Francesco Mauri Franciscias 5

Testo base di riferimento: R. Francolini, 1833

Cura dell'edizione digitale: G. Della Pietà, 2015

Altre sezioni


Argumentum

Episcopus Franciscum palam nudatum miratur, quem Pius Pastor sua ipsius chlamyde contegit. Affertur vile pallium quod acceptum Franciscus cruce notat ac eo se operit, laudes paupertatis Evangelicae decantans. Praevidet episcopus vitam Apostolicam per Franciscum esse renovandam. Franciscus populi laudes et opprobria contemnit animumque tentationibus obfirmat. Orationi vacat, loca solitaria quaerit. Templa semiruta instaurat, populum ad Poenitentiam convertit. Bernardus de Quintavalle illi se adiungit, opibus in pauperes erogatis.

Praebuerat iustis Praesul iustissimus aures

Intentas pueri dictis, pariterque querelas

Turbidus ingratas castasque probaverat iras.

Ergo odii (neque enim tantum insatiata cupido

5

Tum primum manifesta, olim sed cognita vulgo

Patris erat) causae increscunt; simul effera cuncti

Facta indignantes senis execrantur avari.

Totaque mussantum variis strepit aula susurris.

Praecipue vero turbato pectore magnus

10

Increpitans Praesul facinusque exosus iniquum,

Illum ipsum incusat dictisque incessit amaris.

Contra animo facili et magno complexus amore

Prosequitur puerum consolaturque pudorem.

Nec minus illum ardens virtus et iam agnita plebi,

15

Et nomen nil laudis egens moresque viriles

Tutantur placideque fovent et honoribus augent.

At postquam contemptor opum, contemptor honorum

Franciscus media nudatus restitit aula,

Obstupuit magnus primum obtutuque sacerdos

20

Ora solo defixa tenens immobilis haesit.

Vt vero excussus stupro et lux reddita menti

Emicuit, casu indoluit seseque morantem

Incusans, late extemplo pia brachia pandit

Protenditque manus et sacro termine nudum

25

Excipiens, chlamydis puerum circuntegit umbra;

Qualis forte rapax vacuas dum circinat auras

Milvius implumes foetus cristata volucris

Mollibus obnubuit pennis crepituque cohortem

Imbellem ciet et rauco canit ore receptum.

30

Tum vero (id nec fors alta sed mente premebat

Sic Pater aethereus, divini is numinis ordo)

Improviso annis seraque aetate colonus

Iam gravis, ad notam quem cura adduxerat urbem

Sollicitum agrestis coram affuit. Ergo ubi nudum

35

Hic puerum aspexit, facinusque exterritus ingens

Devovit, mox ipse suis rude tegminis aufert

Ex humeris textum: "Tuque, o puer effera quem vis

Nescio quae nunc urget-ait- cape laetus amictum

Hunc mihi qui superat. Mollis tibi carbasus esto."

40

Haec memorans bonus agrestis simul horrida nudo

Tegmina coniecit; sed enim meliora sacerdos

Continuo afferri iubet increpitatque vocatque

Nunc hos, nunc illos famulos urgetque morantes.

Franciscus vero donum laetabile agrestis

45

Accipit et forma quam primum insignit amatae

Texta crucis, consuta dehinc simul aptat habenda

Tegmina dura sibi. Rigidum tum pectore laeto

Complectens laenam his dictis affarier infit:

"Vt te Acheronteis performidabile monstris,

50

Caelicolumque animis iucundum et amabile signum

Accipio venerorque libens? Vt me, bonus olim

In te, hominum Divunque sator quod pertulit acre

Supplicium iuvat et saevos meminisse dolores?

Te poena informi, te longo mortis hiatu

55

Difficilique obitu quondam mulctare nocentes

Assuetum horrebant homines probrisque notabant.

At modo numen habes sanctum, tibi gloria passim

Personat ingentes vulgo dicuntur honores,

Sternunturque tibi gemmis auroque micanti

60

Supplicibus gentes manibus. Tu regibus altos

Inserpens decoras apices; tu praevia coeptis

Norma hominum fulges, itidem tu rite secundas,

Successusque alis et laeto das fine potiri.

Ergo ades et nostris felix adiungere coeptis,

65

Iam pridem optatum et precibus mihi saepe petitum,

Quaesitumque diu et tandem nunc rite repertum.

Tuque adeo rudis et tergo vix commoda laenae

Iumenti vectantis onus quam mollia nostris

Donatura venis humeris gestamina quam me

70

Ipsa iuvas, nostros artus quam lenis obibis

Hinc ego nec mallem Sarrano effulgere textis

Murice conspicuis lentoque rigentibus auro;

I nec Arachnaeo es Phrygio aut cessura labori,

Numquam succedet mollis tibi carbasus heres.

75

Sed iam age lata sinu duro me conde volentem".

Dixerat et nudos pariter velaverat artus.

Hic vero (litemque novam insuetumque tumultum

Spectatum e populo coetus convenerat ingens)

Infremere una omnes detestarique profani

80

Crudelem sceleris faciem casumque nefandum.

At Praesul (mentem aethereus vigor occupat olli,

Praesagusque animus sacrato in pectore sidit)

Talia divini nequicquam expertia nutus

Esse ratus puerum secum nil vile putantem,

85

Nil mortale animo versantem his vocibus ambit:

"Quis te magne puer quis te Deus urget ab alto?

Quae tibi contemptum rerum hunc modo Numina suadent?

Vnde amor hic? Quae tanta animum causa incitat? Aut quae

Spernacem vis fecit opum? Mercede labores

90

Dic qua nunc acres vita solaris egenae?

Qui te adeo modo texta iuvant horrentia, pridem

Mollibus assuetum? Poterisne haec tegmina laetus

Ferre diu? An tristem mox coepti poeniteat te?

O ubi nunc Tyrio fulgentes murice vestes,

95

Maeonioque illusae auro? Aut ubi semper ad annos

Delecti iustique sinus? Visura paratus

Solennesque dies ubi tantum purpura? Vbi usus

Et variatus honos alternatusque coloris?

En tibi cuncta iacent pedibus despecta sub imis.

100

At non haec temere aut certo sine numine Divum

Eveniunt; bonus aetherei sed rector Olympi

Talia demittit. Nosco modo visa repente

Quae dudum arcana penetralis sede recondo,

Dum me me ipse volens caeli de parte serena

105

Ostendit Genitor Divum tonitruque sinistro

Et non obscuro sonitu vox acta per auras

Detulit in terras manifestoque omine sanxit.

Nosco equidem (me Numen agit) quid monstra futurum

Portendant, quid rite ferant, quid nuntiet ardor

110

Hic novus, unde animi tanta haec fiducia surgat.

Scilicet innumeras, duce te puer inclyte, gentes

(Haud longum) aspicio nova ad arma coire novisque

Moribus addictas cultuque abituque laboresque

Appetere insuetos et te tolerare magistro

115

Militiae casus et duri praelia Martis.

Tu tamen interea (seu laeta insignia ductor

Immensum egregius longe lateque per orbem

Attollens crebras acies ad castra vocabis

Indiga: seu celsus suggestis voce rebelles

120

Mulcebis valida populos et pectora dictis

Dura hominum finges, nostram ne desere plebem,

Neve lares patrios avertere neve Subasi

Pascua laeta fuge, at mecum miseratus inertes

Ignarosque viae nostros invise colonos.

125

Immo agedum (quanquam decus immortale futurum

Conciliis Divum, caeli te sidera poscunt)

Ne properes terris excedere, tarda sed adsit

Sublimem quae te magno lux donet Olympo.

Ede sacros populis ritus praecepta salutis

130

Ede prius, quae turba sequens non rara per annos

Perpetuos toto felicia saecula mundo

Condat et ignotae, virtuti instauret honores.

Tum vero tua composito non praemia deerunt

Certa tibi, nec durorum promissa laborum

135

Palma aberit. Quae fixa manent immotaque servat

Astra inter Pater aethereus, iam tum unde vocari

Assuesces votis et templis rite dicatis

Ipse aderis sidus praesens mortalibus aegris."

Talia fatidicus Praesul canit. Ille canentem

140

Nescit et obiectos simul aspernatur honores.

Interea vulgus totam rumoribus urbem,

(Scilicet insomnem crepitantibus alta domorum

Tecta super famam pennis egisse volatum

Et grave nescio quod crebro ingeminasse loquaci

145

Murmure Francisci claro sub nomine factum

Audierat) variis permiscet, ubique tumultus,

Rumor ubique sonant. Narrant hi Praesule coram

Vt puer exuerit chlamydem utque aptarit amictus

Ipse sibi horrentes atque hispida tegmina nudus

150

Artubus ut sese sortisque domusque paternae

Fecerit immunem, spretis ut cesserit una

Sponte bonis. Mirantur opum mirantur et auri

Contemptorem alii. Vitae mirantur egenae

Vnde animo desuetus amor tristisque cupido.

155

Praecipui vero et quorum pietatis imago

Corda movet patris vesanas acrius iras

Incusant auroque haud exaturabile pectus.

Sunt et qui puerum (nempe hos agit effera Erinnys)

Atracia furiatum arte Eoisque venenis

160

Amentemque animi credant ridentque furorem.

Ille autem largo divini numinis haustu

Iam tum adeo expletus mentem iam turbine rerum

Quassatus nullo aut caecis erroribus actus

Arce sedet summa et vitio sublimior omni

165

Degeneres hominum curas vanosque labores

Despicit atque animo placido spes ridet inanes.

Nec quae fama canit nec quos per compita vulgo

Dant turbae plausus arrecta percipit aure.

Ergo dura novae tum primum exordia vitae

170

Molitur tentatque ultro bellator in armis

Insuetis tener insuetae certamina pugnae.

Pectore ceu nondum rutilo fulgore comanti

Terribilis nec dum magno litus atra cruore

Caspius ora leo, tenero tener imbuit iras

175

Sanguine primaevas, animos dehinc vivida magnos

Attollens virtus caedem indignatur inertis

Quadrupedis poscitque pares hostesque feroces;

Sic puer intrepido primis congressibus audax

Sese corde infert nec quae graviora parantur

180

(Quippe truces Erebi monstra exhorrenda colonos

Ipse sibi generique suo stirpique nepotum

Si qui olim adveniant acres iam fecerat hostes

Religione sacra superisque in vota vocatis

Rite inimicitias pariterque odia aspera firmans)

185

Bella timet. Quin ultro audax animisque superbus

Haud ullis cessura malis ullisve periclis

Corda parat, non assultus non tela nec ullas

Vitatura vices, quamvis horrentia surgant

Praelia et insani subeat Mavortis imago.

190

Iam vero ex illo tantis intersita coeptis

Nulla quies, non parva quidem mora temporis usquam

Assiduos pueri potis est mollire labores.

Tristibus omne autem studiis addicit et omnes

Corporis atque animi cultus. Amat aspera quaeque,

195

Laeta fugit iucunda odit nec ludicra mentem

Vlla movere queunt illabi aut sensibus imis.

Tantum autem separ Divum sacra limina visit

Perque urbem lucosque sacros locaque horrida dumis

Sicubi templa iacent magnis eversa ruinis

200

Mox adit et gemitu nemorum alta cacumina quassat.

Praecipue vero falvi sub vertice montis

Sive antrum horrificum nigrae sive ilicis umbram

Nactus, saxa piis et duras vocibus ornos

Mulcet et alituum genus ad nova carmina sistit.

205

Auroramque illic, nigris dum surgit ab Indis,

Et Phoebum hesperio biiuges dum gurgite anhelos

Proluit immunis Cereris dulcisque quietis

Saepe videt; totumque interdum ex ordine mensem

Sub dio invictus patulave sub arbore vitat

210

Aestum hiememque acre quaque alta silentia suadet

Aut spelunca horrens, usta aut deserta locorum.

Hac puer ingressus voces ad sidera iactat

Luctificas genitusque graves lacrymasque profundens

Multa luit tristique volens admissa dolore

215

Peccata incusat, divinaque numina votis

Supplicibus restans veniam pacemque reposcit.

Quales praerepti mater cum funera nati

Tristia componit defletaque membra supremo

Acclamat tumulo luctus exterrita fundit

220

Et nunc magna amens dictis incusat acerbis

Numina languentes frustra parcentibus ulnis,

Hunc legit amplexus frigentiaque oscula carpit;

Tales ingeminat fletus noctesque diesque

Franciscus moerens et questubus implet amaris

225

Aethera, mens donec crebris exercita poenis

Concretam labem et dirae contagia culpae

Exuat et sensus puros animumque reducat

Ignibus aethereis flagrantem et luce coruscum.

Et iam flammiferis Cancer bis fervidus astris

230

Expulerat bisque ad nigros remeare nitentis

Iusserat Aethiopas Phoebi de more quadrigas.

Et bruma exhorrens bis nostrum exusserat orbem

Nec vero interea Franciscus deficit ulla

Fortuna infractus fessusve labore, sed ultro

235

Instat agens durisque malis sese obvius infert,

Vsque adeo obnixus non cedere casibus ullis

Nec turpi dare terga fugae aut se vertere retro

Donec mortales vigor igneus occupet artus.

Ergo animo exardens nequicquam absistere coeptis,

240

Nequicquam ingentes operum exhorrere labores.

At praerupta aevo desertaque templa ruinis

Atque intermissos cultus et sacra deorum

Ignotasque aras ignotaque nomina cura

Praecipua insequitur meritosque instaurat honores.

245

Proinde autem nec magna humeris vectare per urbem

Saxa piget perque umbrosas excidere silvas

Ligna suburbanisque advolvere grandia templis.

Tum coetus siquando inter mediusque frequentem

Conventum astare populi mox aggere capto

250

Suggestuve alto tripodum, turbam eminus omnem

Vnde oculis legere adversam atque agnoscere posset,

Talia fundebat dictis populumque monebat:

"O plebs, o dives proavis animisque iuventus

Vivida quae generis vos tanta oblivia vestri

255

Fecere immemores, quae nunc divortia regnis

Abiungunt Superum, cognatae spernitis ultro

Gentis amicitias? Patriique alta atria caeli

Linquitis aversi? O quo vos dementia captos

Caeca trahit? Quo foeda animis illapsa voluptas

260

Abducit? Quantos heu sensibus implicat imis

Furtim ignes, quantis perfundit corda venenis?

O cives cur nulla boni vos cura supremi

Pertentat? Magni quin vos solia aurea caeli

Iam tandem aspicitis desertasque aetheris oras,

265

Quas Divum Pater infiris ex arce colonis

Deiectis summa vobis transcripsit et ultro

Iam tum hominum stirpem primis delegit ab annis

Heredem et generi deberi sidera nostro

Constituit mortalesque immortalibus addi?

270

Et tamen (ah scelus) haec o cives spernere dona

Non pudet? Abnuere haec audetis munera? Caeli

Hospitium tanti, tanti aurea penditis astra?

Vosne ea cura poli tenet, is rapit ardor Olympi?

Caelestis memores doni sic gratia vestros

275

Tanta animos fecit? Sic vos in foedera Divum,

Sic in amicitias, sic itis ad aethera? Summis

Caelicolis hominum sic vos iuvat addere gentem?

Pro dolor ignarique boni, ignarique malorum

Quo ruitis? Quin praecipites laxata quadrigis

280

Insanis quo lora trahunt modo cernitis? Ah mox

Supprimite audacique manu reflectite habenas.

Blanda voluptatis captivo vincula collo

Excutite et laetas mentes attollite caelo

Vnde animis genus unde hominum spes certa salutis.

285

Exuite ah torporem et iam defendite longe

Cordibus insanos ignes et carmina vestris

Colchica Circeae quam primum linquite terrae

Crudele hospitium, miscens ubi dira venenis

Pocula Tartareis et sacro murmure adurens

290

Vos hominum ex pulchra facie, illaudata voluptas

Induit in vultus et tergora saeva ferarum.

Iam vero (ne ficta loqui ne ludicra credar)

Huc primum huc acies advertite luminis ambas."

Hic alte tumidam cervicem attollit, Olympo

295

Aequat sese animo quid fas quid iura monendo

Edicant nescit caeloque irascitur alto.

"Ecquid mentis eum et divini creditis haustus

Consortem? Aut ira potius fremituque leonem

Raptantem immani Libycos armenta per agros?

300

Hic struit insidias auro semperque rapaces,

Semper inexhaustos opibus praepandit hiatus.

Coge pecus, tege pastor oves, hominem exuit ille,

Iamque immane ululans lupus insidiatur ovili.

Ille in concubitus Veneremque obscenus in atram

305

Solvit mercentes artus. Sic terga palustri

Nonne volutabro fas horrida vertere saevit?

Ille piger somno indulget lentusque veterno

Torpet; eum obtusum cur non fateamur asellum

En furor hunc ardens, subitaeque agit impetus irae,

310

Igne micant oculi scintillantque ora? Quid ultra

Fulmineumque aprum turpem aut mirabimur ursum?

Sed rerum quid erit modus? Aut comprendere dictis

Quid certis nunc conor ego? Astrorum ignibus aether

Quot micet insignis; devexo a vertice nubes

315

Quot niger Auster agat, nostri dum sidera caeli

Condit et Aethiopum Soles de more serenat.

Ante equidem explorem, et certo prius ordine discam

Quam monstra evaleam et foedas percurrere formas

Vos quibus immutans superinduit effera Circe.

320

Ergo agite astra animo, moneo, affectate volenti,

Dum vacat et Genitor Superum pacatus Olympo

Clamat ab aethereo usque ad solia aurea caeli

Compellit, dumque ille hominum sator atque potestas

Intemerata Patris, naturae inventor et auctor,

325

Vos, malo ex alto pendens, et brachia late

Arduus attollens, sed mutua ad oscula prono

Ore, in complexus ultro ruiturus amicos

Voce vocat magna, caeloque invitat aperto.

Quin etiam horrenti perfossum cernite sacrum

330

Vepre caput, quin pectus hians et lubrica tabo

Vulnera traiectasque immiti cuspidis ictu

Vulnificae plantas! En mollis sanguine barba

Pulvereo concreta riget, squalentiaque horrent

Colla! Rigent flavi crines, riget aurea cervix!

335

Pallet sidereo multum expectatus Olympo

Vultus, adoraturque astris nitidisque coronis

Stellarum evinctus, lustratusque ignibus aethrae.

At vero (o mentes caecas, o dira furentum

Corda hominum) tantos nunc dissimulare dolores

340

Sic iuvat? Ah scire abnuitis! Iam tum ille periclis

Vos quibus eripuit? Numquid non sanguine loti

Illius, exemptique atri Phlegetontis ab imo

Gurgite sulfureisque atque igne tumentibus undis

Servati et magnis asciti foedere sacro

345

Conciliis Divum, caelo descscere ab alto

Et rursus veterem Stygis horrida monstra vocare

Sic in amicitiam iuvat atque exposcere pacem?

Tartareis ne vos, moneo, ne fidite pactis!

Heu cave plebs male suada! Cave, heu, iam pectora cives

350

Excutite, o tandem caecasque agnoscite fraudes.

Aspicite ut sese torvis accincta colubris,

Agminaque usque ciens dirarum insana sororum

Tisiphone a tergo vobis attollat, et instans

Insidias struat! Ah capite arma repente, periclis

355

Consulite in tantis, defendite finibus hostem!

Saepe etiam antiquis odiis accensaque diris

Invidiae facibus, blanda vos impetit arte,

Vipereisque dolis, si qua alto avertere Olympo

Vafra queat, captosque Erebi detrudere ad imum.

360

Vsque adeo vobis transcripta sedilia caeli

Invidet, et torvis divinos spectat honores

Saeva oculis! Ne vero atri, ne fidite monstri

Promissis, valido sed iam tum pectore ad altum

Adspirate polum, obnixique capessite sedes

365

Felices. Vocat aethereus, palmaeque labores

Obiectu Pater emollit, nitidasque coronas

Ostendit laetus, summoque invitat Olympo.

Quare, agite, o veterum contagia dira malorum

Eluite, et pestes animi deponite foedas,

370

Et veniam lachrymis tristes orate profusis,

Discite iustitiam, rectoque assuescite, neve

Iussa verenda Deum, neu sacras spernite leges.

Parcite virtutem iam prodere, parcite vestris

Deturbare animis: date moribus hospita sanctis

375

Corda! piis laetos monitis aptate receptus.

Sic via sidereas vobis pandetur ad arces,

Vos ubi laeta manent longaevae saecula vitae;

Quae non ulla dies, non ulla explere senectus

Evaleat, nullo componere terminus aevo.

380

Scilicet haud desunt illic sua sidera caelo,

Haud sol, purpureo caelum qui lumine vestit,

Illic vita manens, varias non ducta per horas,

Extra obitus, extra iura indignantia motus,

Extra anni cursus, extraque volubile caelum.

385

Ergo, agite, o cives, o plebs, advertite mentes

Huc laeti! o tandem rapidum huc impellite cursum!:"

Haec, et plura dabat Franciscus vocibus altis,

Stans saepe in medio vulgi, saepe agmine cinctus,

Consessuque patrum magno, cunctosque monebat.

390

Iamque erat insignis fama, totamque per urbem

Nomine clarus. Eum pueri, matresque, nurusque

Mirantur. iam tum iuvenes, coetusque severi

Observant patrum, vultuque, animisque verentur:

Et passim multa sublimem ad sidera tollunt

395

Laude neque heroas tantum virtutibus aras

Promeruisse olim priscos, atque aethera nisu

Conscendisse gravi; sed enim mox affore tempus,

Semideos inter primos cum effulgeat alto

Subnixus solio, cinctusque ardentibus astris

400

Franciscus, terris meritos sibi poscat honores,

Plebs canit omnis ovans; avertitur ille canentem

Et plausus odit vulgi, indignatur et auras,

Inter primores fama notissimus urbe

Civis erat tota. Genitor quem protinus ortum

405

(Francisci primus quoniam florentibus agris

Vernaturus erat) perflatus numinis aura

Pectora vaticini, Vernardum dixerat olim.

At plebs Romanae nimium tunc aemula linguae,

Turbavit vocem, Graioque cacumine dempto,

410

Inseruit Latium primisque assuevit ab annis

Surgentem puerum Bernardum dicere, donec

Paulatim nomen tota notesceret urbe.

Hic validos artus iam firmus robore, et aevo,

Connubiique expers, omnemque exosus ab annis

415

Primaevis venerem, quamvis ditissimus agri,

Atque Subasigenum fortunatissimus esset;

Consilio gravis et lingua dictisque disertus,

Audierat vulgi plausus vocesque sonantis;

Audierat monitus, divinaque iussa canentem

420

Franciscum; attonitusque animo spectaverat illum,

Admirans oculis ignem, lucemque coruscam

Afflatam, et toto fulgorem absistere ab ore.

His ergo aggrediens illum, prior excipit:" Heus tu,

Quaeso, agedum, nostros laetus, Francisce, penates

425

Hospes ini; mensas ne dedignare paratas,

Neve horresce dapes: poterisque (agit Hesperus axem

Iam tum purpureum) mecum vitare tenebras:"

Sic heros breviter. Iuvenis sic rettulit orsus:

"O mihi primaevos adeo venerate per annos,

430

O columen patriae, lux o virtutibus ardens,

Multum oculis spectata meis, et saepe magistra

Observata animo; quid nunc hortatibus instas

Pater? Et mollis iussa, imperiumque reponis?

O mihi forte hodie veniat quid munere tanto

435

Gratius? Aut quae me ulla domus tam laeta receptet?

Haec contra dabat ore. Dehinc una (haud mora) dextris

Implicitis, subeunt tectis, coetusque relinquunt

Ingressis positae sedes fecere quietem.

Moxque toris micuere dapes; quibus inde remotis.

440

Olii non citharae modulos, non carmina vocum,

Non bifores poscunt sonitus, thiasosque petulcos,

Sed facta heroum, et virtutum insignia longos

Sermones praeclara trahunt, noctisque profundum

Narrando absumunt. Cedit pars ultima somno.

445

Postera vix nigras radiis Aurora tenebras

Vrgebat primis, motusque et vivida rebus

Lumina reddebat, cum iam Franciscus ab altis

Correptus stratis, supplex de more Parenti

Caelicolum Magno liba intemerata ferebat.

450

Scilicet haud fibras pecudum, prosectave in aras

Porriciens, sed corda animo candentia puro.

Ergo rite suum Genium sic voce vocabat:

"Fide Comes, divum cui me Rex maximus, olim

Mox genitum, vigili cura, assiduoque labore

455

Servandum addixit, donec spirabilis aurae

Iucunda fas luce frui, modo laetus honores

Accipe me consueta tibi per vota ferentem.

Oranti nunc dexter ades, dextroque potiri

Da mihi fine hodie! Pedibus da tramite recto

460

Tendere iter certum, summo qua tollere caelo

Me valeam! Plenos divini luminis haustus

Da tandem et caecis erroribus exue mentem!

Immo, ubi sidereos nox atra accenderit ignes,

Tu vigil Eumenidum assultus, anguesque retortos

465

Frange potens, hostesque manu contunde furentes;

Et ne qua a tergo mihi sese attollere possint

Monstra Erebi incauto, custodi, et consule prudens:"

Talibus orabat iuvenis, cum nobilis hospes

Parte alia secum Bernardus lumen agebat

470

Sub matutini iubaris, sedemque petebat

Francisci, cui multa animo narranda ferebat.

Congressi sedere, manus hinc inde revincti.

Tum prior his aevi maturior orsus, amicis

Franciscus dictis patulas dat comminus aures:

475

"Principio ingentem divum Sator optimus orbem

Condidit, et formis tellurem implevit inanem

Monstrificis rerum, iussitque micantibus astris

Effulgere polos, pontique enabile mutas

Squamigerum pecudes aequor versare natatu,

480

Alituumque animae magnum transcripsit inane.

Nec contentus eo (quod enim dehinc caetera posset

Imperio premere, et rebus dare iura creatis,

Nil dignatus adhuc extemplo gnarus ab alta

Mente hominem fundens, opus immortale laborisque

485

Extremum dedit ipse sui; quem mox novus orbis

Accepit regem sceptris, solioque potitum,

At (ne longa quidem mora) captus fraude colubri,

Excidit infelix felicis limine regni.

Tum Rex caelicolum, magni Patris una Propago,

490

Quaesiturus eum, summo descendit Olympo.

Quin etiam exilii casus miseratus iniquos

(Ah spernax animae virtus et prodiga magnae)

Quo raptum patriae sedem revocaret ad altam,

Mortem ultro, et diras luit atro in sanguine poenas.

495

Quid vero imperium, sceptrique insignia tanti

Reddere profuerat deiectamque arce suprema

Gentem hominum, solio rursum statuisse superbo;

Ni caelo demissa potens tutela reductam

Servaret validoque fovens munimine circum

500

Ambiret celsam sedem, et sceptra aurea regni?

At non una satis tantis custodia rebus,

Non vigil unus erat, non tela immania contra

Eumenidum, fragilis clypeus, non marcidus ensis

Sufficere aut tenues poterant consistere vires.

505

Hinc caeli Domitor, Volucrum de gente petitos

Demisit vigiles, assertoresque potentes;

Qui genus infelix hominum celsa arce receptum

Tutari atque hostes longe defendere possent.

Olii necquicquam segnes data munia complent;

510

Ardentesque animis, simul et coelestibus armis

Assidue cum tartareis bella aspera monstris

Ducunt: victores sequitur sua gloria passim

Aligeros. turpes contra infelicis Averni

Dira caede acies fusae, plagisque pudendis

515

Multa gemunt ignominiam, vinctaeque lupatis

Ora fremunt frustraque cient sub corde furorem,

Ni vero invidiae tantae, irarumque potestas

Immanis domita et coelesti robore fracta

Sic caderet, piceas hominum genius omne sub undas

520

Devolvi Stygis et quamprimum manibus imis,

Siderei videas misceri lampada solis.

Non haec fatidicis vatum monumenta piorum

Carminibus tantum meme docuere, sed hausi

Ipse oculis quae dicam; animo tu conde sub imo,

525

Cynthia supremum culmen superarat Olympi;

Et matutinam iam tum meditata quietem

Prona leves currus properabat tingere Iberis

Fluctibus, ostentum (nec somno urgebar inerti,

Sed vigiles alto versabam pectore curas),

530

Cum mihi terrificum nox visum astare iacenti.

Sublustrem, qua pendentis fax vivida lychni,

Effundens lucem tenebras pellebat inanes.

Namque improviso non umbra simillima sumo,

Sed vivax species veri et conformis imago.

535

Ante oculos medio in thalamo pulcherrima virgo

Constitit. Ornatu miro velamina pallae

Illam insignibant niveae, quam plurima flexo

Illusa argento percurrens purpura obibat.

Tum circum qua colla nitent suprema smaragdis

540

Insertis pallae micat ora et fulgurat auro.

At quoniam atra sinus labes infecerat albos,

Fulgoremque auri rutilum foedarat et ostrum

Proluvie immunda, vultum demissa nitentem

Moerebat virgo et lacrimys simul ora rigebat.

545

Dumque gemens et crebra ciens suspiria ab alto

Corde manu pectus gemina pertundit honestum,

Deiectoque animo tristis sese increpat ultro.

Improviso astat coram teterrima Erinnys,

Nexibus intorti pectus succincta colubri

550

Laeva faces, uncum vibrat ardua dextra tridentem.

Ora efflant ignes, oculi spumantia iactant

Fulgura, praecipites capiti pro crine cerastae

Dependent perque ora vagi perque atra retorti

Colla gemunt linguisque humeros et pectora lambunt.

555

Mox ergo horribili monstrum exitiale puellae

Voce ait insultans: "Heus expectata trifauci

Dudum praeda cani Stygioque sacrata profundo,

Quae modo vis manibus te nostris eximet? Aut quam

Infelix spem mente secas? Via nulla salutis.

560

En ultrix, en dira adsum scelerum ipsa tuorum.

Obscaenam nunc ede animam, nunc ede nocentem

Insidiamque suo regi dominoque rebellem!

Ede face hac Stygias ibit detrusa sub undas,

Sic dira infrendes quassat caput: ilicet hydri

565

Concussi gemuere atrum linguisque trisulcis

Ora remulcentes stridentia nexibus arctis

Virginis intentant captivo vincula collo.

Quin et dirarum extemplo simul affuit agmen

Assiluitque immane ululans trepidamque puellam

570

Ambiit. Igne micat facis haec, illa angue retorto

Stridentem attollit dextram, haec praefulget ahena

Cuspide, caestus eam gravat, haec immane flagellum.

Centum alias alia arma premunt, insignia certa

Poenarum. Ergo omnes certatim aversa trementis

575

Virginis ora petunt telis dictisque lacessunt.

Illa (quid hoc ultra mollisque et semina posset?)

Divum implorat opem et clamorem ad sidera iactat.

Audit orantem caeli regnator et una

Aegide praefulgens et formidabili hasta

580

Aliger insonuit pennis coramque refulsit,

Extemplo Eumenides retro cessere procaces

Tum sic increpitans tumido levis armiger ore:

"Vnde - ait - haec animis tam saeva lucentia vestris,

O pestes diraeque canes? Qua lege supernum

585

Perturbare orbem nostrosque invadere fines

Audetis? Vosne aethereis e sedibus olim

Fulmine deiectae foedasque informis Averni

Sub tenebras contrusae impune has luminis oras

Atque iterum aspicitis iucundi sidera caeli?

590

Quin (scelus) audetis caecas mortalibus aegris

Insidias struere et monstris terrere profanis?

Praecipitate fugam tenebrasque revisite notas!"

Diffugere omnes totumque evanuit agmen.

Vna atque ipsa adeo trepidans dux effera Erinnys

595

Distulit effugium fremituque haec edidit atro:

"Ecquid io umquam animos linquent odia aspera vestros?

Illene rex umquam generi pulcherrima nostro

Qui decora (ah meminisse piget) malus abstulit iram

Exuet? Heu ne parum est summo quod fulmine Olympo

600

Praecipites Erebum nos deturbavit in imum

Et tristes sine luce domos habitare coegit

Aeterno ingentis claudens nos obice terras?

Quodque etiam invisis aurata sedilia caeli

Vi nobis erepta olim transcripsit iniquus

605

Terrigenis ac nostra homini modo regia paret?

Necdum, longa obitis iam tum per saecula poenis,

Caelicolum crudele odium regisque superbi

Iniustasque minas tunidasque exhausimus iras?

Insuper (heu nec vos leges nec iura coercent!)

610

En nostras impune domos et Tartara nigra

Diripitis nostrisque immania saepe trophaea

Ditata exuviis caelo super astra locatis!

At nobis ne regna quidem tutarier armis

Nostra datur; nostras gentes domitare vetamur

615

Et nunc quid superest, qua nos regione potiri

Cogitis? An rursus lucem speramus et astra

Rapta quibus praestant male fidam Tartara sedem?

Esto autem haec levia esse rear, si qua afforet aetas

Suppliciis positura modum aut ferus impia vester

620

Moliri interdum dextra rex fulmina cesset.

At frustra hoc animis votoque optamus inani.

Sed tandem furor hic quid fert novus? Excitus ira

Quid tantum increpitas probrisque infensus amaris

Me petis? Anne meis etiam num perfide tentas

625

Eripere haec manibus praedam? Dignata triumphis

Tum foeda aethereis conscendet semina caelum?

Sat fessas aures longis ambagibus alta

Voce morae impatiens caeli bonus excipit Ales

(Quippe animus casta divinus inarserat ira)

630

Iam dedimus. Satis auditum est. Absiste nec ultra

Tartareos intende sonos quid si ista per annos

Longos virgo nocens fateor sub pectore gessit

Foedam animam sontemque diu caeloque rebellem.

At tu causa mali, dum te male cauta secuta est,

635

Vipereos dum tu flatus auramque nocentem

Inspiras, alte sublapspum corde venenum

Lethiferum bibit et potu se proluit atro.

Tartarei patuere doli (fera cede) tuique

Apparent astus olim insidiaeque retectae

640

Iam tum illa exactae culpas et crimina vitae

Admissa incusat; labes iam rite nefandas

Atque ignominias animae tristissima luctu

Diluit et rapti decus immortale pudoris

Multa gemens nunc te diram execratur et odit.

645

Proinde nitor viden' ut rediit iam in pristina pallae

Virgineusque decor suffusus ut ore nitescat?

Si qua tamen veterum penitus concreta malorum

Restat adhuc animo labes, expendere corpus

Supplicia infectum paulatim longa necesse est,

650

Donec contages excedat funditus omnis.

Atque hinc egregio virgo est credenda magistro,

Quo duce multa ferat variisque exercita poenis,

Quaecumque exuperant scelerum vestigia, ponat.

Audis? Hoc caput haec nostri sententia regis".

655

Ales ait, iuvenisque una coram ilicet astat

Improvisus, eum circum horrida laena tegebat,

Laxaque percurrens rudis ilia restis obibat.

Ad quem sic placido Volucer levis ore locutus:

"O iuvenis praestans animi, tibi creditur uni

660

Haec virgo. Tu fidus eris servator et acer

Depositi assertor, donec demissus Olympo

Nuntius huc adsim concredita dona reposcens".

Nec plura his; inde attonitamque atque ora tenentem

Defixa obtutu dextra parcente puellam

665

Excutiens sensus tactu mentemque refecit.

Tum levis ex oculis tenues secedit in auras

Mortalemque aciem fugiens simul astra revisit.

Vt Boreae cum vasta lues florentibus arvis

Ingruit, horrescunt sata laeta, rosaria marcent,

670

Virgineas deiecta comas candentia languent

Lilia; vitalis tum si levis aura Favoni

Aspiret, praefulget honor mox graminis omnis,

Convestitque recens informes gloria plantas.

Sic, monstris virgo procul infelicibus actis,

675

Attollit vultus laetos frontemque serenam,

Tum iuvenis pedibus proiecta advolvitur imis.

Haec me visa cient, vigilem his terroribus urget

Insopita quies turbatque agitatque iacentem.

Quare agedum Francisce novum, quod pectore verso,

680

Percipe consilium, atque animo perpende quid illud

Exposcat, quid ferre queat quo denique tendat.

Vidi equidem prunensque tenaci mente notavi,

Visaque sub memori penitus modo condita servo

Pectore. Caelestis quam clara insignia vitae

685

Monstraris, cum tu sub limis ab aggere voces

Eminus in populi circum fusa agmina iactans,

Ore tonas divina Patris mandata supremi,

Cumque iter ostendis, virtutem et spernere foedae

Dona voluptatis fraudesque et pocula Circes

690

Monstrificae vitare mones et rumpere nexus.

At vero unum illud mirum praeque omnibus unum

Observasse iuvat quondam et meminisse iuvabit:

Quod tibi nec plausu turbae nec inanibus auris

Commovere animum nec laeto gloria vultu

695

Pellexit surdas blandis rumoribus aures,

Nec temere haec, reor, eveniunt, sed ni mea vanis

Fallitur auguriis mens, protinus altior ibis

Aligeris invectus equis, maioraque passim

Pertentans magnos populos vastumque ciebis

700

Ore orbem, et saevo quassabis Tartara pulsu.

Ergo operis tanti quod dehinc molire laborum

Ne quaeso me me primum exhorresce sodalem,

Neu fuge me comitem summis adiungere rebus.

Est animus coeptis par hoc sub pectore et ardens

705

Magnarum contemptor opum quique insuper altum

Morte obita quem tu captas mercatur honorem.

Praeterea validique suis cum viribus artus

Integrumque aevi constansque in robore corpus

Floret inoffenso naturalique vigore.

710

Nec vero ignavos antehac turpique veterno

Exigere obductos vacui consuevimus annos,

Non vitare acres non exhorrere labores.

Primum autem (quamquam haud huius satis ardua facti

Gloria) proventu quicquid fortuna benigno

715

Defert blanda mihi (neque enim sunt tenuia nostri,

Scis tu iura Laris scis ut me dicere suevit

Felicem vulgus, scis ut non esse beatus

Hoc uno videar: soboles quod nulla senectam

Solatura domi ludat mihi) suadet egenis

720

Mens elargiri modo certa et funditus omnes

Spargere opes miseris, quo me me deinde caducis

Exutum rebus dubiae nec casibus ultra

Fortunae addictum variis, tantum igneus ardor

Sublimem virtutis agat celsaque locatum

725

Arce hominum curas et spes contemnere vanas.

Et summo doceat paulatim assuescere caelo.

Nec vero sine te quicquam mens incohat expers

Consilii non ulla tui me fama sequetur.

Te duce cuncta geram, tibi sese devovet uni

730

Sponte volensque animus! Tu ne rogo defice neve

Differ opem, eximiis dextram ne subtrahe rebus:"

Vt tandem his Heros finem dedit ore loquendi

Excipit, et primum iuvenis sic intulit orans:

"Summe parens rectorque Deum sator optime rerum,

735

Ecquid ager primo vixdum proscissus aratro

Noster habet segetem? Iacto vix semine turgens

Surgit ador? Messes inaratae iugera terrae

O genitor sic ferre iubes? Sed non mea virtus,

Non ars non labor haec, mea non fert dextera; rebus

740

Haud equidem his satis haud par tantam evolvere molem.

Maior agit virtus: tua vis tua magna voluntas

Cuncta afflans aurae vitalis lumine complet.

Tu tamen o pater haec facili precor aspice vultu

Liba pius, iam nunc primas bonus accipe fruges

745

Daque animum invictum atque opera ad maiora paratum.

Nunc ultro ad te hospes venio, nec iam tua visa

Dissimulo. Primum (ne tu modo finge) profecto

Nil equidem ignavum de te nil vile nec unquam

Indecoremve animum moresve habitare sub isto

750

Pectore degeneres veritus; sed vivida virtus

Semper honoratum, semprer te fortibus ausis

Seu dum laeta venit seu dum fors ingruit atra,

Rettulit insignem et nullius laudis egentem.

Quis vero quod deinde ardens sub pectore versas

755

Consilium arguerit? Quis non pia facta probarit?

At non tanta quidem fas haec molimina obire,

Nec dare praecipiti tam vasta per aequora tutum

Vela Noto invitis coelestum nutibus, at mox

Supplicibus votis precibusque vocare necesse est

760

Nomina magna deum, veniamque exposcere rebus.

His simul auspicibus nullus labor irritus ibit,

Et monstris quaecumque atrox portendit Erinnys

Terrificis animos urgebunt mitius olim.

Ergo age (quando aer primo iam sudat Eoo

765

Rure levi, stantque ad cantus altaria circum

Pura sacerdotes puri laticemque Lyaeum

Et sacras libant fruges dum pocula Regis

Suprema aetherei instaurant et numina placant)

Vicini pariter templi sacra tecta petamus

770

Poscentes dubiis pacata oracula coeptis."

Dixerat unaque ingressi delubra subibant;

Procumbunt simul ante aras Divosque precantur.

Interea dum certa petunt responsa Deorum,

Dum quid ab aethereo mandet Rex altus Olympo,

775

Suspensi expectant, sopor improvisus opacat

Attonitum Heroem moxque artus ille resolvit

Alta per obtusos sensus oblivia passus.

Ignea vis animi tantum collecta silenti

Sede micat, tum spectra modis errantia miris

780

Multa videt vocesque audit fruiturque calore

Lucis inaccessae et divini luminis aura.

At pater aethereus caelo ter luce coruscos

Dat tonitrus nubemque obtendens obicit orbe

Fulgentem aurato et radiorum ardente corona

785

Praecinctam ac de nube cana vox protinus ingens

Redditur edicens monitus ex ordine trinos:

"Ne tu consilum (Divum Pater illius auctor)

Verte Subasigenum vir prudentissime quod nunc

Corde foves. Mox divitias (labor hic tibi primus)

790

Funditus elargire! Inopum manus obvia passim

Perque vias perque ampla tibi fora. Languet ubique

Pauper ubique gemit; tristes age comprime luctus

Exilium mox acre instat nullisque levendum

Olim opibus, nec dehinc vestigia crudus obibit

795

Pero tibi duplexve premet te penula, nulla

Cura peni subeat, monitus ea forma secundi

Postremo (immanis labor hic teque acrius olim

Hauriet) aetherei vestigia nuda sequentem

Te Regis tua vota sequi non posse necesse est,

800

Sed frena accipere atque animo parere volenti

Alterius iussis malaque exuperare ferendo".

Vox tantum haec stupor una heroa soporque profundus

Continuo linquunt. Francisco exterritus ille

Mox visa oranti simul et mandata renarrat.

805

Sustulit ille manus vultumque ad sidera grates

Persolvens superis brevibus dehinc talia contra

Cunctanti respons viro sic reddidit orsus:

"En tibi (rebar enim nec me spes vana fefellit)

Aurea nunc caelo tenues delapsa per auras

810

Fax iter ostendit multaque in luce refulgens

Ducit ad aethereas certo te limite sedes.

I, monitus ne sperne sacros! I nunc age segnes

Rumpe moras! Vocat insignis te gloria facti,

Clamore ingenti vocat indiga turba. Reclude

815

Nunc nunc thesauros! Age lux ne crastina tantum

Spectet opus, sed te dives iactura fatiget

Tota hodie! Mora parva mali tibi causa pericli".

Nondum finis erat monitis, cum providus Heros

Expletus mentem divini numinis haustu

820

Ibat ovans notique Laris iam tecta subibat

Continuo famulum simul ad consueta paratus

Servitia accurrit coetus, quos sic bonus ultro

Aggreditur dominus dictisque affatur amicis:

"Hactenus o fidi (neque enim non credita semper

825

Curarum vobis summa est rerumque mearum

Verborumque fides) animis mea iussa secuti

Demissis ultro imperium facilesque tulistis.

Nunc finem haec vestro lux est positura labori

Vos autem quae dicam animis affigite certis

830

(Haud etenim ludicra hodie, aut comumnia vulgo

Cernere erit) meaque haec sint irrita dicta cavete.

Quae sors, quique lares, mihi quanta opulentia nostis.

Hinc felix dicor; sed non ego protinus ille,

Quem fingunt. Quippe ambiguos agnoscere vultus

835

Fortunae evalui tandem; didicique superba

Vt dextra sublime fovens attollat iniquos,

Et temere immeritos colludens aequet Olympo,

Vt contra insultans, sedes deturbet in imas,

Insignes, et quos subvexit ad aethera virtus.

840

Parte alia (quoniam quicquid mortale creamur,

Nos exoratae pallentia mortis in ora)

Praecipites agimur, certa, atque sine ordine praeda;

Vltricesque premunt sontes, versantque flagellis

Eumenides. Timui et vestigia fixa retorquens,

845

Fortunae insidias, astusque, dolosque refugi.

Quare, agite (exposcit vos hic labor) ite frequentes,

Ite citi: quota sit nunc explorate peculi

Summa mei! Mox cuncta simul date cognita venum,

Praedia, rura, domos, fundos, lucra, foenora, merces!

850

Et dapibus sedate famem, atque horrentia amictu

Membra fovete inopum, vacuas quibus insuper auro,

Argentove explete manus, donisque gravate,

Neu quis ob insuetum morem conterritus, ingens

Aversetur opus frugi mihi quominus omnis

855

Proventus digestus eat claustrisque solutis

Divitiis exhausta gemant aeraria totis.

Non hominum, non haec mortalia, credite, mandant

Iussa, sed ora deum, voci parete deorum!

At vero ne certa olim sua munera vestris

860

Servitiis desint, neu vos meminisse laborum

Iam pigeat, prima ante alios sint praemia vobis

Fas sorte excipere et laeta iam mente potiri:"

Talia iussa dabat famulis. Mussare videntur

Olii, nec facti causam sciscitarier audent,

865

Nec iussa expedient, sed tantum adstare silentes,

Cunctantesque animis rem volvere pressius imis.

Increpat ille moras: exciti protinus omnes

Sese operi inviti accingunt. Venalibus agris

Hic sorte addictus, mox arva feracia multo

870

Auro permutat, tum late consita baccho

Iugera et umbratos flava Tritonide colles

Aere novis transcribit heris, mutatque recepto,

Ille greges, et quae flavi iuga laeta Subasi

Vulgo pascuntur, confestim armenta revisens

875

Dat venum atque procos ultro compellat emaces.

Parte alia, haud segnes alii scrutantur in urbe

Proventus mercesque graves; et foenora passim

Larga recognoscunt. Iam quantas arva per annum

Culta ferunt messes, quicquid nemora ardua mittunt,

880

Vmbrosique gerunt saltus, oleaeque sub unctis

Quicquid flaventes exsudavere trapetis,

Quicquid et aerei pecuaria laeta Subasi

Reddiderant, quicquid tandem fortuna beato

Vexerat indulgens redìtu, festina ministrum

885

Turba recensebat, fervensque instabat herili

Mandato. Iamque, absumptis simul omnibus, aedes

Restabant tantum: "Laribus quid parcitis" heros

Continuo exclamat "nil o mihi, nil opus istis

Servatis!" Parent famuli; similique Penates

890

Exitio damnant: eadem auctio diripit illos,

Tum simul omne aurum manibus stipatur egenum,

Iamque adeo vir magnanimus nil mente caducum,

Nil animo ignavum, nil corde agitabat inane,

Sed magnus contemptor opum, contemptor honorum,

895

Sede sedens tuta solidaque locatus in arce,

Ludicra fortunae ridet, casusque protervos.

Iamque unum observat tantum, comes unicus uni

Haeret Francisco; et multo dignatur honore

Grandaevus iuvenem, sequiturque haud degener illum,

900

Non impar animo curis, operique futuro.