Michaelis Tarchaniotae Marulli Constantinopolitani
institutionum principalium liber primus

 

Ab Iove principium rursus cape carminis orsi,

Musa: decet vatem nil non Iove rite vocato

Moliri et sanctum praefari in singula nomen,

Praesertim regem egregium bellique domique

5

Dum damus et primo paulatim a luminis ortu

Crescentem varios rerum formamus in usus,

Experti quanto imperia et vis nescia recti

Stent populis cassique animi ratione potentum.

Tu modo, si meriti Delphos tot saecla silentes

10

Cortinamque tuam et sacrata recludimus antra,

Adsis, o Thymbraee, favens, pater, aviaque ausis

Pande novum nemus et nulli sacra nota priorum:

Primus ego, veterum damnato more parentum,

Phoebeo vetitos culpavi in carmine lusus,

15

Primus inexpertum mundi per inane vagatus,

Perpetuam seriem tractus Telluris ad ipsos

Ab Iove deduxi servatoque ordine rerum

Suspendi solidam naturae ex aere catenam;

Et nunc arma strepant duri licet undique Martis

20

Proque levi dextram calamo gravis hasta fatiget

Et terat inclusum vatis caput aerea cassis,

Non tamen Aonidum conceptus pectore cessit

Dulcis amor: iuvat irriguos accedere fontes

Rursus et intacta crinem contexere lauro

25

Inventumque deum, divini carminis usum,

Post superos ipsumque Iovem, post semina prima,

Dicendas merito regum convertere in artes;

Mox tamen egregias virtutes actaque vestra

Exequar et latum effundam, vir magne, per orbem

30

Exemplisque tuis saecla illustrabo futura.

Principio gravidam, cum primum menstrua sextum

Viderit et pleno Phoebe radiaverit igni

(Nam quae deinde subit, vitali innoxia partu

Interdum, numeri natura adiuta potentis),

35

Iam tum cura vigil carae nutricis habendae

Excitet et, quando illecebris luxuque profano

Exuimus iam pridem animum affectusque parentum

Et pudet in dulces distendere pectora natos,

At saltem pretioque dato donisque paranda,

40

Materno siqua ingenio velit aegra subire

Obsequia et blandi fastidia ferre laboris.

Hanc neque non validam patiar, ne regius infans

Contactu culpam trahat et spem fallat avorum,

Nec placet aut iam tum vergenti ignava papilla

45

Aut contra rudis et prima quae foeta iuventa

Nesciat infirmi nutrix mala taedia alumni

Sponte pati et querulo vagitu rumpere somnos.

Adsint praecipue mores vitaeque probatae

Compositus tenor et qualem decet esse pudentis

50

Matronae: neque enim interdum minus ubere blandae

Nutricis pueri attrahimus, quam semine ab ipso

Matris et antiqua ductorum ab origine patrum.

Ac veluti sylvae laudataque poma sapores

Degenerant patriumque solum mutata recusant

55

Ferre genus notum et consuetos arbore succos,

Sic hominum ruit in peius generosa propago

Alturae vitio indignae et, nisi cura resistat,

Naturamque novam atque externas degener artes

Induat et gentem paulatim exudet avitam.

60

Atque ideo frugique animorum acrisque iuventae

Insignem prius exquirunt, tum deinde salubri

Disponunt habilem ventura ad munia victu

Dilutique mero Bacchi, licet humida vina

Ipse parum credam succis differre cicutae

65

In puero, nisi septenis iam solibus actis

Decoxit tenera conceptum aetate fluorem.

Nam geminam mox post hyemem rude poscere "pappa"

Incipiat puroque buas de fonte petitas:

Ante reformidant quaeque et, quod saepe videmus,

70

Siquando solito candens liquor ubere desit,

Horrent lac quoque non suetum et ieiunia durant

(Tantum usus valet in teneris!) notasque papillas

Poscunt et sicco nequicquam gutture lambunt

Vagituque replent puerili concava tecta.

75

Quod nisi, quam primum causa morboque reperto,

Occurris culpae et mammarum claustra relaxas,

Nequicquam pius infantes miserabere questus

Flaventique voles miseris succurrere capra,

Praesertim si conceptus properataque damno

80

Est Venus et non ulla uteri spes arte levandi.

Verum, haec ut teneris metuenda infantibus aevi

Ignarisque cibi, sic, postquam firmior aetas

Naturae iam praesidio et muniverit armis,

Proderit invitos etiam multumque rebelles

85

Intempestivo lactis depellere ab usu

(Paulatim tamen et nequa vim sentiat infans!)

Sordentique luto et tactu picis ubera nigra

Porgenda aut aloes occulto infecta sapore,

Sponte sua blandum ut nectar desuescat amare,

90

Offensus totiens supposti fraude veneni.

Illud in his moneo repetens, nequando solutum

Nexibus et tepido perfusum corpora rore

Aut tenues vestis mutatum atque humida lina,

Ante crepundillis properes involvere suetis

95

Et solitis arctare modis undantia membra,

Bracchia quam surasque breves et cerea nati

Crura locis aptes studio composta fideli.

Nam saepe, incautae culpa nutricis inerti,

Vidi ego mendoso foedam distorta plicatu

100

Membra notam serae traxisse in tarda senectae

Tempora, nec medicae potuere avertere curae,

Hippocratesque senex et Pergameus Galenus,

Nec suspensa deis miserandae vota parentis.

Quid dicam, undantem quae porrectura papillam

105

Mollibus e stratis gnavum levat impigra corpus,

Nec gremio exceptum carum nisi lactat alumnum,

Ne superincumbens miti decepta quiete

Suffocet infirmum et nequicquam vana moventem?

Quid, quae pensibilibus cunis stans ubera praebet,

110

Ne tunc illa quidem aut cubito secura gravato

Inniti sociave gravem sine fallere noctem

(Tanta est humanis taciti pellacia somni!)?

At, cum plena satur iam duxerit ubera natus

Inque vicem blandus sopor aggravat, ecce sororem

115

Advocat et parvi curam commendat alumni:

Illa sedens dextra cunas movet et simul ore

Invitat tenues modulata ad carmina somnos.

Nam puero modo Nestoreae longaeva senectae

Saecla optat, nunc Pellaei ducis inclyta regno

120

Nomina, Achilleae nunc fortia proelia dextrae:

"Hunc non Cliniades facie, non voce Pericles

Vincat, in hoc plebes firmet sua vota patresque,

Ignotique velint populi potuisse videre."

Interea placida vagit si forte quiete

125

Eccitus, accurrit subito et plena ubera porgit

Aut pictam ostentat volucrem aut laquearia tecti

Aurata ac densum crepitantem ex aere canoro

Bracteolam et lacrimas spectaclo avertit inani.

Nam mihi ne, quaeso, quisquam laudaverit illam,

130

Quae personatum puero ostentare Cyclopa

Gaudet et hirsuta Antiphatae terrere figura

Crescentesque animos puerili in pectore frangit

Indignaque replens cura miseroque pavore,

Nescia quanta superstitio mortalibus aegris

135

Damna ferat primisque haustum grave virus ab annis.

Quo magis et tenebras et caeca silentia noctis

Formandi et strepitus iam tum contemnere inanes,

Frigoraque innocuisque pati Spartana lavacri

Artubus atque habili membris dare robora ludo,

140

Sub Iove detectum victa cohibente capillum,

Nec quicquam tactu horrendum gustuve putare,

Quod non pernitiem temptantibus afferat ullam.

Nam, quanquam antiquo veterum de semine patrum

Multa modis multis caeca ratione videmus

145

Influere interdum et seros revocare nepotes

Naturam gentisque notas ac signa referre,

Pleraque sunt tamen alturae, nec inutilis aegri

Vsque adeo quisquam est animi, qui cernere murem

Exiguum non sustineat, quem brassica tacta

150

Laedat et aspectu vilis pallescat echinni

Aut rutam horreat halantem atque Cytorida buxum,

Delitias regum et viridantis nomina sylvae,

Multaque praeterea non dissona talia monstris,

Si non vana parens et nutrix vanior illa,

155

Dum cupido affectant similem ostentare parenti

Maternumque probant utero grave teste pudorem,

Singula rimatae cerei inclinamina alumni,

Ingererent multa atque alerent, ea saepe probando,

Quae crescente dehinc animo, crescentibus annis,

160

Praesertim veteri exemplo subnixa suorum,

Paulatim assumunt vires et robore adepto

Ima penetrali radice in pectora tendunt

Possessumque agitant hominem versantque premendo;

Qualis ubi saepe ignoto commissus adhaesit

165

Surculus aut platani trunco aut frondentis olivae,

Ille quidem primo rudis impatiensque laborum

Et tantum attactu excussus prope simplice euntum,

At, si foecundis adolevit robur ab annis,

Securus tempestatum coelique ruinae

170

Explicat ingentes ramos sinuosaque pandit

Bracchia nativumque alte nemus occupat umbra

Largus opum regnatque immoto robore victor.

Nam cur arva iuvat gnavus versata colonus

Pomaque coguntur iussos dare mitia succos,

175

Cur cadit ingenii vis insita deside vita,

Si contra augeri nequit et mitescere cultu,

Nec doctrina potest speratum infundere rectum?

Scilicet aeria solitus regione vagari

Falco levis, studio assiduo tamen atque labore

180

Assuescit vigilem paulatim ferre magistrum,

Deiectaque procul celsa de nube volucre,

Rursus in obsequium solitum et sua vincla redire:

Nos hominem foeta ecceptum de matre cadentem

Ignarumque sui et tantum ad monstrata paratum,

185

Speramus non admonitu, non posse moveri

Exemplo et primae blanda assuetudine vitae,

Si modo non vana accedat cultura regentis?

Nam cui non Cybele est collo vectata leonum

Nota, quis Eoae nescit certamina gentis

190

Impositasque arces nigrantis tergore belvae?

Ipse greges inter memini atque armenta Sclavena,

Qua deserta rhoas etiam nunc moenia monstrant,

Indigenam vidisse lupum, quem matre perempta

Nutritumque sero et foetae canis ubere pastor

195

Miscuerat levibus Serbis fidisque molossis:

Ille inter teneros versari innoxius hedos

Custodisque modo foetas ambire capellas

Aut sylvis errare vagus semperque cruentus,

Nec nisi raptata praedae cum parte redire.

200

Cura tamen princeps, lupus agnitus: hunc ubi primum

Sensit adesse, animis hostilibus ilicet ire

Obvius et morsu primus dare vulnera, primus

Sternere humi prensum atque hosti insultare iacenti

Cognataeque ferox laetari sanguine caedis.

205

Tantum humana potest longa experientia cura!

Quo magis, o, monitis huc quisque advertite mentem,

Infantesque animos monstratorumque capaces

Artibus et placido iam inde exercete decoro,

Servili dicto procul exemploque remoto

210

Degeneri, ne commentis exercita vanis

Concidat in primo surgens nova pectore virtus

Immanemque notam venientibus afferat annis.

Talis, Achaemenium quae regem Perside in alta

Eduxit populisque Asiae regnisque verendum,

215

Spaco, et Romuleis multum laudata Latinis

Acca parens, gratoque pii quae munere alumni

Nunc quoque in Hesperia nomen tenet advena terra;

Talis et ipsa, sinu quae quondam exerta parato,

Ithome, gravida tunc primum matris ab alvo

220

Eccepitque Iovem venientem atque ubera parvo,

Vbera nectareis porsit rorantia guttis.

Et tamen, exacto Pisaei pulvere lustri,

Haec quoque pellenda est sensim tibi seque movenda

Tradendusque puer iam tum vitaeque magistro

225

Spectatae et simul eloquii rerumque perito,

Qui gravis et dudum nervoso incoctus honesto,

Hinc arte ingenioque, illinc praestantibus actae

Aetatis iuvet exemplis, nec vita refutet

Doctrinam serpantque animis contagia foeda.

230

Nam, licet egregie magnis doctrina decori

Regibus et prudens sollertis gratia linguae

Hortandisque animis deterrendisque suorum

Militiaeque domique et, sicubi flagitat usus,

Legatum affari venientem, sicubi amicos

235

Alloqui et infenso socios ex hoste parare,

Malo tamen Curiosque rudes parcumque loquendi

Spartanum, malo hinnitus praeponere equinos

Assuetum cytharae aut siquid vetus attulit aetas

Horridius, quam Caesareae nitida agmina linguae

240

Errantemque annum deprensa ad signa vocatum,

Si vitae quoque cum tantis mihi dotibus affers

Flagitia atque malo conturbas mella veneno.

Hinc ausi studium multi damnare politi

Oris et Aonios animi contemnere cultus,

245

Scilicet utilius multo mala gentibus aegris

Ignorare rati, quam splendida noscere factu,

In peius quando proni sumus ipsaque damno

Notitia est, si non superat respectus honesti

Relligioque deum fandi memorum atque nefandi,

250

Quis sine nec primi quondam potuere coire

Illi hominum coetus veniens nec crescere in aevum:

Nam leges qui fixerunt plerumque refigunt

Liberaque est illis libiti usurpata facultas.

Ac, dum prima etiam titubat nunc sensibus aetas,

255

Nec capit impatiens animus maiora laborum,

Profuerit tabulis virtutem et pariete picto

Ostentare patrum et decora enumerare parata,

Siqua domi: nam praecipue mentem illa remordent

Cognataeque adhibent stimulos imitamine laudis.

260

Sed tamen et clari tumulo generosus Achillis

Ploravit Macedo, Marathoniaque acta soporem

Rumpebant auso patriam mutare carinis,

Nec frustra tot facta virum effigiesque priorum

Caelantes auro et Gangeo elephanto

265

Servabantque foro veteres ipsoque senatu:

Atque illum Geticum victa de gente vocarunt,

Hunc Scythicum, Cretensem alium; sic Dalmata fractus,

Sic titulis cessit victorum Alemanicus axis,

Sic totiens Persis nuribus funesta Latinis.

270

Omne adeo genus exempli certamine pulchro

Eccitat egregiasque animas spe replet honesti:

Qualis ubi Eleo sonipes de carcere missus

Corripuit spatium atque ipso discrimine palmae

Tum demum accendit vires seque increpat ipse

275

Successu admonitus subeuntis et ilia tendit

Impatiens culpae ac vinci dolet aemula virtus.

Interea studiis Musarum assuesce volentem

Paulatim, blandique ediscat imagine multa

Commenti quae Pierio nisi tecta lepore

280

Horret adhuc animus tener ingeniumque recusat.

Aspera enim via virtutum acclivisque recessus

Ducendusque puer quasi versicolora per arva,

Ac veluti intexendi aditus foliisque rosaque

Fallendusque labor vario oblectamine rerum;

285

Ceu cum littoribus vacuis innupta puella

Processit longe et comites matremque reliquit

Imprudens, ludo intenta attritisque lapillis,

Nec, revocata nisi, errorem vix denique sensit.

Adde quod et numerus multum modulataque pollet

290

Iunctura illabique animo atque illapsa teneri.

Tu modo non tantum obscoenos, obprobria Phoebi,

Edico, procul, o, vates, procul inde relega,

Dignos qui scelerum persolvant sanguine poenas

Aut vivi terrae infossi aut vivi ignibus hausti,

295

Sed quoscunque olim nihil in commune referre

Videris et versus apinis implere sonoros.

Nam quae foeda viro iactura in principe plus est

Temporis aut tam nulla hominum reparabilis arte,

Cui centum hinc aures pateant licet indeque centum

300

Lernaeique modo geminet capita undique monstri,

Vix ideo fuerit rebus satis unus agendis,

Nec facile imbutus nugis queat inde revelli

Vanaqua multiloquae deponere gaudia linguae?

Nam, siquis putet utilibus conferre cavenda

305

Et velit oppositis rectum cognoscere ab ipsis,

Id tamen haud prius, exactis nisi mollibus annis,

Audeat, et longo compostis moribus usu;

Quamvis tunc quoque non ullis praesentibus aures

Inquinet: ipse legat moneo quae multa relatu

310

Foeda, nec admisso violet male teste pudorem.

Nonne vides vitaque graves et moribus olim

Inter se licet alterno sermone remissos,

Non nisi contecto quaedam capite inque voluto

Dicere? Tanta bonis servandi cura modesti est!

315

Aut nanque est fugienda omnis lascivia prorsus

Aut sic attingenda, velut qui castra sequutus

Hostica barbarici explorat catus agmina valli,

Militiaeque acri primis consuetus ab annis

Marcentes epulis passim luxuque fluentes,

320

Scortaque craterasque inter patriosque ululatus,

Ridet, et in longum mentem vovet hostibus illam.

Forsitan et Satyros ponam qua parte requiris:

Vtile nimirum est virtutem audire loquentes,

Si modo virtutem, non pessima quaeque loquuntur

325

Flagitia et foedant etiam bona siqua pudendis.

Nam qui multa negat linguae reticenda modestae

Et putat in solis crimen consistere rebus

Aut hominem populo ceu poma feracia testae

Inserit, ah, tenerae ne se mihi perditus auri

330

Insinuet pulchrumque pudens canis ore lacessat:

Nec gnarus naturae hominum, quae turpia visu

Abdidit amovitque oculis latitantia nostris,

Provida in exemplum atque imitamina gentibus aegris,

Nec Phoebi Aonidumque novem sortisque professae.

335

Nam quis non videat sacrum, coelestia dona,

Carmen et ex ipsis adytis quandoque profectum,

Non homini tribuisse deos, ne scilicet error

Devius et culpae scelerum praecone carerent,

Sed neu relligio divum contempta iaceret,

340

Neu virtus laudata parum, neu semina prima

Ignorata vicesque astrorum et legifer axis

Et quid quisque sibi aut patriae, quid debet amicis?

Sed neque vere novo quot sese floribus arbor

Induat autumno refert, nisi mitia servat

345

Et totidem ramis suspendit poma gravatis,

Nec quantum tener egregia puer indole possit,

Si non, Socraticae mox inflammatus amore

Pallados, Aoniis non transfuga manserit antris

Aetatis partem haud minimam, vetera acta priorum

350

Evolvens vitamque educens inde futuram:

Quoque modo servet laudatum ad cuncta decorum

(Nec facilis servare labor, nisi deligis artem

Vivendi finemque animo proponis habendum)

Quoque suos actus signo quasi dirigat omnes,

355

Virtutis pulchrae memor atque unius honesti,

Ne velut Ionio deprensus nocte silenti,

Ignarus coeli atque aurae, dum dextera laevis

Perturbat, longo huc fluctu iactatus et illuc

Actus eat pelago et saevis ludibria ventis,

360

Donec inhaerentem scopuli eccepere Ceraunei,

Frustra iam implorantem undas et fata querentem

Seque accusantem, ah miserum! et delicta fatentem.

At vitae instituat quam quis genus, ante necesse est

Ingeniumque capax pueri penitusque videre

365

Naturam et quales animorum in singula vires,

Quid iam tum eximie, quid non feliciter audet:

Hic salibus melior blandis, vitae ille severae,

Ambitione alius magis applausuque Quiritum

Temptatur studioque aurae popularis inani.

370

Nonne vides ille ut galeas et splendida tantum

Tractet tela manu, placidam probet ille quietem,

Ille nihil non dissimulet parvosque sodales

Iam tum fallat, hic ingenue putet omnia agenda,

Indignans vicisse, palam nisi vicerit hostem

375

Congressus campoque audax concurrerit aequo?

Has leges fatale animis venientibus astrum

Imposuit coelique ascendens hora potentis,

Tempore quo primum gravidae pigra pondera matris

Formamus miseri atque alto descendere Olympo

380

Cogimur, humanae passuri incommoda vitae.

Ergo, ubi naturam penitus perspexeris omnem

Ingenitasque artes pueri et clinamina prima,

Quamvis multa magis fortasse aliena placebunt,

Nativis tamen insistendum dotibus atque

385

Audendum nihil omnino pugnante Minerva:

Quippe sequi id demum insipere est, quodcunque nequimus

Assequi et egregia nostrum cum laude tueri.

Nam quid in Isthmiaco diversum agitare iuvencos

Pulvere et affusae risum praebere coronae

390

Aut terram Argei generosis scindere alumnis?

Siqua tamen vitiosa (ferunt nam multa novales

Ipsae etiam vitiosa, nec est teres undique quicquam),

Siqua igitur vitiosa, omni de pectore cura

Depellenda procul vel, si minus id licet omne,

395

Flectenda in melius, rerum discrimine parvo

Saepe malis dirimente brevi bona calle propinqua,

Pleraque vivendo minuenda interque legenda,

Ante tamen vires mora quam exitiosa diesque

Afferat et fibras penetret cacoethes in imas

400

Mortiferum, agricolae cura monstrante sagaci,

Agricolae, qui primum olim lactentibus herbis

Lappas et lolium atque infelices paliuros

Persequitur sterilemque vetat succrescere sylvam,

Assiduus terram rastris operaque fatigans

405

Foeminea: it magnum latis longo ordine campis

Agmen et incurvum solantur voce laborem,

At procul aspiciens credit pecus ire viator.

Imprimis sedandae hyemes quasi totaque mentis

Tempestas motusque omnes sub signa vocandi

410

Constanti ratione et certa lege domandi,

Ne, velut effuso sessore equa trima, vagati

Longius abiiciant rerum finemque modumque

Transversumque ferant hominem, nec dicta parati

Eccipere et iussas trocleis intendere funes

415

Nec nati dare, natura prohibente recurva,

Providaque e summa puppi torquere guberna,

Sed pecudum fugere atque sequi nimis omnia ritu

Inconsulte, incomposite, nec pectora tantum

Atque intus turbare animum, verum extima saepe

420

Membra quoque ac vocem et vultus mutare priores.

Quod nisi commoti dominatrix certa furoris

Adsit et excussos ratio pulcherrima frenos

Ore remordere ac iussis parere lupatis

Cogat, eant nulla in praeceps tardante ruina

425

Perque enses et tela immissosque urbibus ignes,

Non secus atque olim noto rectore soluti

Flammiferi Phaetontis equi, cum foedera rerum

Triste chaos veteremque expavit machina acervum

Audaci culpa unius votoque protervo,

430

Respexitque suum, Phlegrae post fulmina, telum

Iuppiter et missis solvit pater ignibus ignes.

Nam, ceu corporis in membris sua munera cuique

Sunt data, nec partes oculi pedis aut oculorum

Bracchia, non humeri poscunt pulmonis anheli,

435

Sed contenta bonis naturae singula degunt,

Sic, animi quoniam varia est vis atque potestas

(Vna etenim imperio, geminae parere tributae),

Cuique suae usurpandae artes, nec sorte movendum

Decretoque Iovis praescripta et lege Promethei.

440

Nam perhibent, perfecta hominis compage, Prometheum

Continuo admisisse deos ipsumque Tonantem

Regali luxu acceptos epulisque paratis.

Forte aderant triplices praestanti aetate sorores,

Cura quibus mensas struere et dare brutia nigra:

445

Sed patria Logus hanc olim pietate receptam

Ambrosiae assuerat divinae et nectaris haustu,

Illas lacte ferae Scythicis aluere sub antris.

Hic opere eximie laudato atque arte magistra,

"Immo age," coelicolum pater "has quoque, docte Prometheu,

450

Adiice" ait, "nec te labor aut cura ulla retardet,

Quin opus egregium atque aevum mirabile in omne

Tergeminis his virginibus quasi civibus ornes.

Sed, ne forte duae (neque enim leve pectoris hausti

Crimen habent referuntque Estetea fronte parentem)

455

Omnem animis molem exturbent, praecordia subter

Ponito ventorumque dato regione secunda

Ferre vices magni praeclaro imitamine mundi;

Hanc autem, motos componere sola tumultus

Quae sciat et placida late regere omnia pace,

460

Mandatricem operum media procul arce locato."

Commento applausere dei, imprimisque Prometheus

(Sensit enim quantum aeternis immane caduca

Concedant) orat precibus rata dicta manere.

Ergo omni exercendae opera et sua cuique facultas

465

Agnoscenda usu et rerum assuetudine certa.

Nanque dabunt animos paulatim infractaque iusso

Colla iugo dominamque ediscent ferre volentes;

Frena tamen retinenda manu pressaeque catenae:

Nam neque sessor equo, longa licet arte manuque

470

Edomito, totas ideo concedit habenas,

Sed gressus regit et stimulis saepe acribus urget

Exploratque fidem et cogit meminisse magistrum.

Nam saepe insurgunt domitae et solito arma capescunt

Acrius, extremum annixae quasi corpore venae

475

Aut cum deficiente alimento flamma repente

Emicuit luce et subita tectum omne replevit.

Hoc ubi, dura magis contendere vincla memento

Spemque resistendi eripere et compellere primis

Impetibus veniam orare erroremque fateri,

480

Dum servata sequi carae vestigia tandem

Assuescunt dominae et mandata capescere aventes.

Praecipue fugienda procul memorantia culpae

Omnis et indecorum turpes fomenta ministri,

Nec quisquam sine delectu sine iudice certo

485

Convictu temere cari admittendus alumni.

Ipse autem teneris iam tum mihi laetus ab annis

Mirari senium et parere monentibus ultro

Aetatemque rudem fulcire aetate magistra

Ac similem quandoque deos sibi poscere mentem.

490

Nunc multos blande affari atque incessere castis

Interdum salibus, modo respondere benigne

Omnibus et nullum non tempore laedere dicto.

Nam neque compellare isdem sermonibus omnes,

Sed bello super atque armis rogitare magistros

495

Bellandi, nautas super aequore, denique laetos

Sementum de messe, canes nutrire paratos

De canibus, peregre venientes quae loca et urbes,

Quos fluvios, quid quisque ignoto viderit orbe,

Alteriusque memor facti dictique probator

500

Raro nec ingenue de se nisi nota profari;

Quamvis expositae cutis idem animique reposti

Et blando illustris famae perculsus amore,

Praeferat obscuris Pelidae funera canis

Praereptamque sibi laudem gemat acta parentis,

505

Degener haud propria regni virtute parati.

Interea servare vicem atque alterna modestus

Alloquia et coeptis finem quoque ponere verbis

Pluraque narratis audire et condita habere

Pectore, nec linguae temere indulgere volucri

510

Aut studio respondendi pellectus inani

Denudare palam melius quae multa latebant.

Multum adeo placidae comis pellacia vitae

Blandaque personae vox maiestate retenta

Saepe movent, nec vero alia magis arte tot annos

515

Vidimus (infandum) duro servire tyranno

Italiam et pelagi tabo freta marcida Etrusci

Volvendisque ducum miserandae stragis acervis:

Et dabat occultae documenta haud mollia mentis

Ille quidem toto longinqui tempore regni:

520

Sed quotus alterius melior sibi quisque periclo est?

Quo magis est reputandum animo, quae denique recti

Ipsius vis, tanta potest ubi fucus inanis

Tantum umbra sibi virtutis promittere vana

Atque animis hominum sese insinuare repostis.

525

Quod siquis nihil ad speciem quod spectet honesti

Negligat atque decens nulla non parte requirat,

In motu quoque non minimum gestuque virili

Ponet et indignos removebit corpore comptus

Illecebrasque supervacuas et Gange petitam

530

Luxurie stactam imbellem costique liquores,

Iudice vix teneris mare non prohibenda puellis.

Nam quid malobrocho et myrrha perfusus olenti

Vir praestare queat quique emollire venenis

Corpus et Ispanae pellem de more maritae

535

Quaerat? Amat propria spectari laude virilis

Forma, nec Assyrium quam se magis optat olere.

Est etiam pars vestitus non ultima habenda,

Non boream modo uti defendat iniquaque flagra

Corporibus dubiasque vices mutabilis anni,

540

Sed quia non aliter fortunae oculisque tuentum

Fit satis, et tanta maiestas regia dote

Prodita plebeo vilis sordescit amictu.

Nam, qui iudicium de se et communia vota

Negligit aut metui potius quam quaerit amari,

545

Demens, nec videt imperium popularibus auris

Praecipue et solido vulgi constare favore

(Qualis erat modo qui regni non ante ruinam

Sensit, quam subitis fractus successibus hostis

Privato caput exilio rex obtulit ultro)

550

Aut nescit contempta semel vanescere regna

Fortunamque quati, male maiestate soluta:

Nec vero ratione alia lita templa metallo

Quaesitaeque olim ducibus sellaeque rotaeque

Tot pictae, tot palmatae sceptrique superbum

555

Insigne et collo pendentes divite gemmae.

Sed modus optimus in rebus: tantum extera desit

Seu levitas seu luxuria advectusque peregre

Ornatus novitasque animo non digna modesto.

Nam cytharae cantusque atque enervantia mentem

560

Instrumenta lyrae et priscis quoque tibia probro,

Illa quidem mensis interdum adhibenda potentum

Virtutesque virum memorandae et splendida facta,

Sed non attingenda etiam, aut sine testibus ullis

Attingenda domi, nec honor quaerendus ab illis,

565

Sed requies curae brevis ingenioque levamen.

Sed neque sub crotalo tenerum latus arte movere

Regnator meus et morum quandoque futurus

Arbiter Aethiopum discat saltare puellas

Atque Agarena sequi molles ad tympana motus,

570

Aetatis licet obprobrio corrupta reclamet

Nobilitas choreasque assueti plaudere reges.

Nam quid iam miseri non vidimus, impius ex quo

Havarus et Gotthis Herulus permixtus et Vnnis

Et rabies Longobarda et Germanicus Albis

575

Irrupit Latio, fatisque exercita tandem

Roma sacerdotum patuit miseranda rapinis,

Perque nefas divisa ereptaque venditaque auro

Imperia et partes armis variantibus ortae,

Atque animi, invidia inflammati odiisque suorum,

580

Externas sibi quaerere opes peregrinaque malle

Regna pati quam desertis concedere fractos

Partibus et fastus gentilis ferre tyranni.

Hinc veluti sordes tota rate plurimaque hausti

Aequoris illuvies imum petit atque suopte

585

Sentinam facit ingenio, sic undique culpae

Contractae transversum animos egere priores

Virtutesque mares corrupit mollior hospes

Atque nefas fasque impune et sacra versa profanis.

Tantum autem culpasse omnes mirabile non est

590

Nequitiam Venerisque malos damnasse furores:

Nam neque deiiciat quod nos pecudum atque ferarum

Naturae quicquam magis aut penetralibus imis

Excutiens aeque et mentem de sede revellens,

Nec tot confluxere aegris mala gentibus unde

595

Atque neces atque exilia atque incendia saepe

Regnorum, et simul Europae funesta Asiaeque

Arma decennali ducentia quaeque ruina,

Heu, male speratis Lacedaemoniis hymeneis.

Nam quid ego, veterum repetens exempla, revolvam

600

Tarquinios Appique nefas immane furentis

Aut infelicis Messenae tristia bella

Virtutesque tot egregias bellique domique

Demetri et rarum divinae mentis acumen

Spurcicia miseraeque sepulta libidine vitae?

605

Quid Scyllas, quid Medeas, quid Gnosida turpem,

Cum deserta etiam post tanto Ispania bellis

Monstret adhuc fera foemineae monumenta rapinae,

Cum Malatestarum pateant mala, cum tua, Guido

Infelix, cum Manfredi miserandus iniqui

610

Exitus et furiis Ianarum exercitus orbis

Atque huc atque illuc confusaque saecla ruina?

Atque ideo puerum a coetu et muliebribus arcent

Illecebris residesque avertunt pectore curas

Aut duro illum venatu castoque labore

615

Sylvarum exercentes aut insultibus acris

Aemathii, non Gnosiaca contendere cornu

Arte rudem visamque procul fixisse volucrem,

Non torquere manu validam iuveniliter hastam

Aclidaque intorto stridentem aptare flagello.

620

Saepe etiam saltu quatiunt durantque palaestra

Actaea pugnaeque assuescunt membra futurae,

Sive lacessere opus sive hostem exire necesse;

Tum boream aestivosque docent contemnere soles

Sub Iove Spartanumque Eurotam ferre decembri,

625

Nec sudore famem nisi nec nisi pulvere somnos

Velle pati, et iam tunc invento pascere frugi

Naturam modicis contentam et sponte paratis.

Atque haec cuncta puer primis mihi regius annis

Audeat egregiamque animi vim suscitet usu

630

Virtutemque ultro atque instantes ferre labores.

Nam, quamvis sponte ingenii generosus honestum

Appetit agnoscitque omnis, tamen aurea si non

Accedit doctrina et promovet insita cultus,

Aegrescit praeclara habitu natura maligno

635

Paulatim, culpaeque premunt bene pectora nata

Atque omnem captum eripiunt, ceu febre gravatus

Cum iacet et venis iam se haud capit igneus ardor:

Ille tamen panacenque bonam Phoebeaque vina

Aversus fugit et sensu contraria poscit

640

Corrupto miser atque odit meliora loquutos.

Nec tibi sit solum curae exercere, sed una

Delige quos socios studiorum adiungere possis

Aequales, quos monstratis puer artibus ante

Ire velit contraque obniti intentius acer.

645

Quin etiam pharetraeque leves atque aurea frena

Victori statuenda probrosaque praemia victo,

Vt quem verus honor nondum eccitat, eccitet aeger

Hunc dolor alteriusque humeris splendentia dona,

Acceptamque notam reputans secum, aggravet ipse

650

Dedecus et segnem lacrimis sese increpet ultro

Incendatque pudore animos et suscitet ira:

Qualis, Cecropii Eridani aut prope curva fluenta

Ludentis totiensque Nedae vada laeta plicantis,

Armento pulsus patrio regnisque iuvencus

655

Moeret inexhaustum exilia et rivalis amari

Successus, plagarumque immemor atque laboris

Vnam secum ignominiam amissosque hymeneos

Mente agitat, quernoque obnixus cornua trunco

Iam tum hostem vocat in pugnam Martemque lacessit,

660

Ipsam animam dare iam pulchra pro laude paratus.

Quod siquando ducem (neque enim non tristibus armis

Miscendus iam tum et vallum assuescendus amare),

Ergo ducem emissis siquando praeficis alis

Atque inimica iubes duro quatere oppida bello,

665

Non illum magno Annibali aut oppone Gilippo,

Nec sine pugnacem primis incessere Thracam

Auspiciis: Lybiae manus et magis apta vehendis

Mercibus Aegypto Venetum est caedenda iuventus,

Paulatimque augendi animi et quasi Sarmata falco

670

Ducendus, superando facillima quaeque, gradatim.

Nam facile exultantem animum compescere rerum

Notitia docilique accessu fertilis aevi,

Et quantum humanis hera possit Adrastea rebus,

Nec quisquam audax est adeo, praesentia quem non

675

Concutiant horrenda et durae mortis imago,

Ante oculos faciem exertantis putridaque ora

Sanguine et huic aurae supremum Acherunta minantis.

Nam contemnere opes superum et Iovis acta lacertis

Fulmina, nec scopuli venientem horrere ruinam,

680

Et nulla ratione enses ruere inter et ignem,

Desipere id demum, quamvis plerumque videmus

Ante tubam tales et adhuc procul hoste manente

Turpia vicino foede dare terga periclo,

Nec sufferre oculis venientem cernere contra.

685

Ergo ubi regrediendum homini, quoque usque videndum,

Haud quia non cuicunque animanti optabile dulcem

Conservasse animam et multis quoque saepe tributum

Eximiae laudi fato cessisse ruenti,

Nec posuisse leves rumores ante salutem,

690

Sed quod multa dies varius volvendaque rerum

Fert series, cum seu patriae poscente iuvandae

Officio seu tutandorum forte suorum

Vitandaeve notae, turpe est sibi parcere forti

Et vitam egregio non impendisse decoro.