At rex Turcarum primo certamine victus,

Quanquam urbem regni sedem totius et arcem

Amisisse dolet, tristesque in pectore curas

Concipit, auxiliis Persarum exutus amicis,

5

Eversisque Asiae rebus, tamen usque dolorem

Dissimulat vultu, secumque affatus euntes

Hortatur, verbisque animos exuscitat acres

In bellum et rursus vires festinus, opesque

Instaurare parat. Quid enim casusque, diesque

10

Non afferre potest sperantibus? Inquit et ultro

Quicunque adversis potuit succumbere rebus,

Ille iacet merito fortuna oppressus iniqua:

Nec regnare decet, nisi quem non deserit unquam

Imperii virtus semper fidissima custos,

15

Qua nos praeteritae sarcire incommoda pugnae,

Acceptamque ignominiam depellere fas est.

Atque, hoc ne quenquam fallat, providimus ipsi,

Nam, quaecunque urbes nostra ditione tenentur,

Millia multa virum nemorosa ad Dyndima cogent,

20

Quos Lycus et Sagaris, Peniusque, Hispanisque, Cratesque,

Quos Hermus, quos Pactolus, quos amne Caicus

Alluit undoso et viridanti gramine pascit.

Non deerit, qui saxa Cilix colit aspera, quique

Flumina Corcyrii potat frigentia montis;

25

Docti omnes arcu celeres torquere sagittas.

Atque illos, quoniam tanti praenuntia casus

Sedibus e patriis excivit fama propinquis

In Galatis posuisse ferunt iam castra, novemque

Vix iter a nobis absunt semota dierum.

30

Sic ait et fidis circum stipatus amicis

Antetulit celeres latebrosam ad Gorgona gressus,

Vallem aptam insidiis, latrociniisque frequentem,

Quo parte ex omni numerus se contulit ingens

Bellatorum equitum, Persae qui iussa Tyranni

35

Vnanimes faciant, victumque in sceptra reponant

Et tota ex Asia Gallos depellere tendant.

Nec minus Eustachides, postquam sua praemia cuique

Detulit et magno laudum decoravit honore,

Quos virtute animi, manuumque excellere novit,

40

Edicit cunctis et equos et corpora curent

Et sese expediant, ut cum tuba martia signum

Prima dabit post exactos bis quinque dierum

Anfractus, propere coeptis ingentibus instent,

Atque animos aptent armis, ubi postulet usus

45

Et res ipsa loco sese ostendatque, vocetque:

In primis autem in templis casteque, pieque

Omnia sint operata Deo, mox ordine longo

Post actas grates hominum, divuumque parenti,

Castra sacerdotes laudes de more canentes

50

Circumeant et mente pii, votisque precentur

Aeternas mentes coelesti in sede receptas,

Vt res respiciant Gallorum et coepta secundent.

Nec mora conveniunt lecti iuvenesque, senesque

Carmine qui grates dicant, divinaque longe

55

Facta ferant, ut mira volens effecerit olim

Aegypto in media, monstrisque agitaverit urbes,

Vt populum nube intectum defenderit aestu

Noctis et in tenebris claro praeluxerit igni

Disciderit pelagus, liquidasque coegerit undas

60

Hinc atque hinc, veluti geminas consistere rupes

Atque illac siccis pedibus servarit euntes,

Arentemque manu scopulum sitientis eremi

Diffiderit, laticesque in morem eduxerit amnis

Vndantis. Tu diruptis e nubibus escam

65

Coelestem in mediis miserans descendere castris

Fecisti; tu nimbosis e partibus Austros

Excitos, secum vim tantam afferre volucrum

Iussisti omnigenum, numerus vix quantus arena est,

Quiverit ut iam quisque famem sedare, sitimque.

70

Te Phariae timuere acies, gentesque rebelles

Finibus e patriis longe fugere relictis.

Te pius Abramidum populos per inane tonantem

Suspexit, legemque tuam, tua iussa secutus,

Post varios casus, delecta in sede quievit.

75

Te duce nos etiam saevos prostravimus hostes,

Inque metum, turpemque fugam, quicunque supersunt

Compulimus captamque tibi patefecimus urbem.

Tu Rex et Deus es noster; tua dextera nostrum

Robur, quo freti Turcas invasimus acres.

80

Adsis, o, placidusque iuves et coepta secundes,

Vnde tibi aeternum meriti solvantur honores.

Talia carminibus celebrant iuvenesque, senesque

Alternis resonatque piis clamoribus aer.

At bonus Eustachides, perfectis ordine sacris,

85

Ausonios, Gallosque duces, acresque Britannos

Imperat acciri, laetaeque accumbere mensae.

Complerant quam tosta suum, pecudumque, bovumque

Tergora et viridi liquentia vina Donysa.

At postquam ieiuna fames depulsa, sitisque est

90

Et meritas egit grates pius ore sacerdos

Astrorum regi atque hominum, divumque parenti;

Bencius innexus crinem Parnasside lauro

Astitit et citharae percurrens pectine chordas,

Aeternas laudes et facta ingentia cantat,

95

Delectosque duces, genus alto a sanguine Abrami,

Ante alios omnes Iosuem, qui certa secutus

Iussa Dei, Isacidas Iordanem primus ad amnem

Duxerit, anteferens divini faederis arcam.

Ac tum flumen aquis latum compleverat alveum

100

Et pronum rapidos fluctus volvebat in aequor.

Vixque adeo in primis vestigia fixerat undis

Casta manus seniorum oneri delecta ferendo,

Cum stetit in faciem montis (mirabile visu)

Intumuitque vadis superi pars fluminis et se

105

Sustinuit veniens, parsque infera praepete lapsu

Defluxit fugiens, ripasque reliquit inanes

Et siccum calcare solum dedit arida fundi

Glarea, qua fluidum cumbis iter esse solebat.

Nec prius omnipotens genitor decurrere pronas

110

Sivit aquas, populi series quam tota per alveum

Arentem ingrediens, posuit Iericuntis in agro

Castra, sub excelsis munitam moenibus urbem.

Vltima quae tandem sexti post lumina solis

Arietibus nullis, nullo testudinis ictu,

115

Nec terrae ex imis vento erumpente cavernis,

Dum magno clamore virum, clangore tubarum,

Et flictu armorum totus circunsonat aer,

Procubuere solo subita collapsa ruina.

Perque illam ingressi dant stragem et funere mersant

120

Omnia, nec cuiquam victrix manus, iraque parcit.

Mox canit, ut saevo vastaverit oppida bello,

Inque fidem, verbis, lachrymisque rigantibus ora

Inductus, celebrem Gabaona acceperit, utque

Inde Palaestinas fidens invaserit arces.

125

Quo trepidi terrore duces, populique potentes

Accierint magnas equitum , peditumque catervas,

Funditus Isacidas bello delere parantes.

Sed pater omnipotens, cui nusquam exercitus ullus

Obstitit, aut lectas potuere opponere vires

130

Regna suas, imbrem lapidum coniecit ab alto

Aere et hostiles infregit grandine turmas,

Comminuitque acies, quas ut deleret ad unam

Nuniades, medio se sol remoratus Olympo

Constitit, alipedesque repressit Luna iugales

135

Ipsa suos coeli requiem mirantibus astris,

Et lucem insueti terra metuente diei.

Ergo iis excisis legionibus, addit, ut omnis

A Casio ad Taurum, magnique Euphratis ad undam,

Qua se se late regio pulcherrima pandit,

140

Cesserit Abramidum tum primum in iura, fidemque.

Haec dum suavidico complectitur omnia cantu

Bencius, ingeminant laetum convivia plausum

Et numeris Galli acclamant, Italique sequuntur.

Inde omnes laeti consurrexere, diemque,

145

Quam longum, unanimes per castra, urbemque vagantes

Invisere pii, si quos oppresserit acer

Morbus et acceptum primo in certamine vulnus

Languentes molli cogat decumbere lecto.

Hosque ope praesenti et verbis solatus amicis

150

Eustachides, omni cura, studioque salutem

Procurare iubet, se seque accingere coeptis,

Quae restant, urbem ut Solymam, sanctumque sepulchrum

Servitio eripiant, diraeque tyrannide gentis.

His dictis ibat laudum spectator eorum,

155

Institerant dura qui se exercere palaestra

Aut campi spatium celeri transmittere cursu.

Flectere equos, vibrare hastas, attingere signum

Depulsa ex arcu, nervo stridente, sagitta.

Immo etiam arentes dum sol altissimus agros

160

Vreret et magnos tenuaret fervidus amnes,

Intererat laetus, si qui super aethera discum

Triginta iacerent aequantem pondere libras,

Spectabatque libens, ocreas quos reddere leves,

Et galeas tersa rubigine viderat atra.

165

Addebat se saepe etiam comitemque, ducemque

Coetibus instructis iuvenum, qui comminus apros

Aggressi invadunt, timidosque ad retia cervos,

Aut celeres Onagros, canibusque et vocibus urgent.

Interdum accedens, laetis hortatibus illos,

170

Qui contecti armis fluvios innare rapaces

Certarent, ausique essent transmittere fluctus,

Qua patet Ascanius spatiosi gurgitis alveus,

Implebat, partumque datis cumulabat honorem

Muneribus, pulchrae quae cuique cupidine laudis

175

Inflammare animos et in hostem impellere possint.

Hos inter ludos, eventaque prospera rerum

Orta dies aderat, qua castris vellere signa,

Incoeptamque viam miles procedere iussus.

Cum pius Eustachides primos in tecta vocari

180

Gallosque, Ausoniosque duces, fortesque Britannos

Edicit, cunctosque inter mox talia fatur.

Iandudum, o fortes, concordia pectora, fratres,

Sumpsimus optatae quantum requietis et otii

Sit sumpsisse satis; nunc nos insistere oportet

185

Coeptum iter et sanctam Solymorum tendere ad urbem.

Sed quoniam superanda manu multa oppida, multi

Prosternendi hostes, adeundique ante labores,

Nosque Palaestinis via longa excludit ab oris,

Consulite in medium, qua nunc ratione moveri

190

Castra per insidias gentes, populosque feroces

Expediat, quoque ipsa modo largissima victum

Pabula suppeditent, festivaque copia frugum,

Qua sine militiae nusquam non irritus usus:

Non vires animi solitas, non membra tuentur.

195

Haec pius Eustachides placido sic ore locutus

Consedit tacitus, reliquisque silentibus unus

Attius heroum proles generosa potentum,

Euganeosque inter clarae regnator Atestis,

Surrexit, vocemque audax atque ora resolvit.

200

Maxime Gallorum, soli cui detulit in nos

Imperium virtus belli spectata, domique

Te duce, siqua instant tantis incommoda coeptis,

Aeternum nobis parient in saecula nomen,

Famaque, depulsis Solyma de sede tyrannis,

205

Exciet ad laudes nunquam moritura nepotes

Pergamus, nostris nil non superabile dextris.

Quanquam etenim longamque viam, durosque labores

Et morbos, diramque famem impendere, sitimque,

Ac varios coeli casus, aestuque, geluque

210

Scimus, iterque hostes nostrum observare rebelles;

Attamen haec, quaecunque animis praestantibus usi

Pertulimusque alias et nunc ventura feremus.

Forsan et evenient multo leviora, metumque,

Qui nunc nostra acri pertentat pectora cura,

215

Successus rerum felix ostendet inanem.

Pergamus, Deus ipse suos non deserit inanem.

Attius haec animis longe praestantibus heros.

Quem post principibus comes additus Europaeis

Thatinus, cui Threicii mens nota tyranni,

220

Cogitat assidue fraudem. Non fallitur (inquit)

Qui se cunque Deo fidens committit et unum

Esse putat, cuius tutos nos dextera reddat.

Nec tamen est hominum generi prudentia frustra

Insita, qua freti tristes evadere casus

225

Et lapsas res in melius reflectere suerunt.

Quando igitur iam victi hostes Bithynide terra

Cessere et campos nobis liquere patentes,

Ne bellatorum tot millia tentet egestas,

Ingeminans hinc iam partes exercitus omnis

230

Dissociatus eat; Lydos petat illa, Phrygesque,

Auriferumque Hermum, pulcrasque accedat Hypaepas.

Mox Lycia egrediens Selgae considat in arvis.

Haec autem interius, magnae qua Dindyma quondam,

Et cantu et buxo celebrabant orgia matris

235

Atque inter viridem Cybelon Phrygiasque Celaenas

Tendat iter recta, perque arva feracia fines

Mopsopios, tractusque adiens populetur Isauros,

Inque Lycaoniae cultos se transferat agros.

Hinc autem coniuncti omnes iuga montis Amani

240

Conscendemus et Antiochi de nomine dictam

Incolumes, praecunte Deo, veniemus ad urbem.

Vrbem auro ditem, faecundamque ubere glebae.

Dixerat haec Graius simulato pectore ductor,

Quo bellatorum disiuncta potentia se se

245

Frangeret, ac tandem penitus deleta tyrannum,

Quem metus angebat regni per turpe parati

Et scelus et fraudem, formidine solveret atra.

Sed pater omnipotens, quo gloria tanta triumphum

Eustachidae pareret, clarumque in secula nomen,

250

Servatis una Gallorum, Italumque maniplis,

Heroum avertit mentem, nec callida quisquam

Consilia in praesens animo dispexii acuto.

Ausonios igitur se se Boemundus et acer

Tancredus iussere sequi, qua parte sinistri

255

Deflectunt montes Euxini ad littora ponti,

Eandem etiam secuere viam sua signa sequentes

Aulercique et Lexobii, nec inertia Celtae

Pectora, frigenti quos flumine Sequana lambit,

At pius Eustachides, nec non Rhamundus et Hugon

260

In terras flexere agmen, quas longa Propontis

Alluit, eque alto celsus despectat Olympus

Vertice et hinc atque hinc frigentibus irrigat undis.

Iamque adeo Sagarim properans Boemundus ad amnem

Venerat et iacto muniverat aggere castra.

265

Et noctem somnos ducens exercitus omnem

Egerat atque oriens nondum fulgebat Eous

Effuso spargens sitientia gramina rore.

Cum vigiles sensere hostes descendere ab altis

Montibus et turmas campis effundere apertis.

270

Raptim igitur ductorem adeunt, castrisque propinquos

Esse monent Persas equites, qui scindere vallum,

Qui ferro delere pios conentur et ipsas

Aggere disiecto fossas implere capaces

Innumeri, quos et valles, circumque iacentes

275

Confertos capiant denso vix agmine campi.

Haec vigiles uno ore duci, qui pectore somnum

Iandudum expulerat, rebusque instabat agendis.

Ille igitur Tancredum ad se, Cimbrumque ferocem

Accitos, mandat totis educere castris

280

Armatas equitum turmas, peditumque cohortes.

Ite, ait, instructas acies ita sistite, ut amnem

Pone habeant, ne terga hostes circumdare possint

Impune et dubia nostros concidere pugna.

A laeva, dextraque equitum disponite turmas,

285

Cunctaque delectis, alique ne parte laborent,

Subsidiis firmate suis. Haec pauca locutus

Indomiti lirica aeris, squamisque rigentem

Induitur, surasque ocreis includit ahenis.

Ac laevo lateri fulgentem accommodat ensem.

290

Ensem, quo Rholo Normanni nominis auctor

Regnantem in Belgis Catiulcum aggressus, avito

Et regno et dulci spoliavit lumine vitae,

Disiecitque acies et sanguine miscuit atro

Argennimque, Olinamque amnes, Eriumque, Titumque

295

Exin armigero clypeumque, hastamque ferendam

Fraxineam, galeamque dedit, cui vertice in alto

Amphytrioniades ferro et face conficit Hydram.

Atque haec dum properans ductor festinat Iapyx,

Goffredo in somnis, primae sub tempora lucis,

300

Astitit Ida parens, qualis cum vita manebat,

Errantem et puerum claras excibat ad artes.

Quae te tanta (inquit) dementia, nate, coegit,

Vt verbis adhibere fidem fallacibus ausus

Quiveris Ausonias abs te disiungere vires,

305

Disiectasque equitum turmas, peditumque catervas

Obiicere infidis ad caedem et funera Persis?

Non ducis haec virtus, non disciplina, nec usus

Militiae, quam magnus avus Carlusque, paterque

Eustachius docuit, Morinum cum victor ab urbe

310

Tecum una longe saevos averteret hostes,

Cumque hasta Cattorum acies, regemque rebellem

Fudisti et spoliis rediisti dives opimis.

Surge age et Ausoniis certam legionibus affer

Certus opem, quas Abdaridum gens dira latronum

315

Insidiis positis iam funere inergit acerbo,

Ni tu quamprimum ausis immanibus ipse resistas.

Dixit et in tenues abiens evanuit umbras.

At pius Eustachides, monitis commotus amaris,

Excutitur somno subitus, stratisque relictis

320

Exurgens, animo, quae sint ea visa, volutat;

Incertusque an pergat iter, quo tendere coepit,

An vero expectet, fidus dum nuntius illinc

Adveniat, dubiaque animum formidine solvat,

Ingreditur supplex humili cum corde sacellum.

325

Hic precibus fusis, sacrisque ex more litatis,

Edocet Addemarum, genitricem ut viderit Idam

In somnis, abeunt toto cum sidera coelo,

Hortantem quamprimum Italis succurrere victis,

Divisaque acies iter coniungere in unum.

330

Ille autem admirans. Non haec insomnia, dixit,

Irrita, nec falsis alti regnator Olympi

Ludit imaginibus mentes animosque potentum.

Ergo omnes armari equites, peditumque maniplos

Ipse iube, et cunctos pugnam expectare paratos,

335

Ne nostras improvisus mox verberet aures

Nuntius et frustra auxilium properemus opemque.

Haec illi inter se peragunt, ducibusque vocatis

Aere iubent fulgentem aciem considere campo.

Interea coelo stellis Aurora fugatis

340

Exurgens laeto fulgore retexerat orbem,

Atque Itali, Gallique simul testudine facta

Conferti ordinibus stabant, hostemque propinquum

Et clypeo, gladioque, Macedoniaque sarissa

Exceptura acies, densum porrexerat agmen

345

In laevum, dextrumque latus, cui iunctus utrinque

Ibat eques, Turcas saeva qui mente furentes

Frangeret et longe solidis averteret hastis.

Ergo in conspectum postquam venere piorum,

Implentes vallem diris ululatibus, acres

350

Adduxere arcus manibus, solemque repente

Eminus expulsis obscuravere sagittis.

Non secus ac nubes, media cum aestate volantes

Eripiunt oculis subito coelumque, diemque

Effusurae atrum terris arentibus imbrem.

355

Ergo aliae in clypeis, atque in fulgentibus armis

Haeserunt, aliae nudato in corpore fixae

Bellatorum equitum, peditumque hausere cruorem.

Tum vero Ausonii laxis incurrere habenis

Praecipites, hastasque adversa in pectora acutas

360

Dirigere unanimes: ceu cum furialis ab Euro

Impetus arentes veniens inclinat aristas

In Zephyrum, fugit ille abiens contraria donec

Aura cadit, mox exurgens lata arva procella

Verrit et infesto secum trahit omnia nimbo.

365

Sic patrium decus Ausonios et vivida virtus

Concitat et recto saevos petit impete Turcas;

Sic Turcae sua terga fugae conversa dedere,

Atque hinc atque illinc campo cessere patenti,

Disiecti in geminas, turmis bipatentibus, alas,

370

Irritus in vacuas ut cesserit impetus auras.

Ausonidae frustra cursus aliosque recursus

Dum conferti ineunt, lato nec in aequore cuiquam

Occurrunt, vallem misere pereuntibus omnem

Implerint rigidis transfixi membra sagittis.

375

Tum Robertiades pugna commotus iniqua.

Sistite vos socii, nec inultae dedite morti

Pectora, ait, medii dum, ceu generosa leonum

Massylum in sylvis virtus armisque, dolisque

Obruta saepe cadit, fugitivo eludimur aestu,

380

Nec datur in Turcas dextrarum viribus uti,

Dum se proripiunt celeres, neque pectora nostris

Pectoris pugnando audent opponere et unum

Illud agunt, ut nos cursuque aestuque fatigent.

Ergo alia ratione aditus tentandus et arte

385

Pugnandum, quando nusquam locus ullus apertae

Virtuti, dextrasque labor frustratur inanis.

Conversis castra fugam simulemus abenis

Nos quoque et hinc atque hinc turmas sistamus equorum,

In latera ut liceat venientum invadere, dum se

390

Effundit globus ille iterum, nostrosque sagittis

Eminus obruere atque aciem perrumpere tentat.

Daunius haec ductor. Contra quem talia fatur

Robertus, Cymbri soboles Rholonis. An ergo

Venimus, ut Persas astu superasse fugaces

395

Dicamur? Nostroque olim de sanguine natos

Hoc decus, haec tanti maneat nova gloria facti?

Tum mihi vel tellus optem prius ima dehiscat,

Oceanusque ingens fusis pater obruat undis.

Quin potius, siquid superest virtutis avitae,

400

Irruimus densi, tergoque instamus inerti

Et sequimur quacunque abeunt, seu dextera, sive

Laeva petant, etenim nunquam moriemur inulti,

Ni vitae potius simus, quam laudis amantes.

Vos cornu a dextro densi committite pugnam:

405

Nos autem a laevo Persasque Arabasque prememus

Et primis misti ordinibus miscebimus omnem

Caede aciem, aut victi morte occubemus honesta.

His dictis accensa arsit dux Appulus ira.

Nec mihi vita (inquit) tanti est mea gloria quanti,

410

Quanti et honor claram per caedem et vulnera partus.

Immo haec ipsa dies tergo ne, an pectore notae

Hostibus in pugnam gentes descendere suerint

Ausoniae, Tancredus ait, testabitur et me

Patribus indecorem non unquam haec vita relinquet.

415

Haec illi inter se dum dant responsa vicissim,

Aspiciunt facto venientes agmine Turcas

Rursus et effusum contra contendere cursum.

Non aliter, quam cum Boreas a cardine fluctus

Impulit et motas in coelum sustulit undas.

420

Illae autem in Libycos scopulos et littora vires

Effundunt, versaeque retro franguntur et omnem

Aspergunt circum spumis albentibus oram.

Ergo omnes quamprimum Itali, Boemundus et acer

Tancredus, fraterque bonae virtutis Hylelmus,

425

Ante aciem primi opponunt venientibus hastas.

Verum illi, patrio de more, Cydonia cornu

Eminus in mediam torserunt spicola turmam.

Dumque pedem referunt, ceu consuevere, fugaque

Pulverulenta Italo Turcae dant terga sequaci,

430

Excussus Solymanus equo, cui stridula cornus

Acta procul medios penitus transfixerat armos,

Tardavitque fugam, celeremque in tuta receptum,

Dum cuncti simul assistant, aciesque iacentem

Erigit, inque fero trepidantem affusa reponit.

435

Postquam igitur solitis nullus locus artibus usquam

Linquitur et Turcis Itali miscentur et armis

Arma inferre opus est, vulgo caeduntur utrinque

Innumeri cadit, hic iaculo, cadit ille sagitta:

Confodit hasta alios, alios Balearica fundae

440

Verbera et excussae bellantum in tempora glandes

Prosternunt passim, passim furit ensis, equumque

Vrget equus, peditemque pedes, gemit obruta tellus

Corporibus vitae iucundo lumine cassis.

Hernachus Andronem gladio per pectus adacto

445

Praecipitem deturbat equo; mox insilit audax

In Thermum et clava galeam contundit ahenam.

Exanimes Tancredus humi Biciamque, Tamumque

Deiicit, utque leo crudeli concitus ira

Horrendum saevit, mediumque per agmen equorum

450

Infertur, lateque omnes sternitque, fugatque.

Nec minus interea virtute insignis Hylelmus

Caede madere manus, gladiumque tepere cruore

Gaudet et in bello fratri se vividus aequat.

Ille Lycaonium leto dedit Aegocerontem,

455

Exultantem animis et revocantem in proelia Turcas.

Ille Thoam et clavae percussum interficit ictu

Phradmonidem, Cilicum cui gens assueta rapinis

Paruit, atque ultro ducentem in bella secuta est.

Addidit huic geminos Bithynae gentis alumnos:

460

Delicia matris, Crhomiumque et Daetora, quorum

Non formae variatus honos, non ipsa loquentum

Vox diversa sono patrias veniebat ad aures,

Tum quoque mors eadem nullo discrimine facti

Vulneris ad Stygiam demisit utrunque paludem.

465

Concidit inde manu moriens Celtiscus eadem.

Celtiscus, cui non poterat flaventibus undis

Diram auri sedari sitim Pactolus et Hermus,

Dum populos opibus spoliat, dum vertit in usus

Ipse suos quicquid rerum foecunda creatrix

470

Lydia progignit, quicquid ditissima quondam

Complexa est fero sapientis regia Craesi.

Ergo illum socii non protexere cadentem,

Non urbes extinctum ullae, non oppida flerunt,

At parte ex alia, Sagaris qua spumeus unda

475

Inter saxa fluit, laxum curvatus in arcum,

Intulerat turmas Nannetum ductor equestres

Et caedem ingentem ediderat, qua territus ultro

Fugit Arabs, vertit trepidantia terga Sabaeus.

Ipse quoque in medios hostes se Daunius heros

480

Dum iacit atque manus Persarum caede cruentat,

Orsilochum perimit fixo in praecordia ferro.

Ast inter medios humeros fugientis Opheltae

Immitem totis direxit viribus hastam.

Exiit illa furens latum per pectus adacta,

485

Vnde animam moriens calido cum sanguine fudit.

Et iam prima acies Turcarum exterrita fundi

Coepta erat, inque fugam praeceps conversa ruebat,

Cum pugna ingenti fessis aestuque sitique

Instaurata acies equitum superadvenit et se,

490

Qua globus instabat bellantum acerrimus infert.

Hic Itali, primo stabant ut in agmine primi

Pugnantes, verso cecidere in proelia vultu,

Sanseurinus et Vcoleon et Malvetus a quo

Ordine perpetuo gentis defluxit origo

495

Malvetiae et clarum claro de nomine nomen.

Quin etiam regum Medorum a sanguine cretus

Cambyses gladio praectans, praestantior arcu,

Post quercum latitans Italos Gallosque sagittis

Innumeros prostravit humi; traiecit Hylelmo

500

Pectora, Lutetio guttur, quem Sequana mater

Miserat in bellum, comitemque adiunxerat uni

Hugonti. Ille autem fidus comes haesit Hylelmo,

Nec virtute animi, nec robore corporis impar.

Tum vero patefacta acies: turbatus et ordo

505

Ausonidum, campoque fugax equitatus aperto

Terga dedit Turcis: ac, ni dux acer Iapyx

Opponat se se fugientibus, ilicet hostis

Irruat Abdarides et victor castra revellat.

Nanque aderant primos inter Solymanus et acer

510

Hermachus et vastum pugnae certamen obibant,

Vrgentes humeros fugientum et terga prementes.

Non secus atque canes gemini cum forte leonem

Videre, aut saevis frendentem dentibus aprum,

Accelerant gressum et vestigia pressa sequuntur

515

Et pedibus freti morsu clunemve, femurve

Attingunt, dubiique timent, ne forte reflectant

Ora atque accepto capiant pro vulnere poenas.

Sic illi a tergo turmas, aciemque prementes

Extremum dant quenque neci, metus ingruit ingens

520

Omnibus atque atro nigrescit pulvere coelum.

At Robertiades regnator Iapygis orae

Corde dolens, iraque animum inflammatus amara.

Proh pudor, Ausonii, nostraeque infamia gentis

Dedecora, haud ullis, inquit, delenda diebus,

525

Quo vobis animi? Quo verba audacia tandem

Irrita cesserunt? En haec ad pocula vino

Plena ferebatis vestrum se quenque trecentos

Atque etiam plures ausurum invadere Turcas?

Nunc, o, nunc vobis tempus se se omnibus offert

530

Audendi et laudem per splendida facta parandi.

Haec illum frustra iactantem et funera passim

Edentem et fractos revocantem in castra maniplos,

Quando aliud, quo confugeret, nihil esse videbat,

Armatorum equitum circumstetit ala, nec ullus

535

Ausus adire virum, iactis petit undique telis

Pugnantem, summaque locum virtute tuentem.

Non secus atque leo, longis quem comminus hastis

Invasere acres Libycis in saltibus Afri,

Atque hinc atque illinc densa cinxere corona,

540

Ilicet impatiens conceptam exardet in iram,

In mediosque ruens certum petit unguibus hostem

Et stragem infandam canibus (miserabile visu)

Dat turbans, discerpit equos, tela obvia frangit

Et sensim in tutae se subtrahit abdita sylvae.

545

Sic Robertiades, irae quo concitat ardor

Irruit et Lycii stricto caput abscidit ense

Euryali, Gyndemque simul, patremque Dolonem

Fundit humi, Tamyrimque, Pharetaque, Demodocunque

Et se tutantem clypei munimine Rhetum.

550

Dumque adeo praesens animis et viribus omnes

Sustinet, ac pectus ferus huc obvertit et illuc,

Transfixum iaculo femur et genua aegra trahentem

Sensit eum, quo fretum, equum certamen obibat,

Inque acies densas, inimicaque tela ruebat.

555

Ergo ille e media paulatim excedere pugna

Et terrere hostem et vestigia lenta referre

Relliquiasque Italum in tutos revocare receptus.

Interea pius Eustachides, quem fama morantem

Nuntia commorat tantae saevissima cladis,

560

Agmen agens equitum, Sagarim pervenit ad amnem,

Cum iam fusae acies Italum palantia Turcis

Terga darent, clamorque feriret dissonus aethram

Vincentum et passim crudeli morte cadentum.

Hic Italos numero turmisque recentibus auctos

565

Admonuit nigrum pulvis glomeratus in orbem,

Gallos adventare, sagittiferosque Britannos

Atque insperatam victis latura salutem

Agmina, nec campo Persis cessura superbis.

Ac subito. Venit, ecce venit Goffredus et affert

570

Expectatus opem; tales toto aequore voces

Auditae Ausoniis animos auxere, metumque

Incussere hosti, nec longum tempus et acer

Advenit Eustachides, unaque interrita pubes

Leucorum atque acres arcu iaculisque Britanni.

575

Et primi excussis coelum implevere sagittis,

Innumerosque dedere neci, nanque irrita nusquam

Missa in confertas ceciderunt spicula turmas.

Mox bonus Eustachides, Italis quo densius agmen

Instabat, metuendus equum calcaribus urget

580

Et Chlorei pectus funesta perforat hasta.

Volvitur ille cadens madida moribundus arena

Atque Arabum accusat secum praesagia vatum.

E quibus ipse sibi longos promiserat annos

Et sobolem innumeram, sceptrumque immobile regni.

585

Nunc autem primae succiso flore iuventae

Occidit et nullis formosa e coniuge natis.

Corripit inde manu gladium, ceditque, feritque

A dextra laevaque omnes: fit vi via Turcas

Per medios, limesque agitur latissimus et cum

590

Fertur in arva ruens nivibus liquentibus amnis

Et prosternit humi sata culta, boumque labores

Aut cum sublimi demissum ex aethere fulmen

Ingentes imis ruit ab radicibus ornos.

Iamque omnes equites Parthorum, Arabumque repulsi

595

Vertebant trepidi vestigia concita retro;

Cum se Turcarum ductor fugientibus unum

Opposuit, reprimensque fugam. Quo tenditis (inquit)

Quae latebrae iam vos tutae, qui deinde receptus

Accipient? Tantum ne aliquis se praestat in armis,

600

Ipse suo qui vos vel nomine terreat omnes?

Ite, agite, o proles veterum rediviva parentum

Et mecum unanimes armate in proelia dextras.

Ipse ego Goffredum collecto robore quamvis,

Quamvis et triplici pectus sibi muniat aere,

605

Aggrediar, poenasque mihi persolvere cogam,

Quas meruit, dum regna armis attentat iniquis

Nostra, fidem pariter fallens hominumque, deumque.

Haec ait, ast illi tantis hortatibus acti

In dubium pugnae redeunt, et una

610

Immisti Ausonii coelum clamoribus implent.

At bonus Eustachides ingenti concitus ira

Ense ferit Staphylum, cui Susis sceptra tenenti

E galeae medio surgebant vertice flores:

Tum manibus coelum Typhon immanis et asper,

615

Summus ubi clypeum fulgentem conglobat umbo,

Invadens, pictasque vomens e pectore flammas,

Deturbare Deos sublimi e sede parabat.

Deiicit illum igitur gladio per pectus adacto,

Labentemque ab equo verbis obiurgat amaris.

620

I, nunc, et coelum manibus discinde superbis

Improbe et haec Stygias tua fer memoranda sub umbras

Facta, quibus magni regnum sublime Tonantis

Reclusum penitus voluisti evertere, cui ausis

Persolvens meritas poenas pro talibus ausis

625

Aeternum miser aeternis cruciabere flammis.

Dixerat haec, Dryopemque petens, ubi fibula baltheum

Aurea subnectit imas thoracis ad oras,

Transadigit ferrum, totumque in viscera condit,

Damnatamque animam tenebris e corpore solvit.

630

Inde iit Laogonum, Sipyli cui pascua parent

Atque auro similes Tmolus premit arduus uvas,

Concitat acer equum; fugit ille exterritus et se

Contegit in tergum reiecto umbone, ferumque

Protinus immissum duris calcaribus urget.

635

At bonus Eustachides rapidis velocior Euris

Advolat et gladio per tergum in viscera adacto

Perforat ingentem clypeum, lumbosque per ambos

Vmblico propior recludit vulnere ventrem,

Vgulaque excussum misere proculcat equorum.

640

Nec te humiles, Demuche, preces, nec forma, nec aetas,

Quamvis excellens primo sub flore iuventae,

Servavere tuis; nam dum genus utraque supplex

Flectis humi, veniamque oras et brachia tendis,

Traiectus iaculo guttur cadis et sola terrae

645

Purpureo moriens spargis madefacta colore.

Tecum etiam dextram percussus Amulius aurem

Ense ruit, dum tentat opem tibi ferre, ruensque

Ilicet a laeva fusum vomit aure cerebrum.

Acta etenim ferri cuspis per tempus utrunque

650

Letali summos incidit vulnere servos.

Haec tanta Eustachides dum funera fervidus edit,

Ausoniosque iterum fugientem cogit in hostem

Regnatorem in Asiae Solymanum aggressus Opheltes,

Consiliis bonus atque aevi maturus et uni

655

Credere cui suerat curas et pondera rerum

Cunctarum, seu bella forent, sive otia passim

Laetae agerent urbes et amicae commoda pacis.

Haud ego nunc auctor tibi sim, fortissime Regum,

Adversae ut pectus fortunae opponere tendas.

660

Mutatos vident esse Deos? Vident omnia retro

Versa? Nec e nostris consistere in agmine quenquam

Et Gallorum acies, animisque et viribus auctas

Irruere? Et telis complere recentibus arva?

Caedamus victi, montesque abeamus in altos,

665

Relliquiasque illic, superant quaecunque, legamus.

Forsitan insidiis regio magis apta, locusque

Commodior nobis se se offeret: unde repente

Vindictae dabitur non insperata facultas.

Dixerat haec senior, cupiens avertere Regem

670

Ipse tuum, sibi ne fidens se ferret in hostem

Comminus et forti Eustachidae congressus iniquam

Consereret pugnam, nec Diis, nec viribus aequis.

Ille autem dubitans dictis ne auscultet Opheltae,

Fortunam an rursus belli experiatur et audax

675

Instaurare iterum turmas conetur equestres,

Praecipiti Laedam ad se contendere cursu

Aspicit, isque adeo, postquam data copia fandi.

Eia age rumpe moras (inquit) Solymane, tuoque

Si cupis incolumem servare et reddere matri,

680

Affer opem nato, telis quem plurima circum

Turba premit, semperque recentior obruit hostis.

Nec potis est acri se se subducere pugnae:

Quanquam multa virum leto dat corpora et ultro

Provocat egregia Gallos virtute feroces.

685

Ast unum quis ferre parem se pluribus ausit?

Vix has illachrymans voces e pectore Ladas

Fuderat, oppressum cum nuntius alter et alter

Rettulit Eustachidae sevis caecidisset sub armis

Hyldrinum: signi dandi commissa potestas

690

Cui fuerat, gnatique sui concredita cura.

Hyldrinum, genus Odrysium, quo fortior alter

Non fuit, et pugnam qui tanta ex parte pedestrem

Ederet atque acres violentius iret in hostes.

Auditis his e medio se se agmine Persa

695

Proripit antevolans et me ne deserat (inquit)

Quisquis amat, salvumque cupit natumque, patremque.

Dixerat atque illum rapida velocius aura

Currentem, natique metu, tristique furentem

Ira, equitum turmae actutum primique sequuntur

700

Persarum quocunque vocat fors ipsa parati

Et conferre manum victori et, quicquid acerbi est,

Morte, pati, iuvenem possint ut reddere patri

Incolumem, spemque imperii servare ruentis.

Non aliter, quam cum sublimi e turre columbae

705

Conspexere procul passis Haliaeeton alis

Irruere infestum et praedam captare volentem,

Densentur coeuntque omnes, rapidoque volatu

Praecipites, quacunque viam secat ille, feruntur.

Sic globus Abdaridum furialibus ocyor auris

710

Infertur, qua visa magis crudescere parte

Pugna atrox, hic Hetruscum Silymanum Acestam

Deiicit instantem Persis: ferit Hermachus Vmbrum,

Vmber Hylam, Idaeus Athyn, dat Helenora leto

Cicius, obtruncat dextram Corcutus Ibero.

715

Dumque adeo inter se gladiis pugnacibus acres

Exercent, voluuntque vices, nec iam pote quisquam

Vndique nitendo se se divellere ferro,

Hortatur vox una omnes Arabasque, Syrosque.

Este viri, Solymanus hic est, turmaeque recentes

720

Persarum, quae vos inimica a morte reducant.

Audiit Eustachides, laudisque accensus amore

Accurrit, Persamque gravi videt ense metentem

Gallorumque, Italumque acies et fervidus. Hinc vos,

Vos hinc cedentes, uni mihi linquite tantum

725

Hoc certamen, ait, vindex Deus adsit et olli

Debitus hic mactetur honos et gloria facti

Si sua, terrarum quae divulgata per orbem

Terreat infidas merita formidine gentes.

Haec ait et late patefacto limine, regem

730

In Persam fertur praeceps. Exterritus ille

Constitit, ac secum dubio cum pectore versat,

Pareat an dictis, caroque ante omnis nato

Consulat, instantum modo quem subtraxerat irae

Ausonidum, an rapta Eustachidae ruat obvius hasta.

735

Hoc animus iubet excelsus, generosaque virtus,

Atque accepta recens eversi iniuria regni,

Illud amor patrius, sed qui stellantis Olympi

Nutu sceptra regit, mentem consistere in uno

Haud passus, manibus Goffredi addixit utrunque

740

Et patrem et natum nanque hunc pietasque, pudorque

Impulit, ut durum pugnae certamen iniret

Et cursu patrem praeverteret ipse morantem.

Tum vero furiis actus Solymanus amoris,

Quo genere ruis? Cui nunc te te obiicis hosti?

745

Nate ait? Et fodiens saevis calcaribus armos

Vrsit equum, comitemque illis sese Hermacus addit.

Tresque simul petiere unum, mediumque reducta

Eustachidae clypeum Solymanus percutit hasta.

Contundit clava galeam Ninus, Hermacus ense.

750

Ille velut summis in montibus aspera cautes,

Cui faciem Boreas, humeros diverberat Auster,

Constitit immotus, ferrum exegit acutum

Per fauces, gutturque Nino, quo vulnere primus

Interceptam animam tenues efflavit in auras,

755

Inflexitque caput, ceu flos, cui durus arator.

Vomere praeteriens caulem perstrinxit adunco.

Nec mora. Fulmineum convertit in Hermacon ensem,

Quaque patens oculis admittit cassida lucem,

Egit et a malis disclusit vulnere frontem.

760

At pater horrendum stridens, saevissime praedo,

Qui regno, qui me natis florentibus orbas.

Perge, ait, atque animam ferro tecum aufer eodem

Hanc quoque, sed iustus quantum dolor, iraque possit,

Experiare prius. Gladio sic fatus acuto

765

Irruit et totum clypei septemplicis orbem

Deiecit, rigidique oris thoracis apertis,

Eustachidae strinxit summo de pectore. At ille,

Alte sublatum subit dum surgit in ensem

Et conum insignem galeae ferit atque comantes

770

Spargit humi cristas, iteratque ferocior ictus,

Complexusque virum capulo cava tempora pulsat

Et consopitum geminatis ictibus alto

Deturbavit equo, terraeque afflixit et una

Exhalantem anima, fluctusque ex ore vomentem

775

Sanguineos, armis nudari iussit, humique

Stratum vulturiis praedam, canibusque reliquit.