Tanto carmina

Testo base di riferimento: G. Monticolo, 1890

Cura dell'edizione digitale: Tiziana Brolli


1. versus magistri Tanti cancellarii
domini ducis Venecciarum ad magistrum Musatum

Musis, Musate, reor, prenomen honorum

      Nactus es, et fama clima per omne volas.

Summe poetarum, qui spirant, laurea cinxit

      Te caput; encleticus en tibi flecto meum,

5

Tantus ego, Venetus modo cancellarius, audens

      Tam tibi sublimi scribere vilis ego.-

Lucida cum celo declinat in ima sereno

      Stella, novum surgit ex oriente iubar;

Sic post occasum surgis, Musate, Maronis,

10

      Cui Patavum plausus usque propago canet.-

Sci, vates, vidisse ducem responsa Iohani

      Per te missa; tamen mente rebellat eis.

Nam dea celestis, Musarum maxima, cernens

      Intuitu certo sydera quicquid agant,

15

Vranie, ventura canens, ait: auguror esse

      Certaque dimisit significata poli.

Vranon est celum; celestia famina linquens,

      A re nomen habens non imitatur eam.

Senserat et vates ipsam breviasse loquelam;

20

      Sistolat hic tempus hic imitando deam.

Preterea sopita tibi prior esse videtur

      Questio; per triplicem quem tulit esse modum

Quisve trium fuerit nucleare leonibus ortus

      Pigruit et propter quid latet atque quia

25

Altera, non solitum cum sit, miranda videtur,

      Tamquam si nostris thus oriatur agris.-

Iusserat ut facerem dux qualiacumque valerem

      Metra super dictis, facta iubendo legi.

Dum legeret, lector necdum mediasset, amenam

30

      In primis faciem turbat et icit ea.

Displicuere sibi, sed tandem iussit ut ipsa

      Mittere deberem, summe poeta, tibi.

Ergo mitto sequens precepta ducalia. quo sit

      Est tibi dispositum quisque planeta loco;

35

Vranie cernat hinc elicienda futura,

      Aut sibi non semper sydera vera canunt.

Qui maris est custos, Venetum devotio, summi,

      Scriba, salutifere pistis in orbe sator

Scemate constructa miro requiescit in illis

40

      Ede, novans Ariel assimilata sibi.

Trinacria lato sociata leena leoni;

      Lene dedit murmur Eolus, unda vadum.

Ede palatina simul ambo iocando cibando

      Rugitus dantes physis amicat eos.

45

Hic agit, hec patitur; hic gignit, concipit illa

      Tres enixa suo tempore nocte satos. -

Non istos Ariel sivit viscasse cerebrum

      Sicut physicines esse solere ferunt

Rugiat ut triduo genitor frangatque tenacem

50

      Humorem cerebri, tunc quasi vivat ob id. -

O quibus est physis totiens descripta leonum,

      Addite: lex Venete non tenet ista locum.

Per triduum rugire tamen studuere parentes

      Crebrius et valide, voce tenente moram.

55

Non oportunum fuerat rugire; petebant

      Nati braiantes ubere matris ali.

Post triduum pausas solitas habuere; satorum

      Activum meruit unus habere genus.

Viderunt gentes Venete, nos vidimus ire

60

      Mox natos querule querere matris opem. -

O duplici res mira modo! Lucina removit

      Fessa modum veterem, sic recreata novo,

Sive quod in reliquis verax, mendacia vates,

      Lethe hic infectus, famine pseustis ait.

65

Multis principibus et multis regibus olim

      Hoc fuit in voto, nec potuere sequi;

In caveis multis sociata leena leoni

      Dicitur, et nullis fas peperisse fuit. -

Ecco cronografiam. postquam promissa prophetis

70

      Salvificans venit gratia vera fides,

Viginti vicibus et sex iubileus abivit

      Annus et incepti quod superestat habet.

Quatuor in radice quadrata tolle quadratum

      Cum recte numeras, inde bis octo facis.

75

Tempus erat quo scenopigia servat hebreus,

      Septimus in numero mensis abimbre sacer

Quo primo lux facta die; modo dicitur esse

      Sol dominus lucis que duodena fuit.-

Rector apostolicus venetusque fuere Iohanes;

80

      Ille leves animas, hic regit has et onus,

Inclita quem Venetis peperit Superancia proles,

      Quem probitas, virtus, sollicitudo beant.

Hinc sublimari meritum diadema coronat;

      Annus lustralis quo ducat iste fuit.-

85

Sidera sic ibant; faciem nam luna secundam

      Cancri tunc peragrans ipsius edis erat.

Altera fraterna lux hanc traduxit in edem

      Fratris, at Erigones yma tenebat iter,

Qua renovando Iovem lancem librare propinquat

90

      Nocti sed fessus equiparare diem.

Mars anni dominus, Stilbonque meabat in ipsa

      Lance, sed hic levior prevolitavit eum.

Quem prima sivit facie, meat ipse secundam;

      Scorpius in media Cypri de parte tenet;

95

Sic et Saturnum retinebat Aquarius, unde

      Cerni non potuit, sole, sorore, Iove

Tetragonabat enim Martem Veneremque latenter

      Diffugium faciens retrogradando celer

Cum signo renovante Cronon; caput extitit ergo,

100

      Proxima Mercurio cauda Draconis erat.-

Quid velit hic Marcus Ariel signare futurum,

      Quisquis es in Patavis discere glisco; doce.

 

Versus Muxati
respondentis ad predicta

Muxatus

Diva parens heroa, metris attende remissis;

      Forte ea plus pensi quam mediteris habent.

Atque tuam pretende chelim paulisper in altum;

      Aspiret velis fortior aura tuis.

5

Hactenus admissi per molia verba Iohanis;

      Temptavit nostros altera cura modos;

Panditur archigrafi magni ducis actio Tanti

      Que non est humeris tanta ferenda meis.

Hic sublatus humo, convexi culmina celi

10

      Tangit et a nobis pene videndus abit.

Vranie

O Patavos inter mea parvula vatis ymago,

      Qui, cum scire pares, erudiendus eris,

Nil mirum, si summa placent tibi carmina Tanti;

      Ante tuos ortus quippe magister erat.

15

Hic meus a summo sibi diggerit omnia celo,

      Sedulus, hac mecum factus in arte senex.

Raptus ad octavam persepe per ardua speram

      Destituit gressus post sua terga meos.

Nec fari me pudet; placcabilis illi

20

      Sepe quidem didici, sepe magistra fui.

Nonne vides illi quam sint notissima celi

      Sidera sub propriis enumerata rotis?

Stella per occasum gradiens et queque per ortum

      Volvitur aut toto lucet in orbe, sua est.

Muxatus

25

En ego sic simplex, uno sub climate vivam?

      Hei michi! dic: de me quid, mea mater, erit?

Vranie

Sufficit et satis est animo si vixeris equo;

      Sit tibi cum paribus vita beata tuis.

Muxatus

Sic faciam; quid me magnis conferre valeret?

30

      Insector, parve condictionis ero.

Nunc michi dic de te, celi regina comati,

      Cuius ab eterno famine nomen habes,

Cur responsa tuis ipsis affatibus egre

      Sic tulit enixe de novitate lee?

Vranie

35

Sperabat stellis sic oblectatus in illis

      Me positis illas equiparasse feras.

Nec quesita fui, nisi quis michi detulit illud

      Indicium nostris applicuisse polis.

De genitis certamen erat, vivisque satisque

40

      Sicque alitis nulla posteritate feris.

Quid super hiis dici potuit, quam corpora physis

      Quas habuit vires fudit in illa suas?

Pono super brutis prelustria sydera raro;

      Plus ea quam credas nobilitatis habent.

45

Sunt eciam nobis alie quibus utimur artes,

      Que species multas utilitatis habent.

Quod peragunt parce; Stigii sum conscia pensi;

      Cerno sub infernis semper futura polis.

Sepe michi verum tepidis inquiritur extis,

50

      Nullaque me scisso corporo fibra latet.

Etheris interea cerno, servoque volucres,

      Cum quibus indicio liberiore fruor.

Ars mea venturi quicquid sibi murmurat ales

      Concipit; audite dant michi multa fere;

55

Nonnisi percusso panduntur murmura celo

      Nulla latent aures climata tacta meas.

Si bene tunc vidi, veneto latissima regno

      Rura per augurium iuncta fuere meum.

Non adii stellas, aliter contenta minore

60

      Indicio; satis hec explicuisse reor.

Tempus erit, non longa mora est, ut in omine vestro

      Exultet magni forsitan aula ducis.

Muxatus

Adveniant bona, diva, precor, dum talia semper

      Sint bona cum Patavo participata meo.

Vranie

65

Sic et erunt; hiisdem fundata penatibus olim

      Nectitur auspiciis utraque terra bonis.

Muxatus

Cumque fluant multis plerumque vocabula metris

      Vel producta parum vel breviata nimis,

Dic, dea, si vox hec "sopita" sit emula nostre

70

      Que fuerat metris attenuata meis.

Vranie

Emula non, sed leta, novum quia senserat usum,

      Vox fuit antiquos non imitata viros;

Vox nova visa fuit prima quia venit ab arte,

      Tempore sed nullo tollitur artis opus.

75

Detulit autori qui res ab origine format

      Vox tua, lex cuius digna favore fuit.

Fonte cadunt greco quas format Vgucio voces,

      Sicque brevis greca fluxit ab arte "sopor".

Salva fides veterum maneat, cedatque sopori

80

      Qui dominus stirpis, si volet, usus erit.

Muxatus

Mater, in hoc verbo cur sola mireris arte?

      De tanta Tantum suspicione trahe.

Vranie

Temptet in herois Nasonis carmina nostri

      "Thesea pressuras semisopita manus";

85

Tantus in hoc tecum voluit colludere verbo;

      Illa tamen ficti verba soporis erant.

Muxatus

Dic, age, cum teneat veterum monimenta priorum

      Tantus ut e minimis nulla movere velit,

Quod semel obtigerat vix de tot milibus uni,

90

      Cur caput est terni sic breve sepe pedis?

Vranie

Hoc ingens vicium est atque intolerabile semper,

      Sed rudium mos est, quos grava artis onus.

Hoc sibi nonnulli licitum fecere moderni;

      Laudat in hoc, vates, iussio nostra graves.

95

Hoc michi mens fuerat nulli indulxisse poete;

      Sed iubeo Tanto cuncta licere meo.

Muxatus

Certe equum est liceat; ratio non discrepat ulla,

      Ne bene quo cepit carmine liber eat.

Dux quoque lustrales ducat feliciter annos

100

      Mille; sequens totidem tempora Tantus agat.

 

2. versus magistri Tanti cancelarii respondentis
ad predicta carmina magistri Muxati poete paduani

O "ducat", o verbum positum breve, ni tuearis,

      Dedecus es scribe, fratribus atque patri.

Tu quoque despectum vilesces, aut Libitina

      Indignum fies te rapiente nichil.

5

Inter honorandi pretiosa poemata vatis

      Morsibus obtrectat te prosa sagax.-

Criminor ante; faties incognita fallere fecit

      Culpantem; latuit unde propager eum.-

Inter sic et non distantia maxima; iusto

10

      Causarum meritis mota querella silet.-

O tu lux de monte Thabor, tu Thebe repertor

      Carminis et cithare, Thespiadesque novem,

Tu quoque Palla Iovis de vertice nata, venite;

      Criminor a prosa falsificasse metrum.

15

Subdimur arbitrio quorumlibet; inde remotum

      Auribus enormem poscimus esse Midam.-

Assumus en liti. quid fare? crepusculet ipsam;

      Finis ei dabitur lucidus absque Mida.

De duce sermo notans regimen quinquene profatur

20

      "Annus lustralis quo ducat iste fuit".

Imperat imperialis apex, rex regnat et ipse

      Dux ducat; hoc Veneta famen in urbe vetus.

Dux ducat exercens regimen; dux ducit euntem

      Vt vir honus, cecum femina, nauta ratem.

25

Qui ducit servit, sed qui ducat, hic dominatur.

      Dux famulans ducit, dux dominando ducat.

Forsitan equivoco fallit duce, tempora mutat,

      Fucus inest? cernat, "duco ducoque" sumus.

Non venit a "duco ducis" "dux"; est pater eius

30

      "Duxi", preteritum, sicut in arte patet,

Cui, quamvis primam longet positura, coegit

      Hanc natura brevem; "dux" imitatur eam.

Propter id accentum veterum profertur acute,

      Casibus in cunctis abreviatur item.

35

"Rex" vero e contra non a "rego" gignitur; eius

      Est genitor "rexi"; vox nec acuta fuit

Sed circumflexam veteres cecinere videntes

      Natura longam, nec positura iuvat;

Longa fit obliquis etiam prior. unde recessi

40

      Regredior; valuit "dux" generare "duco";

Istius est "duco" proavus, cui longior etas,

      Sillaba longa datur, in pronepote brevis;

Sic proavo pronepos; felicior hic regit, ille

      Ducit. id antiquis assimilare potes

45

None Thare pater est Habrae? patre grandior hic est

      Hic Isahac legitur, hic genuisse Iacob;

Iste Ioseph genuit, qui sub Pharaone Canopo

      Prefuit. huic caruit prima propago pari,

Sicque "duco" pronepos proavum superavit honore.

50

      Proque nutrire "ducat" equivocatur ei

"Dux" fuit exarcus patiens; meminisse valemus

      Si revelasset eum sors velut ante fuit.

Vt Nabucodonosor rem sub brevitate volentis

      Enarare vide sermo quis aptus erit?

55

Qui fuit exarcus reducavit sive reduxit?

      Rem prior eloquitur, nubilat alter eam.

Non est ergo "ducat" quod "ducat"; noscitur autem

      Pro nutrire magis; "educat" inde venit

Si tamen insolitum novitas id dicere temptet,

60

      Argus Aristorides quippe licere facit.-

Qui subrident? veniat sententia qualis

      Cumque; vel hic discam, vel metra clara micant.-

Altera pars distans nequit alegare quod obstat

      Ludit ac inditio parvula prosa suo;

65

Vidit enim quartum casum post "ducat" euntem;

      Non eget adiuncto significare "ducat";

Nec, licet Alani violenta licentia longet

      Hic derivatum nomen, adheret ei,

Nil titubans casum; servat nativius illud

70

      Finibus inmensis aurea dragma ducum.

Vnica dumtaxat reperitur abusio longans

      Illud compositum cum preheunte manu

"V" dempta, sed nec veterum fuit ullus in ausu

      Illud iuncturis associare metris.

75

Nonne recordaris Dominum iusisse quod ulla

      Non pateretur agi conditione sacrum?

Cur Habrae natum, quem iussit sacrificari,

      Parentem vetuit sacrificare patrem?

Temptativa fuit tantummodo iussio; temptat

80

      Sic te prosa sagax, sic imitata Deum.

 

3. Domino Muxato poetarum poete propter
prosulam monentem forte aliud quam iustum rescribitur
per metrum iambicum trimetrum et dimetrum

O magne magnos inter et felitior

Virtutibus quam panditur,

Muxate, vatum principatu clarior

Quam plena luce Cinthia,

5

Vltra mereris laude sublimarier

Quam sit modernis traditum.

Comes tibi sit longitudo temporum

Et concupitis affuas,

Nec corrigenda misceantur actibus

10

Nec horreas ob Eacum.

Ducis peregi iussa mittens parvuli

Tibi saporis carmina

Vt spreta que ducalis icerat manus

Remorsa me calumpnient.

15

Audivit ipse letus ubi carpitur

Cesura tercii pedis

Ni longa sit, licet dea licencier.

De quo dee regratior

Et curiale dogma spondeo sequi

20

Parens inbenti sanius.

Vidi seorsum quo gravarer acrius

Ni prosa deviaverit

Monens cavere me quid egerim "ducat"

Ponens ut nunc hic ponitur

25

Sed nostra salsis verba de paludibus

Inusitata regiis

Ad Vraniam vel sorores ipsius

Deducta palent primitus;

Vident ibi nam tullianis omnia

30

Depicta Tempe floribus

Et audiunt iocunda sacri murmura

Fontis caballo conditi

Cibosque cernunt per ministros Palladis

Viris datos capacibus.

35

Ramosa virtus quadrupes hic pullulat

Qua vita fit beatior,

Sed cum domesticaverint se regia

Vatis, fugato pallido,

Sument vigoris pauluilum. dicet "ducat":

40

Non sum quod esse remini;

Inflectit en me prima coniugatio,

Sed alterum vult terciam.

Vos imperatis, optio vel altero

Fit; indicans ego fui;

45

Rex regnat archos, imperator imperat,

Sic "dux ducat" nos dicimus.

Nam dux ducavit usque tunc quinquenio

Equante lustrum tempore.

"Ducis" propago docta patris tempora

50

Ni rapta serrat ut "sopor";

Aut uniatur dictioni dictio;

Quandoque nam mutabitur,

Hortata dictionis est mutatio

Mutationem carminum.