robora quercus

Creverat ad ripam fluvii pulcherrima laurus.

Huc rapior, dulcisque semel postquam attigit umbra,

Omnis in hanc vertor; cessit mea prima voluptas.

Rusticus ardor erat, sed erat gratissimus ardor

25

Ille michi insueto, qui me, mortalia prorsus

Oblitum immemoremque mei, meminisse iubebat

Hanc unam, curasque et totum huc volvere tempus.

Sic ruris desertus honos, et quicquid in enses

Precipitat, pax parta animi, pulsique tumultus;

30

Has ego delitias et opes, hec regna putavi.

Socrates

Perge: Quis interea neglecti vultus agelli?

Silvanus

Nec novi, nec nosse velim; michi laurea cure

Sola fuit. Sed iam, Socrates - ignosce - gemendum est.

Socrates

Imo age, perge, precor; pariter lacrimabimur ambo,

35

Et pietas communis enim et iactura dolorque.

Silvanus

Laurea culta michi, nec me situs asper et horrens

Arcuit incepto; propriis nec viribus ausus,

Externos volui consultor adire colonos.

Nec longe tenuere vie, nec tempus iniquum

40

Ac durum tardavit opus. Vulgata tenebam

Ascrei consulta senis; tamen altius ire

Mens erat, ac variis artem solidare magistris.

Dux michi nullus erat, nisi amor fervorque videndi.

Primum iter in Latium, qua pulcher Mintius uda,

45

Formoso de patre oriens, interluit arva.

Hic venetum celsis extantem in milibus unum

Pastorem, agricolam bellatoremque vicissim

Conspiciens, dextre modulantem in vertice ripe,

Accedo et brevibus percontor plurima verbis.

50

Iussus ab hoc Asiam graiasque invisere terras,

Vix Athesim attigeram, patrii qua limina montis

Deserit et letos fugiens amplectitur agros,

Ecce veronei per prata virentia Martis

Ire duos video; canit hic, legit ille salubre

55

Herbarum genus et pecori bonus applicat egro.

Progredior: Calidusque Aponus gelidusque Timavus

Iam spatiis equis aberant, dum pervigil alas

Intempestivum quatiens dominoque molestum,

Perstrepuit levo villa de culmine Gallus;

60

Mox, baculo excussus, mestum cantoribus omen

Prebuit. Hinc nullo resonantia litora cantu,

Procurvosque sinus tacitus sequor. Obvia tandem

Rura sonora animum, vocemque et verba dedere.

Letior illa lego. Smyrnam sub fine viarum

65

Perventum, cecumque senem, sed multa videntem

Convenio. Isque, Italo missum ut cognovit ab orbe,

Prosiluit, dextramque dedit, nemorumque profundo

Accubitu et fusca fessum statione recepit,

Attonitumque manu penetralibus intulit umbris.

70

Figo oculos, et cuncta libens et singula circum

Visa noto, cupidumque fruor sermone senili

Insolitus. Dii, qualem hominem! Quid divite celo

Subtrahitis terre rarum breve munus egenti?

Hunc magni circum comites, lectissima turba,

75

Stabant. Iuxta autem cunctis sublimior unus,

Cui grege de toto supremus cesserat hircus,

Fortunas, casusque ducum regumque canebat.

Nec casum tamen ille suum sortemque repostam,

Nec tristes in terga canes instare videbat,

80

Regibus attonso flendus post fata capillo.

Iuxta alter senio infractus, iuveniliter alta

Voce canens; furere hinc dictus, sed voce furorem

Diluit, et falso quesivit crimine laudem.

Sacra, sacerdotes canit hic; ille arma tubasque,

85

Inde deum favor, inde virum; per lesbia captum

Rura lupum salvumque gregem, iaculoque liraque

Fretus, et hinc clarus factis, hinc cantibus alter.

Altera solliciti laqueos cantabat amoris

Docta puella, choris doctorum immixta virorum;

90

Cynnameus roseo calamus cui semper ab ore

Pendulus, et dulces mulcebant astra querele.

Hanc choris late cantata Bachide notus,

Hanc clarius caram suspirans carmine Lyden,

Et quem Cyrenis genitum dedit Africa Nilo,

95

Hanc theius samio pastor stupet igne liquescens;

Nec minus hanc nostrique procul mirantur amantes,

Voce omnes humili et querula, simul impare cantu.

Pone senex pueri in gremio, vix mole soporis

Lumina pressa movens, lenibat cantibus auras;

100

Mox siluit victus, cesserunt carmina somno,

Argutum dircea palus amisit olorem.

Vidi sidonio pastorem rure profectum

Annua quem morbi vis extinctura diebus

Angeret alternum natalibus, ultima donec

105

Vna animam doctosque modos abrumperet hora.

Vnum ibi cecropii contemptum in gramine saltus,

Ingenio rectum, claudum pede, voce calenti

Sparthanos in bella canes accendere vidi;

Vnum voce parem summis, per litora longe

110

Solum, qui populo leges et iura dedisset,

Iamque senex musis operam daret, urbe relicta.

Vidi aquilam calvi circum volitare sedentis.

Ore caput pleno, simul illum lumina campo

Defixum, immota meditantem carmina fronte.

115

Vidi, expectatum ut caneret dulcedine multa,

Obriguisse senem, vocemque in faucibus imis

Arctatam. Musas animam rapuisse putares,

Sic cubito incumbens similisque erat ore canenti

Fistula pallenti pendebat muta labello.

120

Hunc alius Musis qui pastor amicior almis,

Sed minus acceptus silvis et victor ut arte

Iudicio sic victus erat, de more solebat

Victorem ridere suum, quod iudicis equi

Carmen inops, quod fama vagis incertior auris.

125

Vidi qui fixas raperet spes, adderet iras,

Cogeret ad certam flammanti carmine mortem.

Vidi alium, silvis pulsum, mox carmine dulci

Extinxisse odium. Quid enim vim carminis equet?

Temnere opes tanti causam preciumque laboris

130

Vidi aliquos, artesque bonas celebrare; sed inter

Hos fuit ampla sacri lege hac qui iura parentis

Stringeret; hoc merito doctas laudaret Athenas.

Vidi qui multre assiduus numeroque superbus,

Lacte premens fragilem fiscellam rumperet acri;

135

Qui nova mactatis oneraret plaustra iuvencis;

Qui sale terga boum tereret laniata rigenti,

Et qui sparsa sedens pastorum furta notaret;

Biblida qui vetito cantaret amore furentem;

Qui caneret solem ac lunam, stellantiaque arva

140

Scinderet, et volucri celum sulcaret aratro;

Qui vivos plectro lapides aptaret ovili,

Colle sub aonio funeste ad pabula ripe;

Quique palestrica et pictor, primoque sub evo

Cantor, ad extremum cursorque aucepsque fuisset;

145

Quique illi fesso tandem et dormire paranti

Ex levibus calamis pulvinar stravit amenum;

Quique, truces cantu solitus mulcere leones,

Iustitia et cithara insignis, venerabilis annis,

Incola silvarum primus, quem Trachia vidit

150

Aeriam dulci Rodopen dum voce moveret,

Precipitem fidibus blandis dum sisteret Hebrum.

Huic duo per montes auritaque rura canenti

Perpetui comites; dextre germanus inheret,

Filius at leve; tegit illum linea vestis,

155

Iste, sacer musis, plenum de fonte reposto

Atque pium cratera patri porgebat anelo.

Inde canum pecudumque fuit volucrumque ferarumque

Arguti frigis ad numeros spectare choream;

Denique Graiorum latebras, Asieque vireta,

160

Hebreosque graves et carmine trita minaci

Gramina Iordanis peregrinaque nomina lustrans,

Mollia rura Arabum, salis indiga, ditia mellis,:

Affixusque oculis animoque intentus ubique,

Vidi alios atque inde alios. Non omnia passim

165

Visa sequor. Vidi sicula regione creatum,

Ac sotios, quibus horridulum cantare voluptas

Prima gregem, latebrisque minas vitare leonum;

Quique alios supra tenet ortum a carmine nomen;

Quique gregem calida gelidus male pavit in Ethna;

170

Qui docet ephesios, tirios qui rumpere campos.

Docto ac dulcisono divulsus ab agmine, tandem

Flector; ibi unum omnes, nemorum quem turpis habebat

Angulus, et tenui ridebant pascua nutu,

Nudus ut ille iugis, macedum raucumque canendo,

175

Indignum magni predonis rettulit aurum.

Sed quid ago? Aut patriis quorsum peregrinor ab arvis?

Doctior inde domum fesso dum remige portu

Brundusii egresso, iuvenis placidissimus, alto

Occurrens, trepidam porrexit ab aggere dextram;

180

Maternumque ostendit avum per rura iacentis

Apulie calabrumque nemus sub valle Galesi,

Ingenio agricolam, nulla tamen arte colentem

Plana virum video. Nec secum multa locutus,

Eminus Arunceque ducem populumque saluto,

185

Moris aratores veteris; quaque Aufidus equor

Fertur in adriacum, patrio sub sole perustum,

Libertum dominoque lira gregibusque placentem

Alloquor. Inde alius gelidi Sulmonis alumnus

Multa iocans, longamque aciem per opaca latentum

190

Ostendens digito, fuscos aperire recessus

Tentavit frustra. Vultus densissima nubes

Texerat ambiguos, dubium vix murmur ad aures

Aura tulit. Quantum in nobis oblivia possunt!

Vnus in hoc numero, gaudens se condere vivo

195

Fonte, deos nemorum, fluviorum arsisse puellas;

Equoreosque alius memorabat carmine nostro

Insuetum cecinisse deos; aliusque vicissim

Montanum imparibus carmen variabat avenis.

Hinc procul et Latio et Musis carissimus afris,

200

Fluctivagos alius numerans sub gurgite pisces,

Aurea plectra, apio cinctus viridante, movebat.

Hinc alius, rutilumque crocum et candentia carpens

Lilia, tum varios iungebat in ordine flores.

Multa libens sileo: Sed iam michi nota tenenti,

205

Longa brevi stringens aderat suspiria cantu,

Paupertas quem tuta iuvet, quem delius ardor.

Calvus amans alius, restinctam carmine flammam

Flens quasi supplicium properataque tempora fati;

Accensamque alius; dubium romanus an umber,

210

Vmber erat varieque minax et blandus amice.

Notior inde alius fluviali occurrit Aquino

Turbidus aspectu et ruralibus horridus armis;

Arpinati alius silva, cui pauper amictus,

Victus inops ac difficilis sed leta canenti

215

Frons erat et nullo vite turbata labore.

Protinus hinc gemine tangebant sidera quercus,

Vnde salus pecori bis contigit, altera dextre

Altera laus lingue; magnos brevis herba iuvencos

Fecerat; una duos contexerat umbra gigantes.

220

Hinc quoque vidi alium campano carmina fastu

Implentem, et multum gracili sibi voce placentem.

Sic, venerabundus, dominantis limina Rome

Ingredior. Stupor hic tremulam suppressit avenam

Pila inter tristesque tubas strepitumque rotarum.

225

At studio rerum latia dum demoror urbe,

Forte procul tenuem dubia vix aure susurrum

Grandevi senis excipio, doceorque paternis

Hunc primum cecinisse modis. Audentior alter

Posteriorque; humili quamvis de stirpe parentum

230

Ortus et adriacum iussus migrare Pisaurum,

Posthabuit quem tunc horrebant undique colles,

Agrestem summo imperio preponere musam

Non veritus facilique hedere submittere lauros.

Hic alienigenam servum quem carcer honestus

235

Fecerat ingenuum multaque ornaverat arte,

Audivi cantare hominum moresque dolosque

Atque metus curasque senum et iuvenilia furta

Lenonumque artes, iam tempore murmuris afri

Oblitum, atque italo texentem pectine carmen.

240

Hic cui relligio silvestris et inclita rerum

Copia et ignoti nichil usquam, ut prisca ferebat

Fama, sed Esonides carmen cum vellere fulvo;

Qui canit Alcidem; qui Thesea; quique, cruentis

Fratribus in campum adductis, ad mollia castra

245

Transfugit occultus, blandumque cupidinis agmen,

Relliquiasque Troia tuas, et frusta legebat

Meonio neglecta seni; qui prole decora

Coniugio memori studiosum ornaverat usum;

Qui mensas versuque gregem laceraret edacem,

250

Et qui laudate caneret convitia gentis.

Parcior hunc nono pascebat caseus anno;

Hunc videas dextra rigidam gestare securim,

Ornantem officii generoso gutture pompam.

Hunc gravitas, illum censura severior effert.

255

Hic tenui vinclo profugos qui nexuit annos,

Secula pyerio nisus cohibere furore;

Pennatas musas qui martia traxit ad arma,

Punica dum latio ferveret in orbe procella;

Indixit qui bella feris, silvasque tumultu

260

Miscuit, apta vagis cudens venantibus arma;

Tramite qui largo troianum Anthenora colles

Duxit ad euganeos; nec non, comitante marito,

Bis raptam fessis Helenam qui reddidit Argis;

265

Phillida qui querulam; Pheacum qui voce latina

Luxuriem moresque canit; quique Hectora supra

Ylion eversum Troiamque a stirpe revulsam;

Quique nurum dotemque Iovi convexit opimam.

Linquo senem, qui discipulum per prata sonorum

270

Hesperiamque tubam docto conflaverat ore.

Linquo virum fortem, posita qui casside, mestus,

Sed iussus plenusque ire saliebat honeste;

Vnde alium domini vidi meruisse favorem.

Hic quoque (nam memini) miserum solabar amantem,

275

Amentemque magis, cui vis erat ampla canore

Vocis et ingenii magnus sub pectore torrens.

Ast amor exitio pastorum publica pestis,

Blandus ubi immitem peperit furor ille furorem.

Forte oculos avidumque animum septena per antra,

280

Nobilibus famosa iugis et opaca moventi,

Collis, ubi Archadie celeberrima carmine nimpha

Arte patrum curas fugitivaque verba ligarat,

Monstratur, celsoque virens in vertice laurus

Admonuit nostre et dulcem renovavit amorem.

285

Tum frondosa, ingens ramis, altissima fagus

Optatamque gregi gregis ac ductoribus umbram

Fundebat, volucrum sedes aptissima nidis,

Assiduumque sonans varioque exercita cantu.

Atque hic, multa iubens, e sede verendus acerna,

290

Formosusque gigas lucum omnem fronte serena

Et pastorali rus maiestate regebat,

Otia ni desint, nulli usquam voce secundus.

Dulciter ille quidem (quanquam raucescere curis

Musa solet) sed rara canens, frontesque canentum

295

Exornans niveis vittis et fronde perenni.

Ille, ubi pastoris properatum funus amati

Flevit, inexplicitum carmen mandasse duobus

Fertur, et angusta limam sub lege dedisse:

Iusso alacres instare operi, rerumque suarum

300

Immemores, aliena manu tractare magistra

Conspiceres, laudemque alii, sibi velle laborem.

Tres nemorum dominos et eodem cespite, Musis

Intentos gregibusque simul, spectare decorum,

Dulce fuit. Quorum unus iter cantabat acuta

305

Voce suum; niger ille oculos gestuque venusto,

Pastorum pavor ac stimulus. Contra ille secundus

Totus amor, placida doctus nil fronte negare.

Tertius impexis estus et frigora et imbres

310

Assuetus perferre comis; qui, multa videndo,

Omnes ambierat silvas, cigneaque serum

Carmina iam properans vicina morte canebat.

Longe illi trans fluvium, regum inter busta seorsum,

Vnus erat rutilus divini ruris arator

315

Qui pinguem scabro sulcabat vomere campum.

Huic comes, hinc prudens, hinc sedulus alter aranti

Certabant rigido glebas confringere rastro.

Terra ferax, fessique labores et laurea nusquam,

Nusquam hedere, aut mirtus, viridis non gloria serti,

320

Non studium Musae, fragilis vox. Area sacro

Fonte recens, atque alta domus; tum pinea late

Silva virens dulcesque olee; gremioque decorum

Clara fovens roseo puerum stat limine virgo.

Hic matrona fuit, ortis que lecta remotis,

325

Vimineis calathis templo aurea poma sacravit.

Mira loquar, supraque fidem; sed carmina vidi

Hic hominis, pariterque aquile, bovis, atque leonis

Hispanum nostra modulantem voce iuvencum.

Procedo, iam ruris opes visurus etrusci:

330

Hinc michi Vulterris iuvenis fuit obvius altis,

Cultor agri rigidus; patrieque in menibus alter

Lenior, at sterilem versando expertus arenam.

Cuncta dehinc inculta iacent; adversa sed inter

Imus ad hispanos cultus. Est Corduba testis,

335

Civis et alta canens ad solem vertice nudo,

Nil patrii sermonis habens, nil frontis hibere.

Testis et Emerita est, et Bilbilis, atque vadosis

Gadibus ora tepens, noctem que sera diemque

Vltima surgentem solem videt atque cadentem.

340

Hinc ego Burdegalam repetens, in litore cerno

(Equor ubi ambiguum refluo ferit amne Garunna)

Multiloquum magnumque senem, quem templa vasati

Nominis Ausonii dederant. Vrbanior inde

Vnus, aquis ubi fessus Atax languentibus exit,

345

Occupat eloquio; notus procul ille Larisse,

Notus apud Thebas. Sed enim tiberina latine

Docti omnes per rura loqui; tuque, inclita Narbo,

Carmina piscoso referens accepta Benaco.

Sum nimius; sed visa trahunt, ignosce, tenentque.

350

Dulcia postremo tuguri vix limina parvi,

Orbe peragrato, et laurum mea regna revisi,

Socrates

Vndique convectis ornans, reor, artibus illam.

Silvanus

Longus ero, si cuncta sequar; sic illa parentis

Nature et nostro fuerat suffulta favore,

355

Vt neque Dodonam, nec Cretam Iupiter illi,

Nec Venus Ydaliam, aut Amathum, Eurotamque Dyana,

Nec Delon, Cirramque suam preferret Apollo.

Ille quidem assidue, repeto, volucresque sagittas,

Atque arcum, pharetramque agilem, citharamque solebat

360

Illuc ferre suam, ramoque aptare virenti.

Nescio quid (fateor, Socrates; tamen omnia nosti)

Divinum ramis inerat; per gramina circum

Ludere Amadriades passim, Nimphasque videres.

Hanc, superum rapido dum fulmine rex quatit orbem,

365

Liquerat intactam, solio veneratus ab alto.

Romuleam vidi sobolem pubemque, superbam

Imperio et trabeis, sacras hinc carpere frondes;

Vidi hominum genus argutum doctumque canendi

Esse sub hac cupide, et rarissima texere serta.

370

Ipse ego (quid longus, quid non valet improbus usus?)

Edidici variare modos, ac multa per herbam,

Sed non magna canens; demum me frondibus iisdem

Exorno; celsos poteram nec prendere ramos,

Ni sublatum humeris tenuisset maximus Argus.

375

Hinc michi primus honor, dulcis labor, otia leta,

Pastorumque favor multus, collesque per omnes

Illicet agnosci incipio digitoque notari.

Laurea cognomen tribuit michi, laurea famam,

Laurea divitias; fueram qui pauper in arvis,

380

Dives eram in silvis, nec me felicior alter.

Sed letum fortuna oculo suspexit iniquo:

Forte aberam, silvasque ieram spectare vetustas:

Pestifer hinc eurus, hinc humidus irruit auster;

Ac, stratis late arboribus, mea gaudia laurum

385

Extirpant franguntque truces, terreque cavernis

Brachia ramorum, frondesque tulere comantes.

Hei michi! Quo nunc fessus eam? Quibus anxius umbris

Recreer, aut ubi iam senior nova carmina cantem?

Illic notus eram; quo nunc vagus orbe requirar?

390

Que me terra capit? Potes ad tua damna reverti,

Infelix, sparsasque solo conquirere frondes,

Et laceros ramos, et iam sine cortice truncum

Amplecti, lacrimisque arentia membra rigare?

Ibis? An ignotas fugies moriturus in oras?

395

Infaustum, vivaxque caput! Dulcissima rerum

Spes abiit. Quid vita manes invisa fruenti?

Quid fragilis lentusque dolor precordia versas?

Socrates

Pertimui, longeque aliud te flere putavi.

Silvanus

Heu! heu! parva igitur flendi tibi causa videtur?

Socrates

400

Nulla quidem potius; lacrimosis parce querelis:

Est dolor usque loquax, laurum non eurus et auster,

Sed superi rapuere sacram, et felicibus arvis

Inseruere Dei; pars corticis illa caduci

Oppetiit, pars radices vivacior egit,

405

Elisiosque novo fecundat germine campos.

Vidimus his oculis superos, Silvane, verendos

Leniter avulsam meliori in parte locantes.

Silvanus

Vidisti? An mesto solamen fingis amico?

Socrates

Vidi equidem, et comperta loquor. Vestigia supplex

410

Consequere, atque precare aditum, verbisque caveto

Invidiam conflare deis; quod honestius opta

Transire in terras, ubi nunc tua gloria vivit.

Dii faciant, precor ecce humilis, semperque precabor.