Talibus indomitas mentes et barbara corda

Irritat Dea saeva maris: de littore classis

Solvitur et nostros venit eversura penates.

Chaoniae nostris vicinae finibus Alpes

5

Acclamant et saxa cavis quae plurima pendent

Rupibus acceptas confuso murmure voces

Conglomerant, nec clara sinunt respondeat Echo.

Magnus apud manes Itala de gente coacto

Agmine Pompeius rogat ad sua moenia mitti

10

Italiae laturus opem, sub pectore forti

Vivit adhuc patriae pietas, stimulatque sepultum

Libertatis amor, pondus mortale necari

Si potuit, veteres animo post funera vires

Mansere et prisci vivit non immemor aevi

15

Sollicitusque hisdem curis, quem Romulus aevo

Grandior his acuit dictis: I, magne meorum

Immortalis honos et gloria summa nepotum.

I, commune bonum serva, quando haec tibi semper

Cura fuit, totum pietas tua nota per orbem

20

Imperio dignum nostrae te fecerat urbis.

Coelo aliter visum est, coelum culpare quis audet?

I, patrium defende solum, quando Itala virtus

Vsque adeo cecidit, quando Germania quondam

Armipotens, nunc lenta iacet, nec Caesaris ullum

25

Audet opus Caesar, genus hoc ignobile gentis

Barbaricae procul Ausoniis a finibus arce.

Te Pontus, te novit Arabs, te Graecia et omne

Aegeum, Ioniumque fretum, te Punica tellus,

Tyrrhenum magnis equitasti classibus aequor,

30

Te Ligur, Alpinaeque nives, te sensit Hiberus,

Galliaque, et latis ingens Germania campis.

Per freta, per campos victricia signa tulisti,

Regna, urbes, maria et terras felicibus armis

Calcasti, totusque tuos miratus honores

35

Orbis, ut indigno raptum te vulnere novit,

Ingemuit, flevere Arabes, flevere Sabaei,

Indus et extremi flerunt tua funera Seres.

I, decus Ausoniae, regno suppone cadenti

Ingentes humeros et fortia pectora tantis

40

Fluctibus opponas, magnae teque obiice cladi.

Communes tutare domos, communia serva

Regna, mea fundata manu, sententia fratri

Ista Remo sedet; id Curii, Deciique precantur,

Id Numa coelicolum cultor, sanctique Catones,

45

Id Populus, Patresque rogant, ne despice gentem

Nate tuam, viden' ut campis tam multa virorum

Millia praestantum generosis frontibus errent

Elysiis: te nemo tamen praestantior ore,

Non animo melior, nec ad horrida promptior arma.

50

Te externi, nostrique duces venerantur et ipse

Depositis odii causis, livore sepulto,

Te praefert Caesar, meliorem seque fatetur,

Quandoquidem pietas et nescia rumpere leges,

Dignior et sceptro et regni diademate virtus.

55

Hac prece motus erat, mentemque movebat ad artes

Antiquas, artes belli, Martisque laborem,

Cum pater eloquii culto sic Tullius ore

Flexit ab incoeptis animos, coetumque resolvit:

Magne pater nostri generis, tuque optime civis,

60

Optime Dux, patriaeque ingens pietatis amator,

Quem cives colui ante alios, dum vita manebat,

Ferre urbi auxilium frustra meditamur, Olympi

Ipse pater, qui regna tenet, qui fulmina torquet,

Sic statuit, scelus hanc hominum sibi suscitat iram,

65

Divisae excitis se seditionibus urbes

Ausoniae lacerant, una intra moenia livor,

Ambitio, nummique sitis corrumpere mores,

Vt coepere pios, nulla est reverentia recti,

Nulla quies animis, nullusque salutifer urbi

70

Civis, opes patriae rapiunt, aeraria nudant,

Et commune bonum in proprios elabitur usus.

Hae pravae vivendi artes, haec pessima morum

Colluvies, nobis latum qui reximus orbem

Abstulit imperium, Romamque aliena coegit

75

Iura pati; serviret adhuc, nisi provida Narsis

Cura redemisset, pulso capitolia Gotho.

Quae rapuit patres eadem fortuna nepotes

Insequitur, viret aeterna sors aspera fronde.

Prospera brumales pluvias et frigora sentit.

80

Astraque debilibus non fert ardentia ramis,

Atque omnis timet incursus, aevoque senescit

Sponte sua, cum fixa manens, stabilisque putatur,

Occidit extemplo, fugitque infida repente.

Sorte sua utantur, lex est Deus omnibus aequa,

85

Omne quod a Superis bellum est, revocabile non est,

Sed neque rex Erebi quemquam tranare paludem,

Nec Superis iterum reddi sinit: est pia quae te,

Romule, cura movet, sed subdita legibus Orci,

Nos istis aeterna ligant ergastula campis,

90

Nec licet ad patrium limen, coelumque reverti.

Felices animae, sedem quibus aetheris alti

Iuppiter indulget, possunt ea fata movere.

Nos orbis quondam Domini servimus Averno,

Fata regunt illae, terrenaque regna gubernant.

95

Verte alio mentem, nec nos ea cura fatiget,

Sit satis exilio nobis leviore teneri.

His animae dictis coetu siluere relicto.

Interea nostras odiis flagrantibus urbes

Exercent furiae; per rura, per oppida saevit

100

Martis opus, Petrique domus polluta fluenti

Marcessit fluxu: nulla hic arcana revelo,

Non ignota loquor, liceat vulgata referre.

Sic urbes, populique ferunt, hic rumor ab austro

Cimmerios ultra latices per opaca silentis

105

Claustra viae, sale concreto, quae plurima crescit

Stiria frigentes Scythiae penetravit in agros,

Venit ab herculeis per Iberum Gadibus aequor

Qua subit excelsam Thetys interflua Calpen

Ad vada Gangaridum, magno qui proxima Gangi

110

Rura tenent, gemmasque legunt, ea fama per omnem

Iam vetus Europam mores extirpat honestos.

Sanctus ager Scurris, venerabilis ara cinaedis

Servit, honorandae divum Ganimedibus aedes.

Quid miramur opes, recidivaque surgere tecta?

115

Thuris odorati globulos et cynnama vendit

Mollis Arabs, Tyrii vestes et muricis imbrem,

Indus ebur, croceum Cilices et Tmolus odorem,

Mel Siculi, ferrum Chalybes, tenuissima Seres

Vellera, Cretenses mollissima vina, Tanager

120

Pernices mercatur equos, venalia nobis

Templa, sacerdotes, altaria, sacra, coronae,

Ignes, thura, preces, coelum est venale, Deusque.

Xyste pater, fidei custos, oviumque magister,

Quas bonus effuso moriens in sanguine pastor

125

Abluit aetatis damnosa licentia nostrae,

Quam veterum semper crescens incuria patrum,

Et sceleri pandens aditum, moresque severos

Aversata parit, tua sentiat arma, coerce

Hanc vitem, ancipiti ramos preme falce vagantes,

130

Namque feros fructus et tristem frugibus umbram

Fert inculta, iacens Cererem necat, occupat agrum.

Mille sub his latebrae foliis et mille rapaces

Hac habitant sub fronde ferae, vulpesque, lupique

Mitiaque invadunt, laniantque animalia passim,

135

Sic cicurum genus omne perit, per ovilia regnant

Saevus aper, tigres rapidae, truculenta leonum

Semina, multicolor pardus, gryps naribus uncis,

Et variae panthera cutis, gravis unguibus ursa.

In genus hoc pater arma move, sua pascua redde

140

Foecundis ovibus, stent ad praesepia tauri,

Qui signata iugis, longoque attrita labore

Colla gerunt, postquam rerum te Roma potentem

Fecit et obscuro iubar hoc resplenduit orbi,

Exanimis virtus scelerum sub mole sepulta

145

Respirare parum visa est et tollere frontem.

Et nisi tot vitiis haec saecula nostra fuissent

Depravata, boni poterant rectoris habenae

Errantes frenare rotas, sed tantus equorum

Impetus aurigam superat, frustraque retractans

150

Lora gubernator sine lege per invia fertur.

Propterea sortem doleo mitissime patrum

Xyste tuam, fueras annis melioribus aptus.

Est tibi quae tanto satis est in principe virtus:

Sed velut obscuris Phoebi sub nubibus ardor

155

Languet et umbra diem piceae caliginis aufert,

Sic tua corrupti vitio clementia saecli

Obscuratur, eunt pessum pietasque, fidesque.

Lerna palus terra est, vitiorum exercitus hydra,

Alcides nusquam est, ardentem saeva Chimaeram

160

Monstra tenent, nec adest Glauci castissima proles.

Candida Gorgonei capitis coma fluxit in angues,

Et neque Mercurii prosunt, nec Palladis arma.

Daedaleis inclusa viis Minoia monstra

Passim habitant, crebris uterum quae caedibus augent,

165

Nec potis est multa ingluviem saturare rapina,

Nec superat Thesea manus: per tecta, per aulas

Harpyiae funesta lues, fluxuque, fameque

Infestae volitant: Boreae genus omne recessit.

Syrenes redeunt et Phoebi filia Circe,

170

Quae placidos hominum ferali carmine vultus

Vertit in immites formas et in ora ferarum.

Plurima sunt nobis sancti vestigia saecli,

Et gentis monumenta piae, sunt ardua templa;

Sunt sacris congesta patrum sancta ossa sepulcris.

175

Est fidei caput, est veri latria Tonantis,

Ista sed Hesperidum velut aurea mala dracones

Caerulei servant, (res detestanda) nec ullis

Flenda satis lacrymis, nec me convitia quisquam

Texere causetur, mordaxque excudere carmen:

180

Haec sunt pro sanctis gemitus, lamenta, dolores

Moribus et Superum pro maiestate querelae.

Ista movent Superos, vocat hoc scelus aethere ab alto

Bella, famem et diri genus insuperabile morbi.

Heu sortem gregis adversam, sidusque malignum,

185

Quum custode caret, cum fracto vimine sepes

Nocturnos aditu fures admittit aperto,

Praesertim cum dira fames ieiuna luporum

Intestina premit, rabidique mapalia lustrant.

Praeda sumus, fracto ferimur temone per altum,

190

Qua furit Oebaliae violentior ira Maleae.

Nunc vada latrantis scyllae, nunc ora carybdis

Radimus et Libycas rapido nunc aequoris aestu

Pellimur in Syrtis, nunc per tua saxa Caphareu.

Pulsa dies tenebris, nubes Erymanthidon ursam

195

Abstulit, indicium coeli Magneta latentis

Perdidimus, tumet in montes et lapsa remugit

Doris, arenosi saliunt ad sydera fluctus,

Adversaeque undis undae, contrarius Euro

Flat Zephyrus, Boreas Austro, subversa dehiscunt

200

Aequora et inter se spumis albentia pugnant.

Vicini trepidant agri, pulsata reclamant

Littora, vixque obstant, collisa rebellibus undis.

Ah miserae quae nunc inter cunabula matres

Parvula securo nutritis pignora lacte!

205

Quot tepidi erumpent oculis turgentibus imbres,

Quot gemebunda premet fessus suspiria pulmo.

Maesta quot attractis salient singultibus ora,

Quum tepido dulces rapientur ab ubere nati,

Atque viris ipso caesis in limine vestrae

210

Diripientur opes, sparsis cum crinibus ipsae

Praeda eritis, manibus vinctis hostile per agmen

Ibitis, attonito prostrata cadavera gressu

Calcantes, lacerasque comas atque ora cruenta

Vestrorum seu natorum, seu forte parentum,

215

Atque pio late stagnantes sanguine campos!

Summe Pater, coeli saltem cui regia paret,

Singultus audi insontes, fletuque piorum

Flectere: crudeles gladii, saturandaque caede

Spicula primores populi, frontesque superbas,

220

Oraque blasphemo feriant inflata tumore.

Parce rudi populo maiorum exempla sequenti,

Imbellemque manum salva, qui cetera salvas.

Quid meruere greges? pastorum incuria damno est.

Cerne laborantem freta per salientia cymbam,

225

Et miseris fer opem nautis, pontumque furentem

Sterne, suis manda ventos liget Aeolus antris.

Fatales properant anni, noviesque voluta

Fert alias leges centeno machina cursu.

Nec Deus has labi aerumnas prohibebit ab astris.

230

Tempus adest, quod iam venturi praescia vatum

Pectora, fatidicae quod praedixere Sibyllae:

Corripite arma viri dextris, laevasque reflexis

Insertate manus clypeis, Deus odit inertes.

Ecce procul denso nigrescit pulvere coelum;

235

Sublataeque leves nimbi tolluntur arenae.

Accipient fuscae caedis cava flumina rivos,

Rubraque pampineos imitabitur unda liquores.

Non igitur frustra diros ardere cometas

Vidimus et medio Phoebum pallescere coelo,

240

Defectumque pati, nigraque in veste sororem

Inter nocturnos ignes incedere moestam.

Tempus erit Parcis celeres glomerantibus annos,

Cum mediis fossor campis tellure subacta

Inveniet, conosque, truces et nuda virorum

245

Ossa, gravesque solo galeas, ensesque sepultos,

Armaque nostra suo non convenientia saeclo,

Atque immutatos rerum mirabitur usus.

Haec properant, dictumque fides non sera sequetur.

Sed steriles, gelidaeque animae quas imbre Megaera

250

Lethaeo aspergens requie sopivit inerti

Contemnunt, tepidoque trahunt secura cubili

Otia, tractantes lautis convivia mensis.

Nubila mens hominum, sortisque ignara futurae,

Terretur vanis et vera pericula ridet.

255

Non tamen ista minus properant, incredula poenas

Turba dabit, curisque brevi tabescet amaris.

At si tantus amor Superum, si tanta moveret

Corda virum pietas, studiis si talibus artes

Ingenuas colerent homines, nec iacta perirent

260

Semina, nec litui streperent, nec classica cantu

Terribili, nec dira lues praecideret annos.

Nam licet obsequiis opifex lucentia mundi

Astra suis aptans semen, causasque malorum

Ignibus aethereis dederit, coeloque volanti:

265

Ipse tamen liber, nulloque coercitus astro,

Vultque, potestque piis precibus, votisque suorum

Annuere et coeli flammas cohibere nocentes.

Aspice magnanimum bellatoremque, ducemque,

Qui promissa suum genus introduxit in arva:

270

Et facilem cognosce Deum, miserisque faventem

Casibus et nostra Superum prece numina flecti.

Barbara gens populum reducem prohibebat ab agro

Pollicito, contra sumptis Dux impiger armis

Castra movens hostes ingenti strage fugatos

275

Pressit et infesto turbas dum caederet ense.

Iam nox atra caput velata nigrantibus umbris

Pallentes urgebat equos, lentumque soporem

In terras biiugo secum temone vehebat,

Ne tenebris decepta manus victoris ab ictu,

280

Caedeque cessaret, Solymis ut gloria maior

Esset et evulsa generis radice superbi

Libera pacificis habitarent agmina campis.

Vota, precesque ducis Deus audiit, atque volantis

Ipse manus Phoebi volucrumque retraxit equorum

285

Lora Pater, pluresque diem produxit in horas,

Vincendique moras dedit et comes ivit in arma.

Sol stupuit, fixoque diu resplenduit orbe.

Caetera quae coeli Dominum Titana sequuntur

Ordinibus certis sua ne intervalla, vetusque

290

Sidera mutarent iter et ne curreret orbis

Ordine turbato currus traxere citatos

Et iuga frenatis subito tenuere quadrigis

Solis ad exemplar, regemque imitata quierunt,

Vranie dulci septem discrimina cantu

295

Quae regit immoto vocem compressit Olympo.

Sic Pater edixit, sic Dii fecere minores,

Sirenesque octo, quibus est data cura movendi

Immortale Dei templum bis quattuor orbes.

Ipse arcem super excelsam, super ardua mundi

300

Culmina, qua roseum surgens aurora colorem

Explicat, aeterno patrem modulamine laudant,

Cunctaque distinctis aptant mortalia fatis:

Humanis igitur si mitia numina rebus

Cernimus antiquos tantum curasse labores,

305

Vt tardata polis mundi mirantibus astra

Paruerint homini, credo si nescia labis,

Totaque sub magni imperium collata Tonantis

Semper nostra piis pareret legibus aetas,

Sollicito terrore carens felicibus armis

310

Mortales agerent sub Diis custodibus aevum,

Nostraque non nimbo metuens, non missa per auras

Ardenti Iovis arma manu, non torva furentis

Ora Noti, Libycum spumans quibus aequor in altum

Tollitur et campis versata liquentibus unda

315

Serpit in Ausoniam, tyrrhenaque littora pulsat:

Sed neque tecta timens caeco sub gurgite saxa,

Non vada, non scopulos, Turcarum a littore victrix,

Foetaque multiplici remearet foenore classis.

Qua prece placari, quo possint munere flecti

320

Numina, Castalides, ostendite, numina vobis

Cognita; terrigenum miserae succurrite sorti.

Dum precor, Vranie, cui sidera nota, Deumque

Tecta, supercilio sic est effata sereno:

Corpora siderei sicut mortalia coeli

325

Imperio subsunt et nulla rebellibus armis

Bella audent, sequitur magnes Erimantidos astrum,

Et quo luna iubet fugit atque revertitur unda:

Tempora sol variat, sic mens aeterna parenti

Iustitiam, sanctos mores et laudis honorem

330

Perpetuum debet, sunt haec gratissima coelo

Orgia et infestis obstare potentia fatis.

Sed postquam liquit terras Astraea nocentes

Fugit et ipse hominum leges, qui condidit ordo.

Temporeque ex illo summi reverentia patris,

335

Sanctaque divini ruit observantia cultus.

Hi quoque, qui nomen de relligione superbum

Vsurpant, quamquam sanctis a patribus ortos

Se iactent, ovium molli sub vellere fraudes

Mente Lycaonias servant et crimine sordent:

340

Quod speciem virtutis habens scelus omne colorat.

Nec tamen his maculis sordet pecus omne, magister

Ne pereat, quaedam sibi servat ovilia, semen.

Qui prece sollicitant Superos, multoque per omnes

Thure litant aras veniam, pacemque precantes,

345

Invisi Superis, faedaque libidine olentes.

Heu frustra incestis iterant sacra orgia dextris,

Polluti circum quoties altaria vultus

Conveniunt, celebrantque choros et carmine mixto

Sancta Deum vanis penetralia vocibus implent:

350

Irritant, irasque movent, non numina flectunt.

Hac prece nil opus est, nil adiutoribus istis

Auxilii sperate, novis date templa ministris.

Sacrilegum genus ex adytis, templisque Deorum

Pellite, nec longos scelera haec vertantur in usus.

355

Quid Solymos ritus, quid montibus aemula templa,

Aequatamque iugis molem, longumque per aevum

Limina solemni late celeberrima cultu,

Antiquasque Dei sedes eum moenibus altis

Eruit et pulchram ex imis radicibus urbem?

360

Sacrificae gentis scelus et contagia passim

In patrias prolapsa domos movere Tonantem,

Qui Romana vocans ad opes et regna suorum

Castra, secundabat cursus, classemque regebat

Ausoniam, stimulosque animis addebat et ignes.

365

Ipse acies inter tenui circumdatus aura

Versabatur agens animosam in praelia gentem,

Oppugnansque altas arces, scelerata ruebat

Moenia. Coelicolum post longa silentia tandem

Evigilans furor imperiis, regnisque ruinam

370

Ingerit et celeri pessum trahit omnia caede.

Sicut in antiquas flammis volitantibus aedes,

Quum saevit Vulcanus, eunt laquearia iunctis

Cum trabibus, tabulaeque leves atque ardua tecta

In cineres, longosque rapit brevis hora labores.

375

Si robusta fides, si spes immobilis, ardens,

Si pietas senis et vitio inviolabile pectus

Afforet, ignicolor, quem lapsus ab aethere currus

Sustulit in Phoebi silvas atque ardua templa,

Ferret opem, possetque instans avertere fatum;

380

Ipse sacerdotes Phythonia pectora falsos

Abstulit et longo campis arentibus aestu

Elicuit largum subitis de nubibus imbrem.

Traxit et aethereos superis ex orbibus ignes.

Et nova circumdans liquidis altaria rivis

385

Quum bove mactato rutilans superincidit ardor,

Et quum dura ferens regis mandata superbi,

Attonitus sensit flagrantia fulgura miles.

Hic antiqua tuae iecit primordia gentis,

Namque rudem tunicam tetrae fuliginis instar,

390

Cui simplex, expersque artis natura colorem

Fecerat, induitur, per saecula cuncta nepotum

Progenies iussit similem gestaret amictum.

Incola Carmeli primus fuit ipse pudoris

Virginei princeps et vitae coelibis auctor.

395

Ipse suo sanctos urbes et moenia patres

Linquere et in tacitis servare silentia campis,

Exemplo docuit, solus namque ipse per umbras

Errabat nemorum, pomis contentus et unda.

Gramen ei pro melle fuit, pro nectare lympha.

400

Sed felix nunc arva colit ridentia supra

Frigoris aerii et lapidosae grandinis oram.

Ille licet gemina vertex aestate quotannis

Sudet et a nobis cum sol declinat in austros

Et cum littorei petit humida brachia cancri,

405

Scilicet aequali Librae, Phryxique sub astro,

Depresso quoniam multum telluris ab orbe

Tollitur, infestis numquam tamen ignibus ardet,

Purpureos semper flores, spirantibus auris,

Ora tepens semper violas et candida semper

410

Lilia fert, brevibusque dies absconditur umbris.

Quattuor ex istis labentia flumina campis

Lata rigant Asiae ripis ingentibus arva:

Sunt rigui fontes, vitreosque nitentia rivos

Prata bibunt, tersus semper sine nubibus aer,

415

Nec quatitur ventis, nec rauca tonitrua frangit:

Brachia pomiferae curvant redolentia silvae,

Pendulaque electri gratum induit uva colorem.

Collibus in parvis, ubi paulum iugera surgunt,

Perpetuas, ramis fecunda feracibus arbor,

420

Semper habet fruges, quibus et contemnere fatum

Possit et expertem morbi servare iuventam.

Nulla patet curis illuc via, nulla dolori,

Nulla neci, colit ista senex loca sancta beatus.

Atque sub occasum mundi rediturus in orbem,

425

Non timet interea Parcae ne stamina rumpant.

Hoc sene nunc opus est et te, mitissime vatum,

Cuius ad ingressum rubri salis unda recessit

In geminas rupes, patuit maris alveus ingens

Praetereunte Duce et populo per concava regna

430

Neptuni, timuit Triton, sonuere cavernae,

Delphines curvi et Phocae fugere natantes,

Subque imas egit Protheus pecus omne latebras.

Si Deus hos nostro miserans concederet aevo,

Dura inter vapidos paterentur iurgia patres:

435

Vsque adeo invisa est probitas, odiosaque Virtus.

Tempore namque isto, vitio datur esse pudicum:

Est scelus esse pium, saecli haec est gloria nostri!

Parce igitur pro gente tua tabescere, vates,

Pone preces, ambire Deos et sidera noli.

440

Quod coelum, Superique ferunt, mutabile non est.

Dixerat Vranie, cum Thespias altera vocem

Extulit et tales est orsa Polymnia cantus:

Hic iuvat antiquam cladem, veterumque dierum

Fata recensere et primaevae gentis ab ortu

445

Illuviem, repetens missos trans littora fluctus,

Ignotosque prius nimbos et nubila dicam,

Scilicet ut memores iusto sub iudice vestros

Ire dies, certasque sequi post crimina poenas,

Cautius ambiguae cursus et euntia vitae

450

Tempora curentur, nec inerti pressa veterno

Mens hebeat, sed prompta graves superevolet artus,

Venturamque timens cladem, vicinaque fata,

Mobilium turpi rerum ne se inquinet usu,

Sed solum videat Patrem et reverenter adoret:

455

Qui sedet et stabilis solo movet omnia nutu.

Cum Pater Oceano sceleratam perdere gentem

Vellet, ad imbriferos errantia sidera pisces

Duxit et officiis aptavit tristibus astra:

Sed tamen ante rudes turbas et barbara regna

460

Quam subitis deleret aquis, praemisit in orbem

Fatidicum vatem, qui crimina longa piari

Posse, libidinibus si noxia parceret aetas,

Instantesque iras caneret, clademque futuram.

Interea Divum monitu contexere vastum

465

Instar montis opus coepit: quo clauderet omne

Quadrupedum, volucrumque genus, stirpemque nepotum:

Formabatque ratem magnis super aequor ituram

Motibus et grandi pressuram Nerea mole.

Clarus adhuc radiis Phoebi lucentibus aether

470

Splendebat, quum ligna faber, caesamque pararet

Materiem, nondum tellus cognoverat imbres:

Sed crescentis adhuc post prima exordia mundi

Terra patens, proprioque madens humore ferebat

Omnia: proventuque suos meliore colonos

475

Iugera pascebant, gravioraque semina culmos,

Pomaque maiori curvabant pondere ramos.

Tunc etiam virides animalia tuta per agros

In longos ventura annos, aevumque senile

Gramina tondebant, nondum violata pruinis

480

Nec gelidas experta nives, sed mitia Veris

Tempora et assiduum placidissima frigora rorem;

Nondum Lampeties Ithacis armenta colonis

Obfuerant, nec fixa veru versaverat exta

Geriones, nondum fuerant magalia, necdum

485

Raptor Aventinos macularat sanguine colles:

Impia nec caesis vivebant saecula bobus.

Tunc igitur populi indociles, ignara Deum gens

Mirantes ratis immensam consurgere molem,

Consilium sprevere viri, nec dicta putarunt

490

Digna fide et sanctum senis irrisere furorem.

Ecce niger piceis velatur nubibus aer

Et Phoebi lux alma diem diffundit opacam.

Iam coelum insolitis reboat mugitibus, ingens

Nimbus adest, fugere ferae, fugere volucres:

495

Flumina certatim tumidis Nereides undis,

Et freta tollebant, nigro pallentia coelo.

Nubila conglomerans pennis rorantibus Auster

Aethiopes, Libyamque super stridente volatu

Ibat et excussis ardebant ignibus aurae.

500

Aeoliae tremit omne solum, furit Aeolus, antra

Fracta sonant, factoque volant procul agmine venti.

Contremuere urbes, tristes per rura coloni

Cogere ah imbre greges, stabulisque armenta tueri

Dum properant, crescentis aquae lata aequora cursus

505

Impediunt, frustra pecudes balatibus agnos

Sollicitant, frustraque vocant sua parva capellae

Pignora, convellunt frondosa cacumina Cauri:

Diripiuntque casas, volitantque per aera culmi.

Attonitae matres strictis ad pectora natis

510

Ardua tecta petunt, iuvenum robustior aetas

Annosas scandunt quercus, fugiuntque repente,

Quo nulli fugisse datur, confusa per urbes

Infantum, iuvenumque sonant lamenta, senumque.

Itur in excelsas turres et summa domorum

515

Culmina: Neptunus spumans, ultricibus undis,

Insequitur miseros, arctant praesentia fata.

Imbre madent tunicae, porrectis crinibus unda

Liquitur: Oceanum dicas ex aethere labi.

Et lacrymae miscentur aquis, ad nubila frustra

520

Tolluntur cum voce manus, sua numina quisque

Clamat: in erectas Boreae violentia frontes

Nimboso spuit ore tonans et verba precantum

Suffocat, ne forte Dei referantur ad aures.

Iamque superfusum campos absconderat aequor,

525

Nulla fugae superest, superest spes nulla salutis.

Haec vada non gressu, non sunt tentanda natatu:

Et iam montanis veniunt qui e fontibus amnes;

Et quae per campos latis vada concava ripis

Magna mole fluunt, gremio complexa capaci,

530

Vix tanto satis est oneri Neptunia Doris.

Iam solae extabant, excelsa cacumina quondam,

Nunc humiles, mersaeque altis in fluctibus Alpes.

Vtribus innixi, tabulisque ad pectora tractis

Complexique trabes haustum saepe ore vomebant

535

Oceanum, tandem victi oppugnantibus undis

Ora sub immensos mergebant pallida fluctus.

Vallibus ex imis profugos qui summa tenebant

Culmina, montanosque apices, cum Nerea semper

Alta magis petere et plenis de nubibus imbres

540

Certatim ruere et iam mortem instare viderent.

Poenituit tandem, serasque dedere gementes

Nequicquam lacrymas et fallere numina votis

Consueti, quum vota darent, ridebat Olympus.

Flumina non norant ripas, nec littora fluctus;

545

Aeriae volucres humore madentibus alis

Praecipiti casu lapsae cum brachia multum

Iactassent pelago, fatum tandem ore trahebant.

Fugerat in latices Rhodope, magnusque latebat

Apenninus aquis, nigro sub gurgite summum

550

Presserat Ossa caput, non apparebat Olympi

Altus apex, ipsis avibus non pervius ante:

Tunc tamen et curvis ratibus (si forsitan illa

Aetas usa fuit ratibus), pecorique marino

Pervius, aequoreo quae numquam tingitur imbre

555

Vicinis timuit mergi sub fluctibus Vrsa.

Apta prius bello atque armis procera Gigantum

Corpora cum parvis, turba cum paupere reges

Purpurei nabant sine maiestate supinis

Pectoribus, merso sub gurgite foemina vultu,

560

Diffusisque freto vittis et crinibus ibat.

Involvit sors una omnes discrimine nullo.

Gryphes, equi, damae atque canes, cervi atque leones,

Agna, lupus simul errabant, certamina litis

Mors dirimit, certamque dies parit ultima pacem.

565

Iamque homines, iamque unda feras populata fluebat

Libera, non scopuli, toto non insula ponto,

Nec Cyprum Venus alma videt, nec Delphica Phoebus

Templa, nec Alcides Thebas, nec Cynthia Delon,

Nec Iuno sua rura Samon, nec Gnosia regna

570

Iuppiter, extincta fugit Vulcanus ab Aetna:

Quamvis claudus erat Triviae vicina petivit

Atria, praepetibus pennis, celerique volatu.

Nec cupressiferam Cyllenen aspicit Hermes,

Nec Tyberim Mavors audax, tegit omnia pontus.

575

Protheus et Doris, Glaucus, Matuta, Palaemon

Cuncta tenent, Pindi phocae videre cacumen.

Occiderat tellus, ignis, Neptunus et aer

Mundus erat: Cererem Tethys amplexa premebat

Vndique, Neptunum quartae reverentia sortis

580

Non metuit violare domum, thalamosque sororis

Herbiferae, tentare etiam Iunonia regna

Non metuens auras spatio breviore coegit.

At ratis omne vehens animal terrestre per altum

Ibat et obiecta dirimebat corpora prora:

585

Atque videns utrumque polum sublimior ipsis

Nubibus aethereum per iter, qua casus agebat:

Nunc Zephyros contra errabat, nunc Solis ad ortus,

Nunc Austros, nunc usta petens Aquilonibus arva,

Donec in Armeniae rupis delata cacumen

590

Iam retro labente mari vestigia fixit.

Nam Pater excelsa mundum speculatus ab arce,

Vt genus humanum salvo vix semine vidit

Interiisse, fretum iussit cessare, nec unquam

Amplius Aegeon dixit montana reviset

595

Culmina, nec scyllae Glaucus iungetur in altis

Montibus, extremae lustrabunt caetera flammae:

Cum vetus ingenti tellus arsura camino

Absorbebit aquam pelagi sitientis et ipsos

Aethereos montes camporum aequabit arenis,

600

Tunc altos mortale genus volvetur in ignes,

Immensumque dabit volitans vaga flamma fragorem,

Et fornace gemens mundus fumabit eadem.

Nec tamen haec Phaethontis erunt incendia, Phoebo,

Quae, nolente, crement orbem: tunc omnia vires

605

Astra suas iurata dabunt et nostra facessent

Imperia atque alias alio pro crimine poenas

Gens humana luet, cinerem solventur in atrum,

Quae mare, quae tellus, quae corpora possidet aer,

Nec tunc ulla virum flammas industria vincet.

610

Haec dicente Deo, nubes fugere, Notusque

Occidit et pulsus claris Aquilonibus Auster.

Iam Taurus iuga tollebat deformia limo;

Lentus et ex altis stillabat frondibus humor.

Semisepulta inter cumulos humentis arenae

615

Corpora siccabant aurae, passimque abeunte

Rupibus in summis haerebant aequore conchae.

Iam claro rutilans ardebat lumine Phoebus,

Monstrabatque procul discussis nubibus Idam,

Turribus ex altis primum Titana videntem

620

Riphaeas arces Lyciae, Cilicumque superbis

Aggeribus frontes, Athon et Rhodopeia saxa,

Et Casias moles, magnique cacumen Olympi,

Atque Pyrenaeos apices, Athlantaque magnum.

Ex alta senior specula caput extulit album,

625

Telluremque videns: Salve sanctissima, dixit,

Terra hominum, pecudumque parens, faecundaque nutrix,

Quae frugum genus omne paris, quae vulnera tergo

Infinita pio pateris, quo pignora pascas.

Tu rapidos ignes, elementaque caetera fixo

630

Limite, tu coelos sicut gravis anchora puppes

Inconcussa tenes, pedibus tua mitia nostris

Pectora substernis gaudens et moesta capaci

Membra sinu defuncta foves, siccare, tuamque

Accipe progeniem, pelagi tot casibus actam,

635

Longaque perpessam angustis incommoda tectis.

Haec ait et pressas valles speculatus, aquosos

Vidit adhuc campos, nebulasque errare cadentes

Arva per, et lento circum iuga serpere gressu,

Et prono petere ima gradu, Zephyrisque fugari

640

Lenibus et sensim notis sua flumina ripis

Restitui et pressos sua littora quaerere fluctus.

Tum pater ingentes rupto sibi limite portas

Oceanus fecit, per quas ire atque reverti

Posset et imperio Lunae labi atque relabi

645

Motibus alternis, mediasque revisere terras:

Tunc gelidi sinus Euxini, tunc alta Propontis,

Ioniumque fretum, longis quod fluctibus altum

Currit ad Atlantem, solidis tum Caspia ripis

Colligere occultas coeperunt aequora venas,

650

Fluminaque et missos Scythicis de vallibus amnes.

Tunc Arabes inter campos, Nilique lacunas

Se late mare diffudit, tunc Persica Doris

Est ingressa solum, merces latura per Indos.

Tum quoque Maeotis latam diffusa paludem

655

Fecit et immenso glacies induruit orbe:

Despiciens iterum sublimibus alta fenestris

Protulit ora senex et circum lumina vertens

A ciliis pendente manu deprendit Araxem

Finibus includi propriis: Tygrimque volantem.

660

Sic ratus Euphratem, sic est ratus ire Niphatem,

Sic Rhenum, Venetumque padum, Rhodanumque, Ararimque,

Sic Thermodontem dubiis e fontibus ortum,

Et latos Hypanis latices bisaporis et Istrum.

Sic vada Iordanis, sic Nili flumina septem,

665

Et sua qui nigris dat nomina gentibus Indum,

Immixtumque fretis, solumque Borystenis amnem:

Tunc etiam nitido coelos incedere vultu,

Et Phoebi occasum croceo splendore rubentem,

Humentisque Noti flatus cessasse nocentes,

670

Contemplatus: Habent, dixit, bella aspera finem,

Et tandem maris et coeli cecidere furores.

Mox reserata videns bipatentibus ostia valvis

(Namque Deus limen, quod clauserat ante, reclusit)

Omine frondiferae laetus redituque columbae,

675

Servata cum plebe senex exivit et agris

Restituit pecus et nemori genus omne ferarum,

Et levibus pennis volucres abiere per auras.

Finierat tali responsa Polymnia cantu,

Altera cum docti nutu soror annuit oris,

680

Et placidam Clio surgens extollere vocem

Coepit et exemplum prisci memorabile dixit:

His adiunge senis, qui marmore primus acuto

More sacerdotum Phrygiae pudibunda Cybelis

Membra secans, magno dedit orgia grata Tonanti,

685

Ipse pater sanctae fidei, pater ipse timoris.

Hunc habeant tua saecla ducem, sic flectere coelum,

Sic mutare Deos poterunt, sic fata movere.

Tu Dea dic, inquam, tuus hic labor, ipsa capaci

Mente tenes, vitaeque memor monumenta prioris

690

Cernis et annales aeterno pectore servas,

Cunctaque praeteriti memoranda negotia saecli:

Tunc Dea virgineos oculos, frontemque venustam

Movit et in coelum versis ita vultibus orsa est:

Da pater ingeniis lumen, da cordibus aures,

695

Et chaos humanis caecum de mentibus aufer,

Oblitosque novas sordes laudata priorum

Facta sequi, patrumque vias concede nepotes.

Mox ad me conversa suoque innixa sedili

Talibus historiam coepit percurrere dictis.

700

Clara iacet tellus ultra Babylona superbam,

Quam veteres ideo vestri dixere Medamnem,

Quod geminos inter late diffunditur amnes:

Scilicet Euphratem, Tigrimque e fontibus hisdem

Progenitos et mox disiunctis flumina ripis

705

In duo divisos, quorum secat illud Eoas,

Occiduas aliud partes, longoque meatu

Per nigros Arabum populos versata rubentes

Ingrediuntur aquas et se cum Doride miscent.

Terra igitur fluviis prius intercepta duobus,

710

Frugum terra ferax, argenti dives et auri:

Quae nimio neque sole calens, neque frigoris aestu

Pressa gravi tepet aeterno placidissima vere:

Indiga lympharum tamen est, paucisque rigatur

Fontibus, assiduo pascuntur gramina rore.

715

Haec hominum sublime genus, clarosque virorum

Fert animos, Divum sacris aptissima rebus

Pectora, caelestesque vias et sidera doctos,

Quos dixere Magos, etiam per Persidis agros,

Phoenicumque domos habitant et Agenoris arva:

720

Hos antiqua Tyrus novit, piscosaque Sidon.

Terra tamen gemino primum quae clauditur amne,

Hos tulit et primos horum sibi vindicat ortus.

Hac igitur de gente satus gratissima caelo

Progenies, magnique sagax Abramus Olympi,

725

Cognitor errores varios damnavit et aras

Indigenae gentis, veras namque ipse per artes

Illapsuque Dei monitus diversa negavit

Numina, sed solum summa confessus in arce

Esse patrem rerum artificem, mundique magistrum:

730

Abstulit et fati leges et inania iura

Fortunae, casusque levis damnabile nomen,

Aeternosque docens, animos post funera, dixit,

In requiem et vitae patriam melioris ituros:

Qui veriti Numen, Maiestatemque Tonantis,

735

Clausissent sine labe dies et sancta sequuti,

Quae generi dedit ipse suo, mandata fuissent.

Propterea falsis assuetae legibus urbes,

Vt nova tradentem populo mandata, Deosque

Tollentem novere virum, communia sanctum

740

In civem vertere odia, infensaeque fuerunt,

Qualis Socraticae quondam gens Attica voci.

Id metuens natale solum, patriamque reliquit,

Regnaque Sidonio petiit contermina ponto.

Rex erat Assyriis Ninus atque Semiramis uxor

745

Extincti post fata viri victricibus armis

Protulit imperii fines per Bactra, per Indos.

Inachus Argivam parvo post tempore gentem

Rexit et Inachia cum Iuppiter Iside captus.

Tunc Atlas humero caelum tulit, igne Prometheus

750

Humanum madido formans in pulvere corpus

Contigit et venas vitalibus imbuit auris.

Nondum Roma suum Tyberim, nec magna futurae

Troia parens Romae Xanthi cognoverat undas.

At cum dura fames agros et moesta teneret

755

Regna Palaestinae, mutata sede petivit

Niligenas, felixque solum, quod pinguibus undis,

Horrea centeno latissima foenore colebat

Tunc rudis Aegyptus campos et dura colebat

Iugera, nec causas rerum speculata latentes

760

Noverat, aeterno currentia sidera motu.

Lanigeros curare greges, cava cymbia dulci

Lacte coronare et mites nutrire iuvencos:

Tunc communis erat labor, hoc Aegyptia pubes

Exercebat opus, glebasque domabat aratro.

765

Traxit ab his curis animos Abramus et altam

Suspiciens arcem mundi: Cognoscite, dixit,

Aethereos ignes et non mortalia magni

Templa Patris, sanctique operis sanctissima signa,

Artificemque Deum, qui sidera caleat et ipsam

770

Grandibus infusam membris, cognoscite mentem:

Neu sinite aeternos animos assuescere terrae,

Laetarique luto et rebus gaudere caducis.

Terra perit, pereunt undae, mutabilis aer,

Intereunt ignes, semper durabile coelum

775

Permanet et nostris animis habitacula servat.

Ob scelera et culpas hominum, ritusque nefandos

Impia diffuso perierunt saecula Ponto:

Ob scelera et culpas hominum, ritusque nefandos

In cineres ibit tellus, tenuemque favillam:

780

In superos estote pii, satis ampla feretis

Sacra Deo, templisque suos reddetis honores,

Quum sine sorde preces et labe carentia vota

Offeret intactum maculis et crimine pectus,

Iustitiam, moresque pios offerte, litari

785

His sibi vult Pater, infractus licet irruat orbis:

Virtutes, animique manent, benefacta supersunt

Semper et arbitrio Deus omnia iudicat aequo.

Vivite virtutum memores, virtutibus aether

Scanditur et summos, quos cernitis, itur ad orbes.

790

Haec populis praecepta ferens Abramus Olympi

Explicuit cursus omnes, bissenaque signa,

Quae variant nitidum stellati limitis orbem,

Innixasque fretis terras, pontumque teneri

Aere, sublimes ferri circum aera flammas,

795

Astra ignes circum super ardua culmina mundi

Aeternum regnare Patrem, sceptrumque tenere.

His superaddiderat prolem post longa futuram

Tempora, quae renovet meliori saecula lege.

Rura petens iterum proli promissa futurae,

800

In primos, quos ante fame regnante, penates

Fugerat, argenti locuples remeavit et auri:

Et cum rege loci percusso foedere gressum

Cum consorte thori, servorumque agmine magno

Fixit et Assyrios implevit ovilibus agros.

805

Tum primum coeleste genus sub imagine visum

Creditur humana, quum forte sub ilicis umbra

Frigora captaret, venientia numina vidit:

Vnum quod dulcem nati praediceret ortum,

Et duo, quae flammis ruerent coelestibus urbes,

810

Infames vitiis urbes et sulphure dignas.

Et quoniam mater ventura senilibus annis

Pignora subrisit, materni nomina Risus

Induit auspiciis oriens felicibus infans,

Spes generis, coeli Proles habitura favorem,

815

Et longos visura dies, magnamque datura

Progeniem, visura Deum, visura Tonantis

Semina, de seris exire nepotibus olim.

Pulcher et eximiae divino frontis honore

Praeditus, undenos iam bis puer egerat annos:

820

Quum Deus Abramo dedit haec mandata fideli:

I celer, ut nostrae dulcem tua pignora Risum

Sacra feras arae, summi pete culmina montis,

Compositisque super truncis altaria flammas

Subiice et arrepto nati pete guttura cultro,

825

Accensosque super ramos effunde cruorem.

Impiger ostensum cara cum prole cacumen

(Struxit ubi celsam templi rex tertius arcem)

Solus adit famulis umbrosa in valle relictis.

Saepe patri dixit iuvenis: tibi culter et ignis,

830

Victima nulla tamen: suspiria longa paternum

Pectus agens; Nostris (inquit) lectissima flammis

Victima mox aderit, lacrymaeque per ora cadebant.

Et iam multiplici stabat rogus arbore grandis,

Subiectisque novae rutilabant ignibus arae:

835

Quum pater aetherei reserans mandata Parentis,

Talia vix pressis nato singultibus inquit:

Care puer, dulcis vitae mihi dulcior annis,

Quem mea clausurum sperabam lumina, cuius

Auxilio leviter senii grave pondus inertis

840

Laturus fueram, mea spes, mea, nate, voluptas,

Ob decus egregium formae, teneramque inventam,

Ingeniumque pium, sacrisque accommoda rebus

Corda, videbaris longo dignissimus aevo:

At secus est coelo visum, summoque Tonanti.

845

Sicut mira tibi fuit et coelestis origo,

Sic memoranda tuum renovat miracula funus,

Sanctaque felici mors non discordat ab ortu.

Non morbo, seniove cadis, non occidis hoste,

Hostia coelitibus fies, manibusque paternis

850

Mite feres mortis genus hoc, invita, tremensque

Tristibus officiis accedit dextra, pavetque

Pectus et immotis frigent praecordia fibris;

Sed Superum mandata sequi et parere necesse est.

Nec te dura brevis moveat praesentia fati,

855

Quando tibi melior dabitur vita aethere in alto.

Hac pater illacrymans, caraque in imagine nati

Lumina defixus minuebat voce dolorem.

Filius haec contra: Pater haec suspiria pone,

Pone pater fletum, si quidquam fata doloris,

860

Funera si quid habent poenae, fugit ocius Euro.

Ergo Dei sortem potuisti credere nato

Difficilem? tenerisve fui sic doctus ab annis?

Hos puero mores pater, haec praecepta dedisti?

Intrepidus fati genus hoc reverenter honestum

865

Suscipio, nec me flammae, nec vulnera terrent.

Immo ego me frustra genitum et vitalibus auris

Contra iura frui credam, si iussa pigeret

Ista pati; mea membra Deus melioribus auris

Imbuet, interea donec nova venerit aetas,

870

Pace fruar placida, patrum cum mitibus umbris

Te expectans, tua namque iterum pater ora videbo.

His pater in fletum dictis prorupit et ibant

Ora per et barbam lacrymae, cecidere trementi

Arma manu, cum sic iterum puer ora resolvit:

875

Quid patris et nati tantum te nomina terrent?

Quid te falsa ligat stultae pietatis imago?

Est pietas suprema Deo parere, nec ullum

Gratius est sacrum, nec victima sanctior ulla.

Anne doles, tua quod Superis sit et aethere digna

880

Progenies? quid adhuc trepidas Abraame? quid haeres?

Quid tam felici fraudas tua pignora sorte?

Redde Deo, precor, hanc animam terrena perosam,

Eripe me tenebris, aditumque ad sidera pande.

Prospicit ex alto Deus haec spectacula coelo,

885

Hasque moras dudum et dextram miratur inertem.

Sic ait et molli denudans guttura veste,

Post patrem rutilos puer accedebat ad ignes.

Iam pater ardentes plorans ascenderat aras,

Nudatoque pium nati caput ense petebat,

890

Quum Deus amborum motus pietate, ministro:

I, dixit, celer, et veniens clamabat ab auris:

Pone, pater, cultros, mitem ne interfice natum,

Sat tua nota fides, pietas tua cognita coelo.

Iam satis est; cessa, gratam nobisque, tibique

895

Progeniem serva et matri sua pignora redde,

Obiecitque caprum gladio, qui cornibus altis

Vepribus haerebat, tenuique evanuit aura.

Cernis ut indomitis hominum cervicibus instet,

Ira Deum, durasque terat quo turbine frontes:

900

Aspicis, ut subiecta fovens et sancta gubernans,

Corda pius Pater aequali regat omnia lance.

Nos igitur quos tot surgunt immania contra

Signa, tot hostiles vultus, truculentaque torvis

Ora oculis, qui tot devastatricia monstra,

905

Perque agros, passimque ipsas errare per urbes

Cernimus et nostris instare pericula rebus,

Si gravibus moniti exemplis oracula Divum,

Et responsa Deum sequimur, nec Flumine Sacro

Poenituit prima fusos ab origine crines,

910

Clara soporatas illustrent lumina mentes,

Lustremusque animas, humiles in sancta feramus

Templa preces, exempla patrum meliora sequuti:

Purior interea depulsis nubibus aer

Induet antiquos vultu ridente colores:

915

Grana ferent sulci, dulcesque racemifer uvas

Palmes et alma Ceres, mitisque favebit Iacchus:

Atque salutiferis immissae flatibus aurae

Innocuos coeli tractus, sinceraque reddent

Atria, fatifero passim moriente veneno,

920

Bellaque, composita cessabunt horrida pace.