Argumentum

Franciscus mane somnia secum repetit miraturque; templum adit, Deum precatur. Hoc in responsum audit:"Vade Francisce, repara domum meam, quae labitur. Mox instaurationi illius temple sese accingit, ad quam peragendam paternae opes occurrunt animo. Patris pecuniam affert et offert Sacerdoti Aedituo templi instaurandi, cui suam operam pollicetur. Miratur sacerdos virilem Francisci animum, pecuniam recusat Franciscoque exponit oraculum de templo mystico et, longa verborum serie, originem ac progressum ordinis per eum instituendi ei aperit hortaturque iuvenem ad pericula quaeque fortiter subeunda adversaque toleranda.

Roscida complexus fugiens Aurora seniles

Oceano bigas croceas tollebat ab alto,

Et nitidum primo caelum vestibat Eoo.

Monstrifero puer excusso de pectore somno

5

Excitus e stratis Franciscus corripit altis

Confestim sese et pedibus circumdat alutam,

Nec non Colchiaca saturam ferrugine laenam,

Maeandro illudens triplici quam circinat aurum,

Promissam ex umero, in laevam de more retorquet.

10

Tum vero (quamquam nondum vis reddita menti

Attonitae, nondum vegeto sub pectore sensus

Excussi omnino), subnixus sede quieta

Composuit sese; atque animo memoranda volutat

Secum una repetens visa altius. Occupat ingens

15

Arcis opus, crebroque agitans examine pulsat

Primum aciem mentis. Sacrae tum germina plantae

Aurea sollicitant animum, natique repente

Frondigerum coetus (visu miserabile) fratrum,

Insuetuque genus pugnae, insuetuque trophaeum

20

Multa trahunt memorem puerum, variaeque per omnes

Picturae ambages, aulaeque insignia versant.

Visa animo repetens dum singula discutit ille,

Aera improviso tinnitum e turribus altis

Dant cava raucisonum: signo de more sacerdos

25

Quo matutinus vocat ad sacrata tribules

Limina conventus, Cererem sacrumque Lyaei

Thuricream puri laticem dum libat ad aras.

Ergo iter accelerans sacram molitur ad aedem

Ingressus primum ante Crucem (namque alta sub ipso

30

Stabat forte tholo), procumbit poplite curvo.

Attollensque pios oculos pariterque supinas

Ad caelum palmas tendens, sine murmure vocis

Mente adit aeternas sedes Divumque silenti

Affatu Genitorem orat fruiturque beato

35

Colloquio, tandemque infit sic ore soluto:

"Magne Pater Rectorque Poli Divumque Potestas,

Aspice me iactatum undis aestuque furenti

Curarum, rege quassum animum, atque attole iacentem.

Tuque una aeterni proles aequaevaque Patris;

40

Cuius ope informi quondam Stygis obsita limo

Gens hominum, nunc astra tenet, qua maximus aether

Fulget, obitque imum rerum pulcherrimus orbem;

Qua constat magnum quicquid secat aera pennis,

Quicquid monstriferi gignunt vada caerula Ponti,

45

Et quaecumque parens natura alit ubere glebae

Saltibus in magnis, latisque animalia campis

Quae nec non refoves nec non alis omnia; servas

Luce replens cuncta et Divini Numinis haustu.

Mene ultro exortem tanti das luminis unum?

50

Vnus ego heu patiar terrena inserpere tantum

Vota animo? Iam mille ierint virtutibus alti

Auspicibus, seque intulerint sublimibus astris;

Solus ego illecebras et non innoxia sectans

Consilia heu! Foveo terras, et demoror ultro?

55

Da, precor, humanas, Servator, maxime, curas

Dehinc animo exuere, atque insueta per avia gressu

Tendere iter durum! Levibus da concitus alis

Quo me tollere humo sublimem, et sistere certa

Sede queam, aethereaeque, erecto ad sidera vultu,

60

Spectare interdum fulgentem lampada lucis.

O tandem, da nocturnis felicia visis

Omina: neu quid triste ferant, nec livida quicquam

Portendant lugubre acies; verum omnia laeto

Successu facilique olim venientia cursu

65

Excipiant, quoscumque manent ea fata merentes:"

His postquam oravit dictis, ter leniter arae

Oscula defigit summae, ter circinat ipsa

Passibus aequatis, ter prono concidit ore.

At Pater aethereus caelo manifestus ab alto

70

Annuit. Improviso etenim tremere omnis ab imo

Visa aedes, summique tholi sacra moveri.

Tum vero ex alta subito Cruce reddita vox est,

Terque aures pueri claro sic verberat ictu:

"Semirutis Francisce domus, iam tum aspice, muris

75

Vt mea praecipitem casum labefacta minetur.

I (te cura manet), repara vel subice pronus

Cervicemque humerosque. Tuis ea viribus olim

Alta diu stabit" Nec plura his audiit ille.

Ac veluti mater, cui dudum effoeta senectus

80

Desuetique negant thalami conubia prolem,

Si qua improviso caesi crudelia nati

Funera conspiciant, mox acri fixa dolore

Corruit exanguisque iacet, nec pectora pulsu

Spiramenta cient, nullus quatit halitus hora;

85

Sic voce audita Franciscus territus haesit,

Diriguitque simul totoque expalluit ore.

At postquam excitus calor exanimata revisit

Membra levis, perque ossa vigor suus ima recursans

Emicuit iucunda repens sese obtulit ultro

90

Laetitia arcanique intrans penetralia cordis

Exturbatque metum, placidaque in sede locatos

Blanda fovet sensus, frontemque animumque serenat.

Ilicet agglomerant sese comitesque fideles

Hinc pietas bene suada, hinc obsequiosa voluntas

95

Adiiciunt ultro, et facilem caelestibus aptant

Imperiis mentem pueri suadentque moventque

Quam primum divis animo parere volenti.

Ille audit, nec tanta horrens tentamina temnit,

Nec iam ddisimulat, nec rerum exterritus alta

100

Mole haeret tantive operis versare labores

Abnuit. Occurrunt, primaeque ante omnia sese,

Quas Pater ingentes penetrali lege coercet,

Divitiae obiiciunt, opportunaeque futurum

Auxilium spondent, explendis ordine iussis.

105

Tum vero infossum terrae obductumque latebris

Stipatumque arctis clausum et compagibus aereis

Multum animum ciet atque oculos circumvolat aurum.

Ergo his exardens secum ipse affarier infit:

"Pro superas quam multa tenet clementia sedes?

110

Indomitae quam longe animae caelestibus irae

Abiunctae? Fugat invidiam procul aethere toto

Aurea Pax, odii fugat exitiale venenum,

Persequiturque minis, tortoque agit usque flagello.

Nam terras exosa atque impacata nocentum

115

Corda hominum, caeli fulgentia tecta beati

Laeta tenet, Divum cui dat Pater optimus iras

Mulcendas animi et flammati pectoris aestus.

Et tamen ecce hominum gens numina temnere divum

Audet, quodque sacris nec honor virtutibus ullus,

120

Quod rari peccata luant et fera nocentes

Supplicia expendant, quod nec iam sanguine poenas

Dent meritas sontes Superum lenta otia culpat.

Telaque ficta vocat, fulmen deridet inane.

Parte alia Eumenides, piceique exercitus omnis

125

Cocyti, quas non pestes, quae mentibus aegris

Crimina non hominum suadent? Bella impia credo

Iam restant divis et caeli moenibus altis

Et faciant. Pater Omnipotens modo cesset inultus

Aethera tutari, et connivens tela reponat.

130

Nondum etenim immanes Erebea oblita ruinas

Monstra, animis nondum praeceps deiectus iniquis

Excidit. Immo odiis ardens gens dira vetustis

Invidet aethereis caelestia regna colonis.

Nec non interea foedas mortalibus aegris

135

Insinuat scelerum facies animisque venenum

Vipereum subdit tacite immiscetque medullis.

Hinc legum neglectus honor, hinc iura fidesque

Fasque pium exilii, terris procul acta nefandis

Probra luunt: tum luxus iner et foeda voluptas

140

Splendescunt, gliscit regnandi insana cupido.

Vnde ira invidiaeque, lues, unde aspera bella

Sanguineis accensa odiis; it separe ferro

Cincta utrumque latus, gaudensque in proelia cives

Advocat unanimesque ciet Discordia fratres,

145

Quis vero, quis nunc amor implacabilis auri,

Quae mala, quot scelerum labes, quae funera quondam

Ediderit, quae nunc edat comprendere dictis?

Evaleat certis? Quot per discrimina caecos

Ire animos cogat? Quam duros volvere casus?

150

An non iura truces, non fas vertere tyranni,

Non sactam rupere fidem, non sacra rapinis

Templa Deum infandis incestavere Cupido

Dum regni infrenes animos invasit, et auri

Incaluit cupidis sitis exarsitque medullis?

155

Iam vero Eoi sinuosa per aequora Ponti

Nonne animi praeceps et vitae prodigus audet

Nauta procellosis caput obiectare periclis?

Credo equidem non ille tegi contentus avito

Sarcophago, aut quia terra gravis durumque cubile

160

Dura dat ille nimis, tu mollius unda parabis.

Et vos o turpes phocae, scopulosaque cete

Excipitis placido mitique cadavera somno.

Sed iam age stirps hominum; clarum quae ducis Olympo,

Sidereo genus, et caeli Divumque repertor

165

Cui genitor datus; excutere interdumque supremo

Tolle oculos caelo, generique avertere terras

Extera regna tuo; atque animo res concipe fixas.

Nunc tantum (heu! Mores ultro inflectamur iniquos,

Perdita facta libet simul hic versare malorum),

170

Cerne ubi honor meritus, magnis ubi munera divis,

Debita, ubi cultus sacer, aut ubi digna sacerdos

Liba ferat superis. Templorum heu limina vulgo

Horrent senta situ, squalentque sine ignibus arae.

Desertisque adytis resonabilis instrepit Echo,

175

Echo montanis assueta latere sub antris.

Quin etiam manus auxilio, ni protinus instans

Huic subeat tecto, devexaque culmina nisu

Attollat valido (medii brevis hora) ruina

Praecipiti demissa solo domus aequa recumbet

180

Sed quid ego haec melius sequar? Aut quid demorer ultra?

Quidve alios horter dictis, questuque fatigem?

Me vox ipsa petit, me sancta oracula Divum

Sollicitant, me poscit opus nostrumque laborem

Exigit. Haec dextra domus inclinata, necessest

185

Exurgat, nostrisque diu stet viribus olim.

Ergo age, ne qua meis hodie mora subdola factis,

Esto operi accingar, simul et praecepta facessam.

At quis erit modus? Aut quo res eat ordine tanta?

Quave ope? Num solus vastas attollere moles

190

Ipse queam? Sat eruntne manus humerique labori

Hi tantum? Aut magnos devexa haec machina poscit

Thesauros? Poscit, nec iam brevis arca profecto

Sufficiat. Verum (neque enim opportunius usquam

Auxilium occurrat) genitor praestabit abunde.

195

Ipse aderit, superantque illi namque aera latentisque

Argenti atque auri penitus defossa talenta

Innumera: haec cultus vertam melioris ad usum.

Quaeque animo fecit cupido dudum ipse profana

Munera. Sacra quidem, et Diis acceptissima reddam.

200

Instituens templa et Divum de nomine festos

Solemnesque dies nec iam sine honoribus aras".

Talibus institerat dictis secumque locutus,

Haec una ediderat. Tum demum voce repressa

Continuo gressus patris molitur ad aedes

205

Festinos, memorem auditi multa excitus aura

Oraclis mentem, et tacite secum ipse volutans

Corde arcana Deum, coelestisque omina vocis.

Et iam improviso limen subit, ac simul acer

Invadit praedator opes caecosque recludit

210

Thesauros: sopita diu (procul arbiter omnis

Conscius) aera manu ciet, avolat ocyus una,

Argentoque auroque gravis pernicibus alas

Adiungit plantis urgens timor. Omnia patris

Irasque ardentesque minas rabiemque furentis

215

Raptori intent puero ingeminantque pavorem.

Non sic Idaliae, si qua adventare draconem

Aspiciant volucres niveo sub pectore foetus

Implumes cohibent pennisque cubilia vallant.

Nec tam sollicito nutrix elapsa cadentis

220

Excidio patriae gremio convectat alumnum,

Multa timens oneri caro, sed caetera campos

Necquicquam ipsa sui propriaeque oblita salutis,

Quam furto puer et rapto timet anxius auro.

Iamque propinquabat templo portamque subibat

225

Semirutam. Contra sacrae venerabilis aedis

(Seu fortuna tulit, nutu sive Alitis actus

Aetherei) custos sese dedit obvius olli.

Quem prior affatu placido demissus et ora,

Franciscus petit et dictis compellat amicis:

230

"Vidi equidem longaeve pater, nec vana fefellit

Vmbra oculos. Manifesta docet res. Aspice quantus

Imminet huic templo casus, quamque alta ruinam

Praecipitem mox tecta dabunt, ea robore firmo

Ni quisquam fulcire paret, sublapsaque tutis

235

Sedibus attollens fundamina prima reponat.

Ergo haec, magne senex, quianam te cura refugit?

Quid tu connives? Quid tanto in pondere cessas?

An forte (id ne vero ausim scelus ipse fateri)

Dissimulans, meritos Divum aversaris honores?

240

Aut, quia sanguis hebet, frigetque effoeta senectus

Et tenui exiles, modicoque in sanguine vires

Iamdudum torpens operum defessa labores

Membra exhorrescunt duros, trepidusque recusat

Infestas animus curas, atque effugit ultro?

245

Exue sollicitos agedum seclude timores.

Non te damna manent, non te labor urget iniquus.

Me tantum (non magna peto) nunc accipe tecum;

Non gravis hospes ero, non me accepisse pigebit.

Hos humeros, has dura manus onera ipsa gravabunt.

250

Tu iubeas tantum sedeas spectesque magister.

Est mi aetas viridis, sunt fortia membra lacertique

Haud quicquam molles. Ardet praestantibus ausis

Non segni sub corde animus, sub pectore virtus.

Immo agedum (quoniam manibus manumque labore

255

Non tantum moles eget haec, sed opem exigit aeris).

En hic aeris onus (prodit, nam veste latebat

Aurum ingens) cape tu munus, cape muneris usum:"

Haec ille. At senior vultus animunque virile

Miratur pueri. Simul ipsum insueta loquentem

260

Obstupet et mentem divini numinis haustu

Arcano expletum ratus; observatque frequenti

Obtutu, et multu iam tum dignatur honore.

Aes autem penitus refugit tactuque perhorrens

Abstinet omnino, contra dehinc talibus infit:

265

"O praestans, o macte animo, virtute future

Macte animo, quae tanta puer te cura fatigat?

Vnde amor hic? Quod Numen agit? Quo robore fretus?

Quove duce insuetos audes tentare labores?

Nempe anni inbelles primique et debilis aetas

270

O puer ista negant. At non tamen irritus ardor;

O Diis auspicibus, miserae dux addite genti,

Praesidiumque hominum patriae spes, sidus et orbi;

Hic tuus. Haud frustra curam hanc sub pectore versas.

Non forte aut errore venis, sed Numine certo

275

Huc ades, et vox me (quod tu non reris) ab alto

Quae dudum increpitans tenues demissa per auras

Te petit inseditque alte tibi corde sub imo.

Necquicquam latuit, necquicquam haud praeterit aures.

Tu vero docilis (neque enim simul omne retexit

280

Consilium magni Patri modo nuntius Ales)

Accipe quae ventura cano, quaeque ipse canenda

Sidereus mandans Volucer mihi detulit idem.

Multa feram, memori tu condita mente teneto,

Haud condenda diu (brevis hora) ea lucis in auras

285

Edet, cum populis vicina per oppida vulgo

Fama canet magnumque dabit volitare per orbem.

Tum vero ipse aliis partim reserantibus aure

Accipies latus partim delata sub ipsis

Luminibus manifesta leges, atque ore notabis.

290

Principio (quanquam non illaudata recursat

Cura animo) non te nulla ignorantia fallit

Esto olim quassata aedis praeruptaque sacrae

Culmina vix superant totiusque undique templis

Fundamenta labant. Tene hanc caelestia credis

295

Iussa domum moneant humeris attollere pronis?

Nimirum mandata aliud, longe tibi templum

Nobilibus monstrant divinae oracula vocis.

Stat quippe alta patens, ingens, augusta columnis,

Mille innixa domus saxoque extructa supremo,

300

Ardua siderei sedes atque unica Regis,

Quam sibi non manibus petiit, non munere poni

Instituique hominum. Verum, non inscius artis

Ipse opifex molem sublimem eduxit in auras

Aethereas, solium alta sibi fixit in arce.

305

Quis positus tanti modus, aut quo marmore tandem

Constet opus, mentem dictis, adverte docebo.

Ipse Deum Rex, ferret adhuc cum pectore magnae

Prodiga corda animae, necdum fregisset Averni

Claustra suis aptans decora immortalia membris,

310

Stagnantis piscosa legens de more profundis

Litora divinique canens mandata Parentis;

Bissenos animo prudens secrevit ab undis,

Piscantum de plebe viros, operumque fideles

Ipse sibi ascivit comites regnique futuri.

315

Hic opifex (neque enim hoc humano surgere templum

More datum, nova sed species mirandaque rerum

Spectanda effigies erat, atque infesta piorum

Congeries hominum) lectos heroas ab imis

Sedibus, ingenti veluti fundamina molis,

320

Surgere prima dedit; primos hos fixit Atlantes

Et templum invictos iussit fulcire superbum.

Iussit et ignotos variis e partibus orbis,

Accitu populos, nova religionis ad arma

Cogere consortesque sibi de gente colonos

325

Aggerere externa, atque alios aliosque vocare

In regnum auspiciis paribus. Virtute corusca

Qui sobolem claram ferrent et rebus adessent

Auxilio magnis valido, imperioque iuvarent.

Quique ministeriis sacris per longa subirent

330

Saecula, venturique darent ex ordine ritus

Perpetuos natis sacrocoque in munere leges.

Quin etiam prolis venturorumque nepotum

Successum, tot Rex olim spondebat in annos,

Concilium accitu quot iam differret in unum

335

Cogere terrigenas cunctos, gentemque beata

Sede locare piam, et fumanti turbine et igni

Deiicere et Stygio fontes devolvere fundo.

Magnanimi Heroes vix iam caelestia dicta

Divini audierant, Regis cum turba repente

340

Certatim omnis ovans iussos cervice labores

(Quisque suum) incurvat, subit et mandata facessit.

Et iam fulta domus bissenis aurea saxis

Constabat, nec deinde domum, sed verius urbem

Moeniaque alta Vrbis credas iam posse vocari.

345

Tantum operi rex ipse opifex dabat incrementi.

Tot manus Heroum iussis operata magistri,

Milia iam magnae positis aggesserat urbis

Moenibus, excelsis ea gloria fulgere tectis.

Iamque adeo certis longos transegerat annos

350

Ritibus, instructis sacris de more priorum

Legibus ardentes simul intemerata coloni

Liba frequentarant, et religionis honores

Sustulerant caelo, fulgebantque aurea vulgo

Saecula nec deerant compostae foedera pacis.

355

At postquam terris hominum divina propago

Visa potens nimium est, sed alto aequarat Olympo.

Protinus intumuit Styx atra immanibus undis,

Infelicem uteri partum illaetabilis edens.

Tum pestis visu horrificae, tum prodiit omne

360

Monstriferum genus, anguiferum caput extulit alte,

Exardens odiis et inexaturabilis irae

Invidiaeque atro pectus foecunda veneno

Thisiphone et vetitas mox occupat aetheris auras

Improviso animos hominum obsessura quietos.

365

Atque hinc interea sensim labentibus annis

Decolor infandis succedere moribus aetas.

Ex illo in peius sublapsa potentia retro

Imperii, et sacrae virtus emarcuit urbis.

Et nunc sordet honos, iacet omnis gloria magnae

370

Spreta domus. Nunc siderei spreta aurea templi

Celestem ornatum, et nitidum posuere decorem.

Quin et praecipitem lapsum devexa minantur.

Qualem Pergameae deiectis turribus arcis

Laomedontiades gemitu spectavit amaro.

375

Hanc sibi caelicolum fateor instaurarier urbem,

Quassatumque domum refici iubet; ipsius ergo,

Hoc et semirutum et praerupto culmine templum

Monstratum pridem tibi crede: hoc illius astat

Argumentum ingens et nobilioris imago.

380

Quare agedum, o nimium, felix, tu posceris alto

Huic operi, te magna petunt exorsa, tibi ingens

Exurgit labor, extremi te gloria finis

Iam manet egregia et clarum per saecula nomen.

Interea ne vana quidem fiducia surgit

385

Haec tibi prima animo: tantis non aspera votis

Sors venit. Hoc dabitur (mora parva) reponere templum.

Quin maiora domos poscunt te Numina; poscit

Ante alios Regina poli, cui denique magnam

Institues, magnos simul instaurabis honores,

390

Et veniae indices festos de nomine Soles.

At vero exactis, positisque his ordine rebus

Iam te efferre animos atque ad maiora necessest

Ire incunctanter, cum iam sublapsa vocabit

Auxilium domus alta domus, cum rite novanda

395

Aurea deposcent urbis te moenia sacrae.

Tu vero ne pectus iners, ne robore cassum

Offer: ades tantum, et primum molire laborem

Principiis adiunge manus, mox auspice Olympo

Cetera non duro venient labentia fato.

400

Non montes tibi ligna ferent, non vecta per altum

Littore ab externo candentia nauta parabit

Marmora; cedet onus ferri, lentumque bitumen

Et lapidum cedet, fulvaeque aggestus arenae.

Coctilibus non haec exurget machina muris,

405

Non te artis tela, instrumentorumve paratus

Sollicitet. Curis non his, non talibus armis

Res eget: haud molis novitas, desuetaque rerum

Congeries duros vectes ferroque gravata

Robora deposcit non coniunctura tenaci

410

Aera trabes morsu et versandas cardine portas.

Lingua potens fandi tantum, et mulcere superbas

Gnara hominum mentes, sanctisque effingere dictis.

Arma tibi non mollia erunt, suggestibus altis

Cum tu olim excelsus Divini iussa parentis

415

Ore tonans magno insuetoque oracula vulgo

Avdita more canens, trepidis mortalibus aegra

Pectora concuties et conscia corda malorum,

Verborum ingenti tonitru quassabis: ibi illi

Iam tum execrantes commissa piacula, magnos

420

Orabunt veniam Divos, et saeva trementes

Supplicia ardenteque faces tortosque cerastas

Eumenidum horrentes, probrosae crimina vitae

Et pestes animi gemitu lacrymisque piabunt.

At scelere abluto et culparum labe profana

425

Turbae exutae animos puraque in luce nitentes

Virtutum; mox te demissum sidus Olympo

Nimirum ostendent, testabunturque futurum

Ductorem ignaris monstratoremque salutis.

Quae cuncta e caeli Divum Pater optimus arce

430

Despectans hominesque videns iam forte relatos

Divina in melius, prisco fulgere decore.

Annuet ore tibi coeptis laevaque serenos

Parte cient tonitru, laetis mox gentibus aurae

Aethereae nimbum flagrantem et luce corusca

435

Fulgentem caelo late demittet ab alto,

Qui corda afflatu vitali frigida lambens

Incendatque imos sensus atque igne repurget.

Ac veluti Alcides Nessei tabe veneni

Saucius Aetaeos postquam bene pertulit ignes

440

Et gravia abiecit duroque obnoxia fato

Membra, levis potuit caeli conscendere sedes;

Sic adeo quas tu magnis hortatibus olim

Implebis monitisque acer dictisque severus

Contuderis, gentes sueta iam luce refectae,

445

Expletaeque animos divini Numinis haustu;

Haud mora, continuo desertae moenia ad Vrbis

Vndique concurrent, passimque sine ordine sese

Miscebunt socias, simul ornamenta futurae

Alta resurgentum murorum et robora castris

450

Viva sacris. Sic frustra iterum (mirabile visu),

Monia iam tum urbis magnae fulgentia surgent,

Caelesti iam pace animis et foedere iunctus.

Hic modus, haec facti via tanti, ita vertitur ordo,

Et labor et rerum summa haex exorsa manebunt

455

Te primum auctorem, tua dehinc exempla nepotum

Turba secutura est, quos tu dux optimus altis

Praeceptis olim institues; sed protinus ipso

Aggressu magnique operis sub limine primo,

Bissenos comites, lectissima corda virorum

460

Accipies tecum fidos, de more quibuscum

Partitus curas acres, operumque labores

Ingentes; rerum summa ad fastigia tendes.

Ergo age, sub tanta, moneo, ne defice victo

Mole animo, neve ipse tuis hoc viribus impar

465

Rere opus. Haud deerunt tantis conatibus usquam

Numina! Non frustra Superos in vota vocabis.

Vltro aderunt dum tu supplex in munere sacro

Implorabis opem, atque hominum de gente petitae

Auxilio affusae circum tibi mille catervae

470

Exurgent signisque tuis sese agmine denso

Addent, raucisonis vel qua complectitur undis

Vltima postremum terrae latus Amphitrite,

Et piger inviso prohibet qua marmore segnem

Arctophylax currum sitientemque emovet Vrsam.

475

Omnis natorum, feret omnis terra nepotum

Vltro acies tibi: laetus honor laetique triumphi,

Perque humiles pagos, perque arva, per oppida quondam

Te praeclara manent, Quid dehinc? Te maximus orbis

Progenitorem, ingens Polo sibi Numen ab alto

480

Demissum accipiet votisque vocabit ad aras.

Prima autem qua protentis media Ausonis ora

Secta iugis, audit gemini vaga murmura Ponti,

Magnanimae tibi nascentur bellique potentes

Florentesque acies tectaeque insignibus armis,

485

Turba assueta malo et virtutum exercita curis.

At tu ne rere hos sine more, sine ordine coetus

Venturos (medium breve tempus) laeta subibit

Prima acies, quam perspicui dabit accola creber

Clitumni flavique tenent qui littora Tybris.

490

Nulla tibi hac una fulgentior agmine toto,

Nullaque amabilior veniet, nulla acrior armis.

Ipsa caput populis sceptroque insignis eburno

Incessu Regina gravi simul altior ibit.

Indigaque arma tenens patris alta insignia fortis

495

Attollet dextra, populisque sequentibus ardens

Ostendet sidus flava de rupe Subasi.

Protinus hinc illiinc geminas radiare phalanges

Aspicies; hanc foecundis e collibus ortam

Picenis non segne piae, non futile rebus

500

Militiae vulgus. Qualis sub nocte minores

Astrorum currus inter micat aurea Phoebe

Iam luce adversae fraternae lampados icta,

Illam flaventis tranantem Thybridis undas

Conciliata iugis tibi Tuscia mittet ab altis,

505

Tuscia vesano dudum exagitata furore,

Frangere dum ferro, nostra adversantibus astris,

Moenia conatur flammisque ac milite saevo.

Namque illam (o divum nutus expertia numquam

Facta hominum) iam tunc ultro meliora sequentem

510

Exutamque ira, exutamque furore pigebit

Omnino immanis coepti insanique laboris,

Quem frustra effudit, nostrum dum posse Subasum

Eruere atque imo iactat se evertere fundo.

Quin etiam excelsae super alta cacumina rupis

515

Opportuna tuis, nemora inter frondea servat

Antra olim votis: illic tibi certa quietis

Temperies. Illic specus alte hiat ore profundo,

Cui niger horrifica lacus super imminet umbra.

Multa adeo expirans iam relligionis honore

520

Vnde animo detur superos invisere coetus.

Illic interea non exercebere nullis

Insidiis: aderit mox importuna Maegera

Bella ciens. Tu ne qua pios fraus implicet orsus

Arma animque para duroque accingere Marti.

525

Ac cum densa tuo lateri sese agmina iungent,

Ne tu animi victus ne curas territus acres

Effuge neu seriem magnorum horresce laborum.

Quin audax i contra, inopum dux omnium egenus

Nimirum tu solus eris, tu posceris unus.

530

Namque aderunt acies laetae non segnibus ausis

Nec iam degeneres clarae aut virtutis egentes.

Accinctaeque ultro casus mox ire per omnes

Subdent seque tuis animosque et pectora iussis.

Quas tu magnanimas et rebus certa ferentes

535

Corda videns summis laeto bonus ore vicissim

Accipies dictis ultroque solabere amicis.

Sed quid ego externo venturam e sanguine prolem

Enumerem tantum? Nullon’ tua moenia foetu

Te patrem efficient? Nulloque Subasida terram

540

Fulgentem partu et sellantem floribus olim

Aspicies? Immo (hic iuvat o cantata referre,

O iuvat Heroas rursus memorare futuros)

Ne medii ne longa quidem mora, foetibus ortis

Bissenis hinc tu primus ditabere; primos

545

Hos lateri comites addet fortuna volentes

Prima tuo. Laetus gravium adiumenta laborum

Hos tu prima leges, tecumque per ardua duces

Rectoresque dabis rerum et post fata magistros.

Quippe ardor iam tum primaevis acer ab annis

550

Conciliis Superum sacratos protinus illos

Ostendet; nec non animis iam vivida virtus

Degeneres penitus curas avertet, et acres

Magnum aliquid mentes invadere laeta monebit

Atque ultro sese claris adiungere rebus.

555

Quales Peneiae viridi sub stipite lauri

Lenticomi subeunt frutices, matrisque sub altis

Luxuriant circum condenso vimine ramis.

Illa petens altas frondoso vertice nubes

Pubentes caelo foetus invitat aperto.

560

Sic olim ipse tuos magnis hortabere factis

Venturos coetus monitisque vocabit ad astra.

Quid vero infamis telum cruces eminus altum

Aspicio? Turpis lethi genus heu, trabe summa

Quid vinclum intortum pendet? Scelerate Capella

565

(Sic capitis dicet te primus tegminis usus).

Quid struis? Aut quo te caecum furor impius urget?

Immanis quo praecipitem devolvit Erynnis?

Vnde adeo exosus lumen spirabilis aurae?

Ah miser, ah male sane, animi depone furorem!

570

Non licet hoc tentare manu quod prodigus audes,

Non tua (quo ruis?) haec anima est, quam funere acerbo

Deiicis. Ipsa olim est numeris repetenda peractis.

Alterum enim illa manet: qui iam dedit, ille reposcet.

Olli stat magno: haud auro, sed sanguinis empta

575

Imbre sacri. Abiures domino cave perfidus illam!

Tu custos etenim tantum, tibi credita. Serva

Innocuam. Properat (modo tu ne intercipe) tempus

Cum sancta atque atrae pestis culpaeque profanae

Inscia terrenos artus moribundaque linquet

580

Membra volens ac sidereo simul ardua caelo

Attollet sese et domibus potietur amatis.

Ergo age, linque nefas, immania coepta furentis

Frange animi! Parce infandis scelerare piorum

Concilium probris! Ne avertere dicta verendi

585

Fida patris! Da corda volens auresque monenti

Da faciles! Ille ad nitidas vocat aetheris arces,

Ille iter ostendit comes et dux protinus idem.

O scelus! Omnino restis placet. Aequoris astu

Surdior irati. Non sic Alpina nivosis

590

Haerent saxa iugis, alto aut stat caudice robur.

Nec monitus audit patris nec mollia dictis

Pectora dat nostris. Sacri haud venerabilis illum

Tangit honor coetus! Heu vana procacibus Austris

Verba damus! Sancta absorbet monita invius aer.

595

Occidimus: manus instat agens (miserabile visu)

Obsceno truculenta operi. Viden’ ipse retortos

Sub collo nodos? Heu, iam trabe pendet ab alta

Turpe onus. Abde cavis manibus, parce omine foedo!

Parce puer scelerare oculos: age longius atram

600

Proice, neve tuis hanc pestem intersere natis.

Tu vero, o sceleris fax atra incestaque turpis

Vade anima! I trux, dira nocens, inamabilis umbra,

Qua re nixa ingens, trahit! I, plaga sexta reposcit

Nempe Erebi, informis specus atque immane Barathrum.

605

Te nox caeca sinu penitus demersa profundo

Expectat. Phlegeton illic torrentibus undis

Cocytus lacrymis tibi grandia pocula miscent:

Styx odium, lamenta Achron tristesque Dolores

Perpetuos servant olim ingeminantque per annos.

610

Tu mox Icariden comitem comes accipe. Iuncti

Ite truces, simul ite pares, absumite poenam

Omnem Erebi; Eumenidas scelere incestate cruentas.

Ter denis ille insignis divesque talentis

Ad mortem aethereum Regem queis prodidit. At tu

615

Nec scelere absimili, furto nec dispare fulgens.

O puer interea tu ne hunc horresce tumultum.

Hoc uno avulso comite, haud tibi deficit alter.

En procul affectans foetum succrescere cerno

Iam laetum, iam formosum, iam veste nitentem

620

Compare. Iam non vulnus hiat seriesque cohortis

Interrupta patet. Nati stant ordine rursum

Fatali numeroque acies effulget eadem.

Verum age, da faciles oculos mihi et aspice, foetus

Bissenos circum quos subnascentia passim

625

Germina consurgant; quam densis terra nitescat

Floribus haec; quot noster adhuc inglorius (at mox

Supra Idam, et geminum Parnassum et culmen Olympi,

Suprae Haemum Rhodopen Taurumque et Caucason altum

Tollet oliviferum caput) effulgere Subasus

630

Iam tum adeo incipiat sertis; quin oppida latis

Circumfusa agris, et quae radicibus imis

Haerent flavicomi montis. Sua pignora vulgo

Certatim addicunt ultro tibi, et undique mittunt

Natorum cuneos. En iam socia agmina gentis

635

Astant magnanimae circum seseque parata

Obiciunt iussis. Viden ut iuvet illa sub armis

Esse tuis? Iuvet insuetum deferre per orbem

Insigne atque acrem sub re tolerare magistro

Militiam et iam nunc primum te Martis ab uno

640

Tentati duros cultuque habituque labores?

Qui tandem innumeros coetus populosque sequentes

Commemorem? Quid facta ducum tua signa sequentum

Dicere coner ego? Aut quae quas ex ordine terras

Ornabunt aciesque tuae, natique futuri

645

Qui fatu expediam? Si famam aequare canendo

Evaleam; primus gemmas quot proferat annus

Quotque Hyblen populentur apes; quota turbidus Auster

Cum Scythiae donat nubes, Lybiamque serenat

Nix quasset Rhodopen, aut haemum everberet altum

650

Scire queam et certis numeris comprendere fas sit.

Quocirca o columen, spes o fidissima nostrae

Vrbis, siste modo, neu singula quaere tuorum

Nomina. Sed tantum partem laevam aspice montis,

Irriguis perfusa iacet, qua parva fluentis,

655

Sed morum probitate virens, studiisque Minervae

Splendida Arachneisque micans de more puellis

Fulginea. Exiguus manans ibi montis ab imo

Prominet, et longi cuneatus acumine dorsi

Plurimus in campos collis transcurrit apertos,

660

Et laeto vicina tuos Mevania turres

(Qualis deprenso nemora inter devia, noctis

Luce sub ambigua, oblati portenta coloni

Dextra, viatori callis divortia monstrat)

Prospectu petit admirans quos littore sacro

665

Clitumni pascis candenti corpore tauros.

Hic non magna sedent summo incumbentia dorso

Moenia (sermonis Romana licentia prisci

Hispellum dixit), sed quem pars dextra supini

Collis opacat, ager Cereri flavaeque Minervae

670

Nunc bonus alta urbis late vestigia servat

Iamdudum eversae, et congesta mole ruinas

Occulit infossas terrae penitusque sepultas

Convestitque solo viridi et frondantibus umbris.

Hinc ferro invertit terram dum fortis arator;

675

Saepe arcus saepe antra cava immanesque columnas

Strataque, saxa aperit tumulosque recludit inanes.

Quae cuncta aspiciens stupet ille atque ore dehiscens

Attonito, vocat inventa ad spectacula sessum

Saepe viatorem laetusque ostendit hianti

680

Obruta seu templi seu fundamenta palati

Et Circi moles et grandia Mausolea

Voce manuque sonat late dispersa per agros.

Ergo (si qua meo est animo prudentia) postquam

Bis lustra explerit Phoebus ter dena, meatus

685

Monstra per obliquos stellantia saepe remensus,

Illic exortum cernes tibi surgere foetum

Te duce pubentes cupiet qui protinus annos

Exigere, optatis tetrici sed dura parentis

Iussa minaeque piis obstabunt. Ille tremiscens

690

Ora patris turbata animo parebit amaro,

Dissimulansque hilari vultu simul ardua rumpet

Vota, sagaxque diu premet alto pectore magnum

Consilium et tristi seram spem corde fovebit.

Interea (neque enim laetis successibus annos

695

Ire sinet cassos) studiis se addiscet honestis

Cecropi Diva tuis et degustare pudici

Libethri audebit laticem et Libethron amantes

Sollicitare Deas sacrumque Helicona ciere.

At simul ornarit fleti pia busta parentis

700

Munere supremo, solido viridisque iuventae

Iam tum praevalidis firmatus viribus artus;

Militiae confestim inopis iuratus inibit

Sacramenta, ultroque merens sudabit in armis

Fervidus aere tuo. Qua sub stipe fortibus annis

705

Exactis, iam devexus, iam vertice canus

Intermissa diu Phoebi Aonidumque reviset

Otia, cycneasque effundet pectore voces.

Magnorum non facta ducum, non ditia regum

Sceptra canet, saevo non eruta moenia bello

710

Carmine deflebit, non fasces inclyta dicet,

Roma tuos. Alia arma vocant diversaque surgent

Sceptra illi gravibus numeris maiora tonabit.

Scilicet hic primus caelo te carmine tollet

Perque virum vehet ora tui cantator opimam

715

Pauperiem regni, qua tu splendere iubebis

Qui tecumque manent coetus post fata nepotum.

O laetam, o faustam lucem, quae servat alumnum

Hanc tibi! Da dextram, pater o fidissime proli,

Da simul amplexus venienti omenque secundum,

720

Et viniam exora, feliciaque oscula iunge!

Hic Franciscus erit soboles tua postuma et heres

Nominis: huic precibus sedes mercare beatas.

Haec decora, o puer, hos tibi me enumerare triumphos

Aethereus, farique Ales iubet! Omnia quae te

725

Progeniemque tuam ventura ex ordine quondam

Certa manent; sed nec quam multos servet honores

Caelicolas inter, Divum Pater optimus, olim

Quamque hominum fulgens tua crebra per ora sonabit

Gloria, complecti numero nec carmine quivi.

730

Interea (o laetis numquam non invida rebus

Fortuna) haud tantis successibus aspera deerunt.

Tristia iucundis iungentur. Luctus amaris

Gaudia turbabit lacrymis, et saepe tumultus

Belligeri unanimis descindent agmina gentis.

735

Nusquam etenim insidias struere et pia corda tuorum

Vipereis Stygiae pestes furiare venenis

Cessabunt. Ruet ante alias accincta colubris

Thisiphone, heu! Quot acerba tuis, quae funera natis

Quas strages obitusque ducum dabit illa tuorum?

740

Bellum ingens video, bellum immortale parari.

Hostis amarus atrox, gens indefessa labore,

Aeterna exercens odia, insaturabilis ira.

Mitto autem ventura olim et quae maxima porro

Bella aderunt feros perturbatura nepotes.

745

Nunc tantum perdisce tuus, qua percitus ira,

In te ardet genitor, duro quem robore dextram

Armatum, decorisque sui sanctique pudoris

Oblitum et saevas torto tibi verbere plagas

Intentantem atris, obiectantem aspera dictis

750

Mox hic cernere erit. Quippe hoc te vulnere primo

Prima lues petet; huic tu primo assuesce dolori.

Huius causa mali infaustum aes aurumque paternum.

Proinde, age, rumpe moras, moneo, hanc puer abiice pestem

Vel tu redde patri. Non his domus ista reponi

755

Auxiliis poscit; certas quibus alta resurgat

Machina, servat opes caeli bonus arbiter. His tu

Fide ultro, has adhibe, molem his attolle sub auras.

Ne vero Eumenidum saevos horresce furores,

Neu terrere minis, sed qua vocat ardua caelo

760

Gloria, carpe viam. Nusquam non praemia virtus

Pandet iter, perque anfractus, perque invia saxa

Hac duce non omnes quondam superare labores

Non poteris, donec caelo potiaris amato.

Hic fortunatis sua sidera nosse colonis

765

Hic et nosse suum fas Solem, hic maximus aether

Auricomos late campos, sedesque beatas

Nescia regna mali iucundo lumine vestit:"

Talia vaticino senior dabat ore, piosque

Fata recensebat puero sobolemque futuram.

770

Ille animo prudens memori narrata locabit.

Praescius at longo tandem sermone fatiscens

Conticuit vates pressaque hic voce quievit.