Argumentum
Liber hic continet divinae Francisciados argumentum, ac deinde, invocato Spiritu Sancto petitoque Seraphici Patris auxilio, Vates est in aditu narrationis, qui aditus breviter complectitur Filii Dei ad nos adventum, nostram per eum redemptionem, concilium et consilium Apostolorum obiter tangit et per eum gentium ad Christum conversionem multaque secula aetate Saturni longe feliciora quibus gaudebant Christiani. Vident et invident Cacodaemones. Hos ab inferis catervatim exeuntes ut omnia perturbent ac sceleribus permisceant sub variis monstrorum formis Poeta describit. Vitia regnant, virtus exulat, miseram mortalium vicem dolent caelites. Apud Omnipotentem Deum de ea re Angeli conqueruntur. Illum admonent promissionis ab eo sibi factae de Francisco nascituro in gentis humanae solatium. Tandem audiunt eum iam esse natum, tum exilarati laudes Dei concinunt. Hinc narrationem vates aggreditur adolescentiam Francisci describens, deinde Cacodaemonum invidia quippe qui praesentiant ab eo se magna praeda privatum iri, suasque proinde adhibent arte ut damnum hoc pueri morte praeveniant. Inducit Tisiphonem iram infrendentem et alios Daemones ut bella moveant excitantem. Rixam pugnamque commovet inter Assisiates et Perusinos ut mutua caede plurimis utrimque cadentibus, Franciscus una deleatur.
Astricomis Heroa manus, thoraca, pedesque
Vulneribus fossum et qui flava e rupe Subasi,
Ore tubaque canens, mille indiga ad arma vocavit
Agmina, et ad vitae melioris compulit usum,
5
Mens canere ardet. Amor divum, levis Aura, canenti
Pande ortus, obitusque viri saevosque labores,
Et quo quemque modo subiit, quibus obvius illis
Vltro ierit telis, qua spe discrimina tandem
Angusta intrepidus vitae tentarit egenae.
10
Tuque idem alme Heros, inopum Dux inclyte, seu iam
Sanguineis ardentem astris te, sede corusca,
Flammantis regio caeli tenet ima Volucrum,
Qua Patris intenti iussis de more supremi
Aurea tecta colunt coetus, quot volvit arenas
15
Oceanus pennis acti pernicibus omnes,
Omnes stelliferis evincti tempora sertis;
Sive tibi evecto patuit sublimior aula,
Bisseni Heroes qua, terrae Erebique tyrannis
Devictis bissena alte statuere trophaea;
20
Da bonus auxilium, da me pater, aequore vasto
Currere iter coeptum, atque audacem remige puppim
Allabi dextro et portu se condere amato.
Postquam Rex superum, magni Patris una propago,
Aethere delapsus, latuit mortalis in alvo
25
Virginea, et primis vagitibus impulit auras
Vitales; dehinc vir, transverso brachia ligno,
Atque ambas fixus diversa cuspide palmas,
Et malo ingenti corpus protentus, acerbam
Mortem obiit (scelus infandum) pro sontibus insons,
30
Vt pius antiquam labem, mortalibus aegris
Concretam ablueret; neu iam ultra admissa prioris
Furta patris luerent morte exilioque nepotes,
Sed tandem exempti vinclis et carcere caeco,
Aetheream laeti ad sedem, et patria astra redirent;
35
Conveniunt simul Heroes sub paupere tecto
Parva manus, (neque enim bissenis amplior) omnes,
Quos, dum nodosis circumdant retibus undas,
Captivosque trahunt scruposa ad littora pisces,
Rex pridem bonus ipse opera ad maiora vocarat,
40
Tum laeti eximio sortitus munere tanti,
Consilia inter se vario sermone volutant,
Quid faciant, quibus auspiciis, quove ordine coeptam
Instituant vitam, quibus ipsam legibus ornent,
Explorant, simul ambigua ac diversa loquentes,
45
Praecipue vero chari praecepta magistri
Multa diuque agitant iterumque iterumque revolvunt.
Quippe illum observant animis, ipsmuque verentur
Absentem, immani pridem quem funere raptum
Deflerant vivumque iterum quem tertia vivis
50
Reddiderat croceo surgens Aurora cubili;
Quem saepe aethereo fulgentem lumine et ipsi,
Os umerosque Deo similem inspexere paventes.
Quin etiam coram simul audivere loquentem
Attoniti, nec iam dictis mortale sonantem.
55
At vero e numero tum visa avertitur unus,
Scrutarique audet manibus sacra volnera; moxque
Vt tetigit, sensitque hominem, manifestaque veri
Vt Ducis emicuit facies, et nota per aures
Vox iit, increpitat: "Deus, o Deus ac simul ore
60
Incurvus prono, exclamat, nec me ut mea fallit
Mens laeva, utque animum diversum agit avius error!
Et tamen ora modo defleti viva Magistri
Nosco equidem nosco divini lumina vultus;
Et multa incusans, scelus exhorresco profanum."
65
Ergo ubi summa diu ac multum res acta per altos
Sermones, tandem Regis memorabile nomen
Constituunt late magnum deferre per orbem,
Et canere ignotos populis, et pandere ritus.
Haec animis nunc has nunc alternantibus illas,
70
Vna viris adeo potior sententia visa est.
Haud mora: sese operi ardentes, operisque labori
Accingunt: nec iam longo post tempore, magno
Orbe pererrato, nomen fulgebat amatum,
Perque urbes, perque arva volans perque atria regum.
75
Et iam flammifero vultu, rutilisque quadrigis
Alternis varias lustrante Hyperione terras,
Plurima curriculis ierant felicibus acta
Saecula: vitisator pacatis qualia regnis,
Haud dederat primis Saturnus gentibus olim,
80
Non Ianus pater occipitis non lumine frontis
Viderat; horrisonas quamquam iam, cardine verso,
Bellorum portas ferro gravibusque catenis
Clauserat, iniectoque in vincula saeva furore,
Insuper et vectes, aerataque robora centum
85
Obdiderat, se se custodem liminis addens.
Interea gentes, solidis quas maxima late
Fert humeris tellus, quasque ambit gurgite Nereus
Fluctivago, securae adeo felicia quondam
Saecula multa itidem, cursu ventura perenni,
90
Expectare audent: nec deteriora quietos
Gaudia concipiunt, spondentque futura per annos.
Nec vero in tantas frustra spes numina votis
Sancta accersissent, precibusque ea munera cassis
Optassent, populos late ni iam undique Erinnys
95
Obsedisset atrox, perturbassetque beatos,
O Superum pietas! o caeca, atque inscia rerum
Corda hominum, sic prorsus hebent sic fidimus ultro
Fortuitis? heu! nos passim mutabilis aevi
Sic infelices alterna eludit imago?
100
Ergo hic una hominum facies, amor omnibus unus
Relligionis erat; sanctoque in pectore mores
Cana fides, castusqe pudor servare docebat
Puros tunc Mystas: per quos extrema recedens
Iustitia, et terras linquens, repetebat Olympum,
105
Aureaque immiti cedebant saecula ferro.
Heu! namque immanis rex illaetabilis Orci,
Antiquum exercens odium, invidiaeque cruentis
Accensus stimulis, invisum effundere in orbem
Iam scelerum innumeras facies, et mittere saevas
110
Ad superos pestes Stygiis properabat ab oris.
Quae laetas non ante auras, non sidera caeli
Lucida non rutilam spectarant lampada Solis;
Vel cum terrigenas manibus rescindere caelum
Aggressos Titanas, et impia bella minantes
115
Caelicolis, Pater omnipotens per nubila densa,
Fulmine contorto, fumoque involvit et igni.
Iamque aderat funesta dies, qua dira cruentis
Tisiphone manibus, colloque et crinibus atris
Stridentes implexa angues, facibusque coruscans
120
Funiferis, Erebi vasti illaetabile regnum
Liquerat (insuetam requiem dux efferus Orci,
Et poenas animae sontum obstupuere remissas)
Monstrorumque ferox comitatus, et agmina dirae
Adsunt saeva duci: nam quicquid Tartarus ingens
125
Terrificum gignit, quicquid lugubre sub undis
Luctificis Cocytus habet, iam luminis oras
Occupat, et late aethereum simul inficit orbem,
Horrida Tisiphone, signa exitialia dextra
Lethifera attollens, infert dux praevia se se,
130
Et monstra exacuens ciet, et furialia suadet
Hortatu ingenti scelera, atque exaggerat iras.
Vltro adsunt animosae acies, et dicta facessunt.
Iamque adeo late, obscura sub nocte, per agros,
Perque urbes passim, per compita, perque domorum
135
Tecta, insultantes, feralique ore gementes,
Terrorum facies visae auditaeque volantum.
Scilicet hic fremitus imitantur voce ferarum
Terribiles; illic immani corpore foedas
Quas olim, mundi vasta sub mole nocentes,
140
Primigenae caelo eiecti duxere volucres.
Ostentant formas vulgo et mortalibus aegris
Turbatas pavida mentes formidine quassant,
Namque, ubi non turpes Sphynges? non Gorgones atrae
Improviso astant? ubi non Lernaea repente
145
Sibilat Hydra, caput numeroso vertice tollens?
Emicat hic, immane fremens; ardensque Chimaera;
Illic assurgit vasti Cyclopis imago;
Hic canis ore triceps; illic dat Scylla biformis
Inguine latratus: tum vulgo horrentia monstra
150
Mille alia aethereas complent terroribus auras;
Et quae saepe, metus natis impune parantes,
Componunt matres obscaeno corpore, seu quae
Parietibus pictor tabulis seu ponere suevit.
Praeterea, quibus ad fauces atque ostia mundi
155
Tartarei cecidit sorti custodia, pestes,
Luminis invisi nitida regione potitae,
Vna omnes (scelus) unanimes pervadere gentes
Festinant, pariterque observantissima recti
Corda hominum tacite invertunt, animisque venenum
160
Vipereo subdunt. Immanior omnibus, ante it
Praecipiti dux una alias impulsa furore,
Cervicemque tumens, irarumque ignibus ardens.
Nempe haec, cum Genitor superum vix prima recentum
Molitus rerum, magnique exordia mundi,
165
Astrigerum valido firmasset cardine caelum,
Affigens rutilos septenis orbibus ignes,
Cuique suum; cum vix terram librasset, et undas,
Atque ignem, et liquidum circumfudisset inane.
Agmina caelicolum ter trina, recensque creatum
170
Alituum vulgus, mentes sine corporis usu,
Aggressa, imperio Regis desciscere ab alto
Impulit aetherei, et caelum quatere omne tumultu,
Fraternisque armis. Ah! gens male suasa, Triones
Quid super Arctoos animis molire triumphos?
175
Quid struis invitis sedes super ardua fatis?
Et nunc ergo acies pariter collecta sororum
Pone subit. Bacchans, et scintillantibus ardens
Ira oculis, it prima duci comes addita magnae,
Qui cum diversis manibus Discordia binos
180
Attollens gladios, partitur laeta labores.
Tum vero ambabus regnandi insana cupido,
Hortatrix scelerum pollens, et saga malorum
Se se ultro agglomerat, saevosque adiungit in usus;
Nequicquam torpens, nequicquam ignara nocendi.
185
Gliscit ubique fames auri, et nova semper hiatus
Pandit inexpletos, opibusque ardentior auctis,
Vsque subit Fraus insidiis intenta prophanis,
Acta volat blandis et versicoloribus alis;
Nec vero Invidiae tristis vestigia linquit,
190
Quin ultro observans notae famulatur amicae,
En agedum iam Luxus iners, et cordibus imis
Quem subdit foeda, atque animis Venus implicat ignis,
Quae non damna ferunt, quae non mortalibus aegris
Exitia intentant? Hominum praecordia circum
195
Hinc vis nimirum torpet frigescit, hebetque
Sanguinis obtusi: hinc se se alta ignavia tollens,
Obruit et mentes, animosque oblimat inertes.
Nec simul hospitiis virtus stabulare sub isdem
Fas habet; at moerens longinquis exulat oris.
200
Tum male suada Fames, simul et deformis Egestas,
Infelix, partuque uno ac genere edita eodem,
Progenies, gemitusque graves, lamentaque fundunt
Grandia, res duras exosae, acresque labores.
Talis erat mundi species, his concita larvis,
205
Hac lue pallescens, hac tabida peste, cubabat,
Infelixque obducta atro lugebat amictu,
Sicut ubi imprudens ardentem murice pallam
Sidonio, pingui virgo respersit olivo;
Tundit crebra dolens formosis pectora palmis;
210
Vtve furens animi genitrix, affusa cruentis
Vulneribus nati gemit, ac bella impia, et hostes
Devovet, incusatque immanis sceptra tyranni,
At postquam auricomum Titan ferrugine vultum
Obsitus, Auctoris rerum, divumque Parentis
215
Crudelem interitum lachryimis deflevit amaris;
Bis centum, ac denis quater actis ordine lustris;
Omnipotens Pater, humanae miseratus iniquum
Excidium gentis, rebus dedit aethere ab alto
Auxilium fractis, et finem luctibus atris,
220
Interea namque indigetes, decora addita caelo,
Iam scelerum exosi, detestatique malorum
Monstrificas facies, pacem mortalibus aegris
Saepe Deum orarant patrem, de more, supremum.
Nec minus, astriferi summo de vertice Olympi,
225
Autumni speculatae acies quae funera terris,
Quas hominum clades, Stygis exitialia vulgo
Monstra darent, tristes spectarant saepius ante;
Saepius et magno haec conquestae rite Parenti
Ediderant. O tandem imas. Pater, aspice terras
230
Lugentes, o saevus ades iam criminis ultor:
Totque iam prohibe occasus, tot comprime mortes
Terrigenum, totque indignas averte ruinas.
At si parcis adhuc irae, et tua dextera nondum
Constituit diros moliri fulminis ignes;
235
Viribus o saltem iam nunc. Pater, annue nostris:
Et mox omnis ovans Volucrum gens ibit Olympo,
Par nimbo, effusa; et terris lato agmine cunctis
Vi multa incumbens, aggressaque turbine vasto,
Quae mare nunc terrasque imas, et inane profundum
240
Permiscent furiis, quamprimum immania bello
Contundat monstra, atque Erebi devolvat in imum.
Talibus aligeri coetus iam saepe querelis
Astiterant Patris magni solia aurea circum:
Cum tandem, ductor performidabilis hasta
245
Aegideque insignis, custosque et gloria sacri
Splendida Gargani, moerens, acrique dolore
Saucius intumuit, castasque exarsit in iras;
Terque caput nitidum stellanti vertice quassans,
His comitum cuneos affatur vocibus ultro:
250
"Cernitis, o cives (quid enim usquam lumina caeli
Aurea suffugiat?) monstra infelicis Averni
Perpetuis accensa odiis, ardentiaque atris
Ignibus antiquae invidiae, quo dira tumultu
Bella ciant Superis: Memori quam pectore condant
255
Fulmina adhuc, saevosque ignes, quibus aethere ab alto
Exturbata olim per inania caeca ruinas
Traxere immanes; sed necdum sedibus altis
Progenies adscita poli, gentesque relatae
Terrigenum astra super, tot iam labentibus annis,
260
Excidere infandis animis potuere, sed alte
Cordibus invisum genus actum immitibus haeret?
Imo et gens hominum, postquam donata supremo
Aethere, nobiscum caeli regione potita est,
Protinus irarum, caecique furoris habenas
265
Effudere omnes: totiusque agmina gentis
Tartareae ex illo, sine more, sine ordine clangens,
Tisiphone ad superas dux effera compulit auras.
Tanta hominum stirpem caeli conscendere sedes
Turpibus invidia est animis, furiisque cruentis.
270
Et tamen, o socii, tantis in rebus inertes
Nos torpemus adhuc? nos et iuvat ussque nocentum
Iam tempestivas poenas differre? quid ultra
Cessat in auxilium sopita potentia caeli?
Quid tot cognatae segnes modo funera gentis
275
Spectamus? quid tot caedes, gemitusque cadentum
Securi audimus, saevaque in morte relictos
Despicimus nostros cives, comitesque futuros?
Nec contra pudet informes spectare triumphos;
Et quae Tisiphone, dux saeva (ah dedecus ingens)
280
Orbe sub oscuro furtim spolia aurea condit?
Immo agite: ulla piis siquando audacia factis,
Ite modo, hic animis, opibusque, manuque petenda est.
An non aligeros nobiscum aetate recentes
Hic quondam, cum vix primaevo lumine pasti;
285
Incestare polum auderent civilibus armis,
Contudimus? pugnaeque acris certamine fusos,
(Desuper irato Patre exturbante corusco
Fulmine) dispulimus, caecoque involvimus Orco?
At nunc non ne animos antiquo in robore perstans
290
Caelestes agitat virtus? aut non amor idem
Corda habet? Est pudor, est nunc mens, est illa profecto
Vivida lux mentis: suaque est non torpida dextrae.
Non effoeta annis vis, non defessa labore.
Faxo hodie (noster modo Rex non abnuat) hostes
295
Ne qua animos posthac valeant impune superbos
Tollere, ne qua hominum placidam turbare quietem,
Aut ultra aethereas miscere furoribus auras.
Scilicet ignavi vacuique sedebimus ipsi,
Vltro expectantes, orbis dum foeda nocentis
300
Monstra hominum mortale genus simul omne ruinis
Involvant, rursumque polos et sidera tentent?"
Dixit, et ultorem mox se se iurat amati
Per iuga Gargani, per quod super insidet illi
Templum augustum, ingens, argento dives et auro.
305
Tum celer (Aligerique una comitantur euntem
Innumeri) aethereo Regique Hominique Deoque
Sistitur; et tales effundit pectore questus:
"Rex divum, proles una, atque aequaeva Parentis:
Nos, tua gens, postquam generis pars maxima nostri,
310
Indiga consilii, et caeci ducis arma sequuta,
Sedibus his deiecta, imis se condidit umbris;
Vidimus infandos obitus, indignaque primi
Funera terrigenae; sortemque cadentis amici
Pertulimus tristes, et deploravimus ultro.
315
Hunc tu, Rex olim miserans, a morte receptum,
Morte obita, revehis nobis, caeloque reponis.
Ecce autem nunc rursus hiant lata ora barathri
Horrifici, rursumque humano sanguine inundant
Tartareae fauces, et lumina foeda rubescunt
320
Nimirum hi luctus, haec sunt quae saepe canebas
Bella olim, o bone Rex, nobis ventura. Sed o iam
Non ne idem Italiae monstrabas saepius oram
In medio; glebae laetam ubere; Tybris amoeno
Amne secat qua pingue solum, lenisque Subasi
325
Qua latera excelsi laevo ferit ardua cornu?
Hinc Erebi excidio regnis narrare solebas
Venturum Heroem: duce quo, gens aurea mundo
Surgeret informi, scelerum vestigia terris
Quae mox pulsa ageret totis, virtute relata;
330
Cui nec quaerere opes, partis nec parcere, curae,
Nec tecta alta foret struere, aut iuga nectere tauris:
Horrida sed cultu, pallensque atque aspera victu
Exiguo, populos, spernacia corda salutis,
Moribus instrueret sanctis, et ad astra vocaret,
335
At neque (tanta ierint cum iam labentibus annis
Saecula) adhuc ullis virtutum limina pandit;
Caelicolis nondum meriti instaurantur honores;
Obsitae adhuc squallent sine thure, sine ignibus arae,
O tandem, Rex, mitte ducem: descendat in ima
340
Oramus noxae imunis, sancta, inscia culpae
Iam promissa animae et terrenos induat artus.
Nos vero, en Stygiis (tu Rex bonus annue) monstris,
Invictisque animis, validisque occurrimus armis".
Haec ductor: simul interea gens tota Volucrum
345
Ore fremit circum. Tum Rex, qua sidera mulcet,
Qua ventos frangit; tumidos premit aequoris aestus,
Voce infit: silet aeterni domus omnis Olympi:
"Dicite (quandoquidem audetis tentare reposta,
Alta exorsa movens, effabor) dicite vestrum
350
Ecquis erit, surgentum ignes, iterumque cadentum
Astrorum qui nosse queat? caelique meantis
Rite vias, animoque leves comprendere cursus?
Et qui nube cava gelidos suspendere rores,
Rursus et occiduis terras perfundere hiulcas
355
Imbribus evaleat? Vos ne aequoris obice fluctus,
Et tumidas cohibetis aquas, et frangitis iras?
Num vos mole gravi fixam librastis inani
Tellurem in medio; et longos iunxistis in annos,
Foedere concordi, pugnantia semina mundi?
360
Et nunc ergo adeo vestris quid tanta recursat
Cura animis? famulare genus, Patris abdita magni
Consilia, et nutus arcanae discere mentis
Fas habeat? summum ne etiam exoptabit honorem?
Desinite hic moniti; vetitumque procacibus ausis
365
Aggressi; posthac quicquam tentare cavete.
Immo agite; hanc animis, quae vos nunc acrius urget,
Exuite omnino curam et secludite laeti.
Non adeo Patris (neque enim id vos credere fas est)
Confractae vires; non tarda potentia longis
370
Non effoeta annis, sera aut quassante senecta,
Occidit: ipse aevo non exsuperabilis ullo.
Cum iam tempus erit, cum iam sententia magno
Certa animo stabit, luctantem, atrumque gementem
Auxilio attollet mundum; quaeque aetheris auras
375
Nunc laetas Erebo immiscent, fera monstra, profundo
Fulmineo (si tanta vocet res) turbine, dextram
Iratam attollens, stygias devolvet in undas.
Quippe et cum ruerent in primos caeca furores
Hic quondam, et totas bello turbare choreas
380
Auderent (vidistis enim, et certamine magno
Vos insurrextis tum contra), experta potentis
Fumea tela manus, per inane ruentia magnum,
Et fremuere atrum, et gemitu increpuere profano.
Sed quid ego haec tantis? aut quid vos demoror ultra?
385
O bona gens, nec vota quidem datis irrita ventis,
Nec patris surdas clamor questusque per aures
Vester iit: tantis precibus iam tum ille benignus
Annuit ore pio. Lucis spirabilis Heros,
Monstratum quem saepe meo didicistis ab ore,
390
Auram hausit: genitrix ortum quem nomine primum
Dixit Ioannem: sed mox cunabula linquens,
Maternum amisit, Gallaque e gente petitum.
Patre iubente, novum, nostro sed numine agente,
Accepit nomen; Latiaeque vocabula genti
395
Externa adiungens, Franciscus deinde vocari
Maluit, atque heres donis gaudere paternis.
Et mox imbellis, patria se continet aula
Ignotus fama: tamen et puerilibus ultro
Se se animis infert, nomenque affectat inane.
400
Mox vero indignans fatis melioribus, illud
Avertetur idem; et famae crepitantibus auris,
Insultabit atrox, iratoque ore refellet.
Illa magis contra insurgens, centumque resolvens
Ora, movens centum linguas, obnixa per orbem,
405
Multa recusantem, volitans rumore secundo,
Heroem, Heroisque feret facta inclyta cantu.
Ergo utcumque puer, tenero sub pectore versat
Nil modo non ingens; nil non spectabile, et altum,
At vir deinde gravis (divino hic acrius igne
410
Ardebitque animus, pura et mens luce nitescet)
Altius insurgens; et iam virtutis alumnus
Durus, ad arma ferox, et formidabilis Orco,
Invadet meliora, Deo meliora monente.
Principio monstris, regique immanis Averni
415
Perpetuum indicet bellum; mox ardua tollens
Signa manu, resides populos nova ad arma vocabit,
Nec mora; continuo gentes qua nubilus auster,
Qua boreas perflat, primo qua surgit ab ortu
Phoebus, et Hesperus pronus qua mergitur undis;
420
Insurgent; fortesque animis, et viribus acres
Vltro acies Itali ducis ad castra indiga mittent,
Quas ille excipiet laetus, vultuque sereno.
Tum placidus, monitis nova corda, animosque recentes
Componet; moresque dabit, legesque severas:
425
Esse acrem vitam, durosque instare labores.
Et bella immani cum gente horrenda monebit.
Hunc tandem (accipite hoc postremum, animisque tenete)
Post caedes Erebi, devictaque bella tyranni
Tartarei, radiis fessos coelestibus artus
430
Insignem, egregiaeque haud quicquam laudis egentem,
Sublimem laeti nostro accipietis Olympo".
Rex ore haec, nutuque favens simul orsa sequtus,
Sidera quo micuere; atque aurea culmina caeli
Sublimes arces acclinavere trementes.
435
Ceu pubes obsessa, altis e moenibus hostes
Si forte irrumpat, spoliisque et caede potita
Victricem sese referat; mox omnia clamor
Implet laetitia, plausuque, et sidera caeli
Pulsat ovans; meritis cumulantur honoribus arae,
440
Sic Volucres, magni circum solia aurea Regis
Affusi, choreasque leves, flexusque sequaces
Ducunt extemplo; genibus tum pectora curvis
Demissi acclinant, et laeti Numen adorant.
Interea assistunt delecti, carmine laudes
445
Qui claras resonent; atque immortalia summi
Regis facta canant; ut primum iussa Parentis
Magna sequens, ultro e summis descenderit astris.
Et castae intrarit sacrum penetrale puellae.
Vt clausus, decimi norit fastidia mensis,
450
Victusque alvique: ut praereptae incommoda lucis
Dura luens caecis hominum mala crimina poenis,
Pertulerit. Tu bellipotens Rex, una propago
Aequaevo Genitore sata, atque e Numine Numen,
Victor io, colubri immanis tria praelia calcas;
455
Ipsumque esuriens trino tu confodis anguem
Oraclo: tu balantes sub tecta reducis,
Pastorque et custos vigil, agnos: ora luporum
Tu valida cohibes dextra; non ulla trementem
Te facies unquam, seriesve horrenda laborum
460
Ambiguum vidit: non terruit igne coruscans
Nocturno furibunda cohors (quin prodiga magnae
Ah, virtus animae) tu mactatoribus ultro
Te prodis, servasque tuos a caede clientes.
Tu praecelsum onerans suspenso corpore malum,
465
Transversum passis robur metire lacertis.
Nec tu adeo nostrae casus, Rex, gentis inultos
Deseris; aethereae sed, te instaurante, refectis
Ordinibus, choreae fulgent, Quin, optime rerum
O Fictor, Patre aeterno mandante, creatus
470
Per te homo, res alias praestans, operumque tuorum
Postremus labor, auricomi custodia luci
Quem penes olim esset; magnum qui protinus orbem
Regnandum acciperet; pecudumque immane ferarum,
Pictarumque genus volucrum, et quae monstra sub undis
475
Tam variis gignunt formis vada caerula Nerei,
Imperio premeret; solertique omnibus usus
Ingenio rebus prudens indiceret aptos.
Qui nostris tandem cuneis adscitus, hiantes
Sarciret plagas, et dissita cogeret astra.
480
Salve operum o tantorum Opifex, salve Auctor, et idem
Servator nostri salve, atque ades, Optime, nobis,
Tu felix, placidusque fave, et rege numine fausto.
Dexter ades terris, mortalemque aspice gentem.
Da premere hanc pedibus fulgentia sidera; laetos
485
Da simul exercere choros, et dicere laudes
Nobiscum, mortisque tuae cantare triumphos,
Talia dant coetus stellata per atria laetis
Vocibus Aligeri, et late subsultat Olympus.
Franciscus puer interea, quamquam ordine curas
490
Confuso haud viles imo sub pectore versat,
Mensque ardens opera alta ciet, non protinus omnem
Et vulgi plausum, et popularem avertitur auram.
Blanda voluptatis sed enim male providus ultro
Hortamenta sequens, animum iuvenilibus actis
495
Implicat; atque aevi florem, primamque iuventam
Deliciis epulisque terit mollitque profusis.
Ergo iam lucris patriae desuetius artis
Paulatim incumbit, miro pellacis amore
Raptatus genii; ac dehinc haud iam parcit avitis
500
Quicquam opibus: mensae geniali more paratae
Diripiunt illinc, crebra hinc spectacula lychnis
Edita nocturnis (genitor tractabilis ultro
Munifico indulget puero) simul omnibus ille
Largus, praecipue miseros attollit egenos.
505
Quippe animo dudum, primis surgentis ab annis,
Sederat ingenium mite, ac pacata voluptas;
Qua monstrante inopis didicit miserescere turbae,
Hos inter genios, haec inter gaudia, soles
Laetus agit festos puer, olim quae sibi Parcae
510
Fata trahant ignarus adhuc.At pestis Averni,
Effera Tisiphone, toto gens aurea mundo,
Quo tandem; auxilio certo mortalibus aegris,
Terrorique Orco simul excidioque futura,
Exurgat tempus iam contemplata propinquum;
515
Infremit ore atro: et crudelibus excita curis,
Multa cavet, metuitque Erebo: ducis ardua signa
Horret venturi, populaturique profundos
Continuo manes, infernique atria Ditis.
Tum vero exardens, torvisque irata cerastis.
520
Vertice dependent quicumque ante ora, vel armis
Incumbunt, spirisque obeunt colla atra retortis:
"Mene (inquit) reginam Erebi, mundique nocentis
(Heu! quis iam caeli sceptrum invidet?) ire per astra
Quis vetat? et superum regnum incestare quietum?
525
Quod vici, edomui, quod iam mea sub iuga misi,
Incessit mortale genus? mea tela rebellis
Temnit homo ridetque faces? iterum astra secundo,
Contemptorque mei, et diri securus Averni,
Hospita regressu tentat? Proh dedecus! olim
530
Gens ne etiam provisa mihi, stygiisque futura
Excidio regnis, tandem sub luminis oras
Praemisit, ventura, ducem? modo crimina per tot,
Et scelerum facies, manuum acta infanda mearum,
Ille viam invenit? Sed non ego victa quiescam;
535
Non coepta obrumpam; non arva Subasidis orae,
Pace frui dabitur: stat nunc quassare tumultu
Agrestes subito, et saevo fodere oppida bello.
Nunc nunc quid fax haec valeat, quid dextra, quid hydri,
Dux ille addiscat: cadat atro vulnere faxo.
540
Hos fremitus ciet ore, insanaque corde sub imo
Versat consilia, et centenas suscitat artes;
Excidium stygiis quo magnum avertat ab oris,
Ductoremque pium extinguat cum gente futura.
Confieri posse hoc tandem res ordine visa est.
545
Extemplo informes Erebi, noctisque colonos,
Quique altos carpunt magnum per inane volatus,
Quique et terrarum et ponti lata aequora turbant,
Auctores scelerum; intenta sibi voce vocatos
Sistit; et increpitans, sic est aggressa trementes,
550
Ecquis desidiae vestrae modus? ecquid inertes
Deseruit vis atra animos, ignavaque virus
Pectora? cur angues per lurida colla retorti,
Iam placidi mitesque iacent? solertia pravi
Ingenii quo dira abiit, saevaeque nocendi
555
Mille artes, quas primaevis didicistis ab annis?
Hoc certare modo, vestri sic damna paratis
Vlcisci generis? tantique iniuria vobis
Penditur exilii, et praerepti gaudia caeli?
An ne etiam, quibus eiecti cecidistis ab oris;
560
Cum vos fulmineo perflatos turbine, ab astris
Expulit, et loca senta situ, atque horrenda subire
Astrigeri iussit Rex impacatus Olympi;
Immemores estis? Stirps, heu per saecula nulla
Non invisa mihi, gemmata sedilia caeli,
565
Tradita principio vobis, sed rapta repente,
Scandet ovans? Ergo infensus dux indiga tandem
Coget ad arma acies hominum, caeloque vocabit?
Haud ita". Plura loqui vetat ira. Inde alta cruentum
Confectura nefas, nigris sese excitat alis,
570
Aereo tendens iter exitiale volatu.
Ceu dum scintillam sub noctem fessus arator
Fomite suscepit, stipulaeque admovit acervo;
Flamma repente salit debacchaturque per auras
Vulcani crepitans furor, et globus emicat ardens;
575
Sic corda excivit Dea foeda furoribus atris,
Monstrorum atque animos acuit, tunc omnibus una
Antiquis foecunda odiis, concussa resurgunt
Pectora, et irriguum nota in praecordia virus
Mox redit. Attollunt sese nigrantibus alis
580
Tartarei volucres: diversique agmine facto,
Diversas magni cursu populantur inanis,
Quisque suam, partes: numero quot, vere tepenti.
Per sudum glomerantur apes, ubi cedere avita
Sede novas gentes brevis urget regia tecti,
585
Ignotasque domos, atque extera quaerere regna.
Dumque illi infandos mores, ritusque profanos
Cordibus insinuant hominum, caecosque venenis
Tartareis vitiant animos: crudelis Erinnys
Alta secat nubes; nec dehinc mora, Tybris amoeno
590
Qua scindit fluvio, pulcherque Subasus opacat,
Dentibus infrendens, laetis super astitit arvis.
Scilicet hic gentes placida sub pace quietas
Viderat, et populos mites colere oppida circum,
Imperiis assueta piis, et legibus aequis:
595
Viderat agrestes rastroque et vomere adunco
Vertere pingue solum, festosque e nomine divum
Saepe agitare dies, et pendere munera templis
Vltro primitias Bacchi Cererisque, quotannis.
Hic magis insanas, subitasque exarsit in iras:
600
Anguiferumque caput quassat; cervicibus altis
Quo motu sese torvi erexere colubri,
Et linguis sonuere atrum, et micuere trisulcis,
Saeva dehinc rabido sic ore. Haec ne effugit ergo
Tartareas regio una faces? Stiigiique veneni
605
Haec immunis adhuc? O vasta potentia dextrae,
O virtus ubi dira meae? Cessere furores?
Ira odiumque iacent? Agedum mihi caetera nusquam
Bella fremant; toto nullos miscere tumultus
Orbe iuvat: vires sed enim hic, quascumque ministrat
610
Ingenium crudele mihi, stat fundere gentis
Huius in occasum, tortosque absumere crines.
Nec prius absistam, aut ira exaturata quiescet,
Quam caede invisus ductor lacer occubet atra,
Talibus infremuit. Tum, ceu lupa, ventris acerbat
615
Quam rabies, caulam si forte irrumpat, in agnis
Prima caede famem sedat; mox, corpore praestans
Si morsus aries fugiens, evaserit, et iam
Arva tenet cursu; furit illa, ac protinus unum
Illum hiat, insequiturque unum, et rabido ore lacessit:
620
Sic monstrum infelix Erebi, stridentibus alis
Gorgoneis, campis turritae sistitur urbis.
Inde opportunum speculata modumque locumque,
Quo gentes odiis perfundat finibus illis,
Insanique animos accendat martis amore,
625
Aggreditur furibunda nefas: nec spargit inanes
Principio causas belli, expertesve cruoris.
Forte etenim e populis geminis, quos monte sub alto
Hinc alit Assisum, Perusina urbs educat illinc;
Quosque amnis, media arva secans, Tyberinus amoeno
630
Dispescit fluvio, et piscoso dividit alveo;
Lecta simul manus agrestum convenerat ingens
Gramineum in pratum, viridans quod Thybridis humor
Efficit, et longi curvaminis undique circum
Vmbrifico obtentu densissima populus ambit,
635
Hic vero exurgens e plebe Macherius omni,
Edidit excelsis quem corpore turribus aequum,
Vberibusque aluit bisquinque Subasia tellus,
Constitit in medio confidentissimus unus;
Atque ultro his pubem turrita ex urbe profectam
640
Incessit dictis. Vestri heus erit agminis ecquis,
Mecum hodie quem forte adigat concurrere virtus
Viva sedens animo, et robur tentare palaestra?
Tantum effatus: et extemplo simul omnibus imae
Ossa per horror iit defixique ora tenentes,
645
Corporis immanem molem, et Cyclopea membra
Mirantur; frustraque diu par quaeritur illi,
Vix tandem socium crebris hortatibus actus,
Ausus obire gravis pugnae discrimina Barcon;
Barcon populeis umbratus tempora sertis
650
Hispida, ab Herculea solitus remeare palaestra.
Imo hic (visa etenim non iam certaminis aequa
Sors tanti) infractus trepida formidine nutat.
At subiit mox laudis amor, turpisque recessit
Corde metus: tunc horrentem reiecit amictum
655
Ex humeris; aperit gravia ossa; torsaque nodis
Brachia callosis, hirsutaque pectora nudat
Corpore in exiguo; et medium prorumpit in agmen
Hostis. Eum indignans ridensque Subasius ultor:
Strymonias (ait) i, pigmaee, lacesse volucres.
660
At brevis exarsit tumidas luctator in iras,
Nec certat dictis tantum; dimissus arena
Ceu canis in media torvum petit ore iuvencum,
Assultusque levis cautos molitur ab armo,
Donec ab admorsa rictu dependeat aure:
665
Coniicitur, laterique cavo sese implicat hostis;
Immiscetque manus modo crura, modo inguina circum,
Iliaque; et nexus modo colla in celsa minatus,
Assultat levis: at nimia brevitate lacerti
Frustrati, mollesque fluunt laxique residunt.
670
Contra ille immotus vi stat gravitatis et haeret;
Non secus alpino quam robur vertice fixum,
Ludicraeque animo indignans certamina pugnae,
Cunctatur magnas vires effundere in auras.
At postquam piguit tandem puduitque iocari
675
Accensusque furor, tumidusque incanduit atro
Felle animus; tum deiecto cum pondere supra
Accurvans humeros sese Barcontis, utrumque
Corripuit femur, et pronum devolvere tentat
In caput, et caelo sublatas vertere plantas.
680
Ille minor quo mole subest, hoc acrior astu
Contendit, pedibusque pedes, crus tortile suris
Dat circum insertans, immaniaque ossa revincit,
Nexibus; ut pinus edera altae robora cingit.
Poplitibus tum calce instat, flexusque repandos
685
Molitur genibus: cedunt ossa aspera crurum,
Vt pelagi rupes circumlatrantibus undis.
Iamque oneri elapsus, vinclisque, huc acer et illuc
Insultat pede mobilior; nunc terga lacessit,
Nunc latus; et volucri circum velocius aura,
690
Pes volat, amplexumque hostis celer effugit arctum.
Non tulit ultra heros (pudor, ira, et conscia virtus
Exagitant animos) extemploque arte fugaci
Ludentem rapit, atque in nodum amplectitur angens,
Elisique vias pulmonis stipat anhelas.
695
Quam facile aut leporem candentem aut corpore cycnum
Fulvus ad astra volans uncis rapit unguibus ales:
Terrigenamve Libyn ceu, matris fraude reperta
Sustulit Alcides, animamque elisit hiantis,
At socium turbata manus, concussaque, durum
700
Indignans animis casum morientis amici,
Vna omnis fremit auxilium, et succurrere gliscit.
Germanus clamat Nileus prior: "o bona pubes,
Arma, citi date tela manu, defendite nomen,
O socii, patriaeque decus." Simul arripit ipse
705
Pastorale veru: ruit inconsulta subinde
Turba omnis comitum, raptisque sine ordine telis,
Heroa invadunt Glomerata Subasia pubes
Quos contra, auxilio valido tibi saeve Macheri,
Correptis (quae cuique aderant) agrestibus armis,
710
Procurrit, structamque aciem non segnior offert.
Ergo acrem immiscent pugnam: media ardet Erinnys,
Attollitque facem gaudens, animisque furores
Aggerat insanos: resonat clamoribus aether.
Rara acies ferri visa est effulgere: quernis
715
It verubus res dira: minax hic robore nodis
Praeduris gravido, stirpe hic, furit ille securi,
Ictibus ossa crepant: resonat quassata per armos
Crebra sudes: gliscit mars impacatus, agrestum
In morem. Nileus auctor, suasorque tumultus,
720
Vt praeceps animi, telo ut praecurreret hostem
Primus in adversum, primus cadit ictus obusta
Cuspide, qua supra extremus sedet ilia thorax.
Sternuntur Lilus pariter Sanderque gemelli;
Accola, Thybri pater, tuus hic, rurisque colonus
725
Divitis assiduus, laris et moderator aviti:
Ille animis ac mente acer, sacrata Minervae
Moenia turritae pridem conscenderat urbis,
Raptus amicitia Musarum, et Palladis arte.
At vero tum forte dies, de more, penates
730
Festus ad antiquos laetum revocaverat illum.
Infelix puer! insuetis dum se implicat armis,
Occidit, immani deiectus vulnere clavae,
Pulvereoque cadens deturpat sanguine crines.
Pro dolor! erepto quantum instar perdis alumno,
735
Cecropi diva, tuo! sacer ut Permessus, et almae
Te puer, Aonides, simul ut te Lydius amnis;
Naiades ut vitrei Trasimeni in littore flerunt!
Nec minus interea crudeli hinc inde frequentes
Occumbunt fato; multos fera vulnera tardant
740
Dum vero agrestes insano marte furentes,
Decernunt campo, seque atra caede vicissim
Deiiciunt, belli causas sparsisse potentes
Tisiphone gaudens, alte victricibus alis
Attollit se se; moxque urbem ascendit Hetruscam,
745
Ipsa auctor dirae, atque eadem fera nuntia pugnae.
Nec mora: terrifico primum ardua moenia circum
Bacchatur stridore ululans: tum celsa domorum
Conscendit tecta, atque e summis turribus, atro
Sic, vocem intendens, gemit ore: "I, vise cruentam
750
Agrestum o pubes stragem Perusina tuorum".
Exin stridentes, qui stant pro crine colubros
Vertice gorgoneo manibus detondet aduncis,
Perque vias passim, per compita lata domosque
Spargit; et aerio mox insessura Subaso,
755
Avolat, anguicomis exscindens nubila pennis.
Extemplo attoniti gelida formidine cives,
Contremuere animis; nec dehinc mora: nuntia diri
Fama mali, totam veris rumoribus implet
Vrbem: improvisoque astat lacerum agmen agrestum,
760
Imploratque patres; obtestaturque senatum.
Tum vero iuvenum furor; atque insania vulgi
Arma fremunt, simul arma frementibus ira ministrat.
Hic rapit, ille ruens poscit, data suscipit ille,
Idem omnes simul urget amor, simul impetus idem.
765
Ire volunt; igni ferroque Subasida gentem
Perdere constituunt, et ponere moenia flammis
Aequa solo, totamque evertere funditus urbem.
Parte alia proceresque graves, patresque severi,
Flagrantes irarum aestus, animosque feroces
770
Emollire parant: tantoque impensius instant
Consiliis, iuvenum quanto furor acrius ardet.
Et tamen indomitos, undantesque agmine denso
Vix retinent muris, portarumque obiice frangunt.