Praelia magnanimi canimus victricia Carli

Armaque Francorum nullis impervia terris

Edomitumque orbem Longobardosque feroces

Impiaque horrendis miserorum Tartara penis

5

Elysiumque nemus civesque ardentis Olympi.

Insuetum per iter ferimur, nullisque priorum

Orbita currenti monstrat vestigia signis.

Christe, potens rerum, aeterni sapientia patris,

Aspira ceptis, vatem nec, diva, precantem,

10

Calliope, spernas (res ardua), pande recessum

Parnasi memorans breviter compendia rerum.

Victor ab Aurora remeans Pipinius heros

Ter centum Egeas sulcabat navibus undas,

Turbaque nautarum pelagi secura tumentis

15

Pulsabat scissum numeroso verbere pontum,

Cum subito exarsit flammato pectore Sathan

Tristiaque infecit solitus praecordia livor.

Delphorum tunc forte sedens in rupibus altis,

Subversi templi ereptos merebat honores

20

Disiectasque aras cortinaeque antra reclusa,

Percita quis quondam Phoebeo virgo furore

Luserat obscuris mortalia pectora dictis.

Vt vidit celsi bacchato e vertice saxi

Magnanimos proceres foelicia pandere ventis

25

Carbasa et aequoreos tuto decurrere fluctus

Ingentem classem victorisque arma potentis

Despexit toto longe radiantia ponto

(Per noctem ut caelo scintillat astra sereno,

Sic procul auratae fulgebant aequore puppes),

30

Constitit atque caput cinctum serpentibus atris

Quassans vipereo secum est haec ore locutus:

"En quid ago infelix? Mortali vincor ab hoste?

Hic meme spreto per mille pericula tutus

Eoas contrivit opes; mea numina tempsit;

35

Templorum hic nostras evertit funditus arces

Disiecitque audax simulachraque nostra cremavit,

Quae mihi tot seclis cumulavit prisca vetustas!

Profuit ergo nihil cunctos fecisse nocentes

Per fraudemque novo celum eripuisse parenti

40

Et consanguineo tabo infecisse nepotes?

Quid variis miserum temerasse erroribus orbem,

Quid virus, Maumette, tuum comentaque dira

Prosunt? Ecce redit Carlus victricibus armis:

Nomen et extendit crucifixi solis ad ortum,

45

Accepitque ferox numen Germania Christi.

Et nunc Ausonie contendit classe parata

Scandavias acies gentemque agitare rebellem

Christicolis nostrosque omnes evertere ritus!

Non faciet! Contra tendam totumque ciebo

50

In caelum tollens ventis luctantibus aequor!"

Haec ait infrendens Eurosque a rupe sonoros

Concitat Eolia. Simul omnes rumpit habenas

Carceris obscuri patefactoque eicit antro.

"Nunc mare, nunc caelum rapidis turbate procellis!"

55

Clamat, "et invisam Gallorum immergite classem!

Primus et ante oculos infaustam murice puppim

Infringat Carlus; preceps trudatur in undas!"

Nec mora, prorumpunt patefactis agmina portis

Ventorum; solem eripiunt tenebrisque coortis

60

Inducunt picea caecam caligine noctem

Passaque dilacerant inopino turbine vela.

Hinc gelidus Boreas glaciali horrore profundum

Asperat; hinc Auster nimbosis sibilat alis

Roscidaque obscuros fluctus ad sydera torquet.

65

Terrificant pavidas horrenda tonitrua mentes;

Tam crebrique micant discissis nubibus ignes,

Vt rupta labi videatur stellifer axis

Compage et pontum deiectis urere flammis.

Nunc supra aequoreos tolluntur ad ethera montes,

70

Nunc acti rursus scissi per confraga ponti

Preruptasque maris valles truduntur ad antra

Nereidum et rostris fundum stridentibus urgent!

Quid faciant? Tenebris noctescit turbidus aer,

Colliduntque rates ratibus -miserabile visu! -,

75

Franguntur remi. Caeli fragor intonat ingens,

Obstrepit unda fremens mortemque horrenda minatur

Instantem. Abiecta moerentes arte magistri

Cesserunt. Rimis iam tota dehiscit apertis

Classis, et hostiles irrumpunt undique fluctus.

80

Quin etiam ante oculos regis Rutenia puppis

Ardebat pelago in medio, tabulasque per omnes

Protinus excurrit rapidi Iovis ignea lampas.

Heu, geminae miseros duplicata pericula mortis

Terrent, et pavidi per tota sedilia currunt

85

Perque foros trepidi fugiunt frustraque latebras

Exquirunt! Instant flamma undique et undique pontus.

Mox se precipites combusta e nave dederunt

Haud dubiam in mortem nautae. Rutenus et ipse,

Rutenus Trevirum ductor, fortissimus heros,

90

Nequicquam arrepto semiusti fragmine remi

In mare se iecit tumidasque internatat undas,

Quem rapidus vortex fundum detorsit ad imum.

Cesserat arbitrio ventorum impulsa carina;

Haec malo, haec clavo, remis haec debilis ibat;

95

Haec tabulis fractis scopulo pendebat acuto,

Illa infixa vadis nigrisque herebat arenis.

Heroum postquam vires rectoris et omnem

Imperiosa maris tempestas vicerat artem,

Francorum princeps geminas ad sydera palmas

100

Substulit ac nudo supplex ita vertice fatus:

"Aspice nos, Christe, et tantam depelle procellam!

Affer opem miseris, instantique eripe leto

Immeritas naves, monstris neu praeda marinis

Ille tuus populus tumidis mergatur in undis,

105

Tartareeque ferae sceleratum comprime virus!

Ecce ferox livore tumet mortemque minatur,

Et faciet, nisi nos caelo miseratus ab alto

Ereptos undis tuta in statione reducas.

Da, pater, optatos Latii pertingere portus,

110

Si letus tua iussa sequor vitamque periclis

Obiecto et sanctos Romana a sede fugatos

Ad tua sacra patres Tarpeae reddere rupi

Festino et sevos duce te expugnare tyrannos!"

Vix haec ediderat, leva cum flammea lampas

115

Innocuo fulgore nitens descendit ab alto.

Depulsis tenebris mox regia visa cremari est

Puppis, et in malo caelestis flamma reluxit,

Auditamque ferunt vocem de nube Tonantis:

"Ecce adsum; depone metum; confide! Vetamus

120

Vlterius rapidis Sathan sevire procellis."

Nec plura; obscuro disiecit ab aere nubes

Compressitque Nothos, pontum de more paludis

Sedavit. Scopulosque et saxa latentia liquit

Decrescens Nereus, immotaque constitit unda.

125

Agnovere Deum proceres: tunc pristina virtus

Depulsoque metu vires rediere priores,

Quas gelidus torpor vicinaque mortis imago

Abstulerat. Surgunt et magna voce morantem

Detrudunt scopulis navim pelagoque reducunt

130

Fractaque suspendunt decusso lintea malo

Herentemque vadis sublato pondere longis

Impellunt nixi contis et hiantia tortis

Compingunt stuppis disrupte vulnera pinus.

Vix tandem multo portum sudore propinquum

135

Defessi subeunt vacuasque ad littora naves

Tendere nituntur cuneis lapsuque rotarum,

Vt demum in sicca starent tellure triremes.

Tunc vero ad solem suspendunt humida lina,

Quicquid et ereptum est spumantibus aequoris undis,

140

Depromunt passimque omnes in littore praedas,

Puniceas vestes, Arabum gestamina regum

Expandunt vitiata salo. Tunc fronte serena

Gallorum ductor saxo sic orsus ab alto:

"Magnanimi socii, tristes deponite curas!

145

Securi pelagi revocate in pectore sensum,

Qui mecum geminis per mille pericula lustris

,Innumeros hostes superastis Marte secundo!

Quid referam? Novistis enim, mecumque laborem

Perpessos saepe ancipiti in discrimine pugne

150

Eripuit Deus. Est nulli superabile ferro

Invictae robur mentis. Confidite! Virtus

Occurrit fatis sortemque retundit inanem.

Fortunam invicti pariter toleremus utranque.

Rebus in adversis robur probat acre virorum

155

Iupiter exercens variis mortalia curis.

Ignavis adversa cadunt: Deus odit inertes.

Erigite, o socii, et sortem sperate secundam!

Non iter est longum vobis, Latiumque propinquum

Angusto spatio dirimens interfluit aequor.

160

Cras meliora dabunt mutati flamina venti;

Interea positis leti discumbite mensis!"

Dixit et in viridi constratis gramine picte

Tigridis exuviis primus consedit, et omnes

Discubuere toris pariter pictisque tapetis.

165

Inde ubi pulsa fames paulumque e pectore cessit

Maeror et incaluit Baccho exilarata iuventus,

Consurgit. Quamvis tenebrosis Hesperus umbris

Tellurem et pontum tegeret fessosque diurnis

Curis illiceret Letheo vimine Somnus,

170

Iussa tamen regis faciunt et castra tuentur

Explorantque omnes aditus. Ceu proximus hostis

Eriperet somnum, vigilat pars puppibus altis.

Illi autem, quibus haec custodia credita noctis,

Erecto insomnes servant labentia caeli

175

Astra supercilio, strepitus et murmura quaeque

Aure notant vigili subeuntque mutantque vicissim

Alterna statione locos, Titonia coniux

Impellens donec celeres ad frena iugales

Ignea puniceis adigat caelo astra flagellis.

180

Tunc matutini proceres praetoria circum

Convenere ducis. Nec fit mora, proxima quaeque

Rimantur, pacemne viri seu bella minentur,

Exploratores mittunt, qui certa reportent.

Interea magni solers prudentia regis

185

Ordine dispositis turmis astare iubebat

Intentos; ac si non longius urgeat hostis,

Hic mos semper erat sumptis durare sub armis

Francorum regi; longe procul omnis ab illo

Desidia et metus et Veneris male sana cupido.

190

Non ergo immerito talem se turba ferebat,

Qualis erat princeps. Dum sic in littore castra

Constituunt tumulisque hostem speculantur ab altis,

Non procul a castris silvestri prodit ab antro

Squalenti vultu et demissa in pectore barba

195

Hirsutae monachus villoso tegmine caprae

Obsitus et baculo nixus passuque senili

Vix repens aevo nutantia crura trahebat.

Hunc ubi syderei speculantem numina caeli

Orlandus vidit, certam spem protinus haurit.

200

Alloquitur subito Carlum (nam proximus illi

Herebat comes et dubio in discrimine custos):

"Aspicis en illum, Gallorum o maxime rector,

Caelestis cuius radiat reverentia frontem?

Insolitaque mihi riguit formidine sanguis,

205

Et gelido erecti surgunt in vertice crines.

Quicquid id est, caeleste puto. Venientia pandet

Fata tibi. Properemus", ait, "veniamque petamus."

Nec plura; accelerant ambo propiusque salutant.

"Salve", inquit Carlus, "summo dilecte Tonanti

210

Vir, qui divitiis spretis regnisque caducis

Terrestres artus divino nectare pascis!

Dic regem nomenque loci populosque deumque,

Quem regio ista colat, quae nos fortuna sequatur!

Hactenus invicti rapidas Euphratis ad undas

215

Persuadente Deo felices strinximus enses,

Divini ut Christo soli tribuantur honores.

Nunc quoque fert animus sceleratam excindere gentem

Scandavii populi et sevos frenare furores

Reddereque Ausoniae priscis cultoribus arva."

220

Dixerat haec Carlus, contra cui talia vates

Inspirante Deo respondit. "Maxime rector

Francorum, qui signa vehis victricia Christi,

Interea dum sevit hyems, lacerata procellis

Navigia aptabis. Multis incidua saeclis

225

Hic silva ingentes ramos ad sydera tollit.

Hospitium fidum tibi dat Thesprotia tellus.

Rex est Iustinus Romanae stirpis alumnus:

Nam lachrymosa Gethes cum ferret bella Latinis

Milliaque Hesperiam decies centena Gelonum

230

Impeterent quassisque ruens Concordia muris

Barbarico preberet iter cursumque furori,

Misit in has furtim tunc Caesar Honorius oras

Archadium natum, qui post successit Aminctae

Aepiri regi. Generum nam legerat illum

235

Iustinae natae, soboles cum nulla virilis

Esset; et ex isto iusti fluxere nepotes.

Quare, age, festina muros ac tecta subire

Butroti, hos supera colles et moenia quaere!"

Tunc comes Orlandus stupefactum numine Carlum

240

Affatur: "Qua monstrat iter, rex magne, sequamur.

Hunc -ego ni fallor- Deus aethere misit ab alto,

Rebus ut afflictis melius confidere possis."

Dixit et acclivi salebrosa cacumina montis

Ascendit partesque oculos versabat in omnes,

245

Ne fraus a tergo latebrosae in tramite silvae

Esset et occultis saltus intercipit armis.

Palladis interea velati tempora fronde

Septem oratores iuvenum comitante caterva

Iustini, pictis quos omnis purpura nimbis

250

Ornabat, regi Carlo responsa ferebant.

Paciferae postquam ramos utrinque Minervae

Porrexere duces et sancto foedere pacem

Sanxerunt iunctis dextris dictaque salute,

Tunc senior Polynous doctis oriundus Athenis,

255

Eloquio qui clarus erat, sic farier orsus:

"Terrarum rex certa salus et gloria, Carle,

Egregium Magni tribuit cui dextera nomen,

Seu te turbati tempestas horrida ponti

Appulit invitum Iustini ad littoris oras,

260

Epirum seu sponte petis, succede libenter

Butrotum, ut rebus cari potiaris amici!

Digneris Graias sedes urbemque subire

Caesaridum de stirpe ducis. Cape munera letus,

Quae tibi rex donat, dextram quoque iungere dextrae

265

Qui cupit! Vt fessas illic recreare phalangas

Et possis sociis opibus sarcire biremes,

Donec hyems tepidis mitescat victa Favonis

Temperet et motas sevis Aquilonibus undas

Nereus, ut tuto discedas classe refecta,

270

Indulge hospitio et communibus utere rebus!"

Dixit et haec omnes eadem mandata ferebant

Legati ac Carlum dubium similemque moranti

Liberius cogunt ipsumque ad moenia ducunt

Quingentosque una proceres sacramque cohortem

275

Lectorum iuvenum, quorum celeberrima virtus

Francorum regi totum devicerat orbem.

Iamque propinquabant portis, cum protinus omnis

Visendi studio pubes sese extulit urbe.

Ipsae etiam matres innuptaque turba, puellae,

280

Velato vultu plenis procul ora fenestris

Extendunt Carlumque oculis digitisque secuntur,

Ostenduntque senes pueris et nomina pandunt

Heroum, ut seri possint meminisse nepotes:

"En Namus, eloquio qui Nestora vinceret! Ille

285

Est Claron, alter Diomedes. Alter Vlixes

Ille est Vggerius, nisi quod procerior aequo est.

Ille autem, cuius sevis innitibus auras

Implet et horrendos efflat de naribus ignes,

-Stat sonipes pictus radiantia tergora guttis

290

Pestanis acrique ortus de gente Pironis

Perque viam obliquus saltat cervice superba, -

Amonis soboles, alter Telamonius Aiax:

Non animo minor est, non robore corporis impar.

Cuius parva latent sub torva lumina fronte,

295

Ponterius rector Ganus Magantius astus.

En ille Orlandus, Francorum magnus Achilles

Alter et Alcides et regi proximus armis!

Sed longe ante omnes maiestas regia Carlum

Ornat, et ex ipsis celestis fulgurat ignis

300

Luminibus, miramque auget reverentia formam,

Phoebeoque acies hebetat splendore videntum."

Dum sic alternis pubes Butrotia dictis

Belgarum signat proceres, ad limina ventum est

Regia. Campus erat medio latissimus urbis

305

Marmoreis stratus tegulis, ac plurima circum

Buxus erat platanusque virens Daphneaque laurus,

Et late vernis mulcebant questibus auras

Assuete volucres circumque supraque volare;

Quin etiam aurato nitidae de fornice lymphae

310

Hippocrinei stillabant fluminis instar.

Editiore loco nascentis lampada Phoebi

Regia marmoreis spectabat nixa columnis,

Vndique quam Pario cingebat porticus ingens

Marmore suffulta et paries emblemate pictus:

315

A leva Xerxem frenantem Nerea ponte

Atque Athon effossum siccoque haerentia fundo

Flumina et exhaustos Persis potantibus amnes

Palladaque iratam subversis pinxit Athenis

Tuscus Alexander, Choi successor Apellis,

320

Cecropidasque feros pelago pensare ruinas,

Pulsus ut invidia (populus sic premia reddit)

Hostilem Graius ductor migravit in urbem.

A dextra magnus Pellei seminis heros

Persepoli capta flammis ultricibus aulam

325

Persarum urebat; mox fulminis instar ad Indos

Pervolat affectans ortum transcendere solis.

Parte ferox alia super atri tergore barri

Squamosa tectus serpente in bella ruebat

Porus et in pugnam extremos ductabat Eoos.

330

Nec procul Euphrates mediam Babylona secabat.

Pro foribusque aulae liventi corpore princeps

Exanguis fedabat humum: sine honore iacebat,

Cui victus quondam bellanti cesserat orbis.

Haec mira Etruscus depinxerat arte Philippus.

335

Vestibulo postquam in primo foribusque superbis

Omnis eques defluxit humum, descendit ab axe

Aurato pariter Pipini magnus alumnus,

Romanusque una nudato vertice rector

In terram delapsus equo est, et frontibus ambo

340

Oscula libabant reges dextrasque dedere.

Atria tum resonant strepitu, reboantque tumultu

Multivago intrantum summi laquearia tecti.

Consedere ambo reges, sellisque paratis

Inferiore gradu proceres, comitesque minores

345

Constiterant. Solio Pipinius infit ab alto:

"Rex, genus antiquum claro de sanguine Romae,

Caesareos qui attingis avos, huc turbida caeli

Iactatos tumidis tempestas appulit undis,

In Latium domitis dum nos remeamus Eois.

350

Hospitio nondum notos tibi iungis amico

Eiectisque libens tantos largiris honores,

Vt socies portus, agros urbemque domosque.

Dum noster carpet vitales spiritus auras,

Stabit apud memores aeterni gratia facti."

355

Ad quem sic breviter Iustinus talia reddit:

"Armipotens princeps, terrarum gloria, Carle,

Quem Sors omnipotens Graiorum ad littora ventis

Compulit Ausoniam Romanaque tecta petentem,

Dum libet, his repara naves alimentaque terris

360

Laetus et his mecum communibus utere rebus!"

Dixit et ornari lautas sub Apolline mensas

Innuit aurato tepidisque vaporibus aulam

Impleri et fumo dispergier atria cedri,

Qualem vere novo Pancheis saltibus auram

365

Sentit Erithreis veniens sulcator ab undis.

Iussit Oronteas frondes et ligna cremari

Incendique pyram brumamque evincere flammis.

Nec mora, luciferos pictis laquearibus ignes

Suspendunt noctemque procul funalibus arcent;

370

Quin et odoratis tepefacta caloribus unda

Promitur, et manibus pretiosi dantur odores.

Post niveam Cererem mollique siligine panes

Apportant famuli, mensaeque onerantur opimae

Aureaque ad summum Dicteo cymbia Baccho.

375

Pocula pars nitidis implet cristallina lymphis

Quaesitasque dapes pelago silvasque per omnes.

Ter centum famulae prestanti corpore circum

Adstabant mensas, tot idemque aetate ministri

Insignes forma siccatas nectare gemmas

380

Exportant. Pars vina ferunt, pars fercula lance

Celata vectant altis fumantia dextris.

Qualis apud Meroen famulatur turba minorum

Caelicolum regi nascentis ad ostia Nili,

Deserit astriferum siquando Iupiter axem,

385

Vescuntur proceres unaque Pelasgica pubes.

Ipse throno residens Carlus sublimis in alto

Tanta laborate damnat miracula cenae

Et tacitus carpit tanti ludibria luxus.

Sublatis promunt primis bellaria mensis,

390

Nec biferi tot habent florentia culta Damasci

Hesperidumque horti vigilataque mala dracone.

Splendida dum celebrant amplis convivia tectis

Francorum invicti proceres Danaumque senatus,

Tyrrhenae sonuere tubae lituique recurvi

395

Timpanaque, et festos indixit tibia rythmos.

At postquam auratam tetigit Milesius Amon

Cum plectro digitisque lyram linguaque canora

Phoebeos cecinit concordi pectine cantus,

Protinus arrectis tacuerunt auribus omnes:

400

"Audite, o sancti reges, vos, cura Tonantis,

Illustres", inquit, "proceres, quae numine pleni

Caelesti vates cecinere incognita tardis

Mentibus et vasti quae sint primordia mundi:

Pan, deus omnipotens, nondum terramque polumque

405

Condiderat magnique ardentia lumina caeli

Labenti volucrum subfixerat axe rotarum

Ingentique vagum frenaverat obice pontum,

Cum Demogorgon, cui plurima barba rubenti

Et gemina assurgunt in caelum cornua fronte,

410

Sphaerae instar finxit pilam. Commixtaque in uno

Tunc elementa globo primum diggessit et auram

Caelestem inflavit. Mox inde per omnia fusus

Corpora vivificus divini spiritus ignis

Astrigerum hinc sese longe super omnia celum

415

Substulit, inque suas secessit machina partes.

Hinc primum humani generis celestis origo,

Maxima cura dei, Pandorae munere fluxit,

Cui dedit ingenium proprium mentemque supernam,

Divinae formam ideae, qua proximus haeret

420

Caelicolis, longe qua cuncta animantia vincit."

Nec non purgatos animos ac labe carentes

Aethereis habitare iugis vitamque perennem

Expertemque mali summis agitare sub astris

Cantabat vescique deum dapibusque toroque.

425

"Non prius ad superas exempti carcere sedes

Aligeri volitant animi, quam corpore sordem

Conceptam abluerint; sic demum sydera poscunt."

Hinc merita caesos referebat morte gigantes,

Qui superos celsis aggressi extrudere regnis

430

Horrendas sine fine dabunt sub Tartara paenas.

Nunc canit ardentis rutilantia sydera caeli,

Cur modo praecedat solem, modo pone sequatur

Hesperus, et lune nigram pernicis eclypsim,

Aera cur Hyades fuscent pluvialibus Hedis,

435

Cur gladio accinctus terras conturbet Orion,

Cornua cur Tauri tellurem a frigore solvant,

Cur lugubre micet rubicundi flamma comete,

Vnde ruat tanto concusso fulmen Olympo

In terram strepitu, cum debeat astra ferire,

440

Vnde pluant lapides, concretaque frigore grando

Ventorum rabie medio gignatur in aestu,

Vnde novi fontes exortaque saxa repente

Inque imas subito depressa cacumina valles,

Cur sic inclusi tanto conamine venti

445

Visceribus terrae labefactent funditus urbes.

Haec postquam voce et cithara cantaverat Amon,

Conticuit. Sed nox medium traiecerat axem

Ac declive iugum caeli iam prona secabat,

Sopierat mortale genus, cum ductor Achivum,

450

"Tempus", ait, "placidae, rex optime, fessa quieti

Membra dare insomnem nec totam ducere noctem.

Crastina puniceis cum lux invecta quadrigis

Lampade Phoebea caelo discusserit astra

Retuleritque diem, procerum miranda tuorum

455

Gesta renarrabis nobis tantosque labores

Europa atque Asia domitis terraque marique

Vndique permenso spatio victricibus armis

Primaque foelicis repetes exordia pugnae."