Saepe mihi dubiam traxit sententia mentem,
Curarent superi terras an nullus inesset
Rector et incerto fluerent mortalia casu.
Nam cum dispositi quaesissem foedera mundi
5
Praescriptosque mari fines annisque meatus
Et lucis noctisque uices: tunc omnia rebar
Consilio firmata dei, qui lege moueri
Sidera, qui fruges diuerso tempore nasci,
Qui uariam Phoeben alieno iusserit igni
10
Compleri Solemque suo, porrexerit undis
Litora, tellurem medio librauerit axe.
Sed cum res hominum tanta caligine uolui
Aspicerem laetosque diu florere nocentes
Vexarique pios, rursus labefacta cadebat
15
Relligio causaeque uiam non sponte sequebar
Alterius, uacuo quae currere semina motu
Affirmat magnumque nouas per inane figuras
Fortuna non arte regi, quae numina sensu
Ambiguo uel nulla putat uel nescia nostri.
20
Abstulit hunc tandem Rufini poena tumultum
Absoluitque deos. iam non ad culmina rerum
Iniustos creuisse queror; tolluntur in altum,
Vt lapsu grauiore ruant. uos pandite uati,
Pierides, quo tanta lues eruperit ortu.
25
Inuidiae quondam stimulis incanduit atrox
Allecto, placidas late cum cerneret urbes.
Protinus infernas ad limina taetra sorores
Concilium deforme uocat. glomerantur in unum
Innumerae pestes Erebi, quascumque sinistro
30
Nox genuit fetu: nutrix Discordia belli,
Imperiosa Fames, leto uicina Senectus
Impatiensque sui Morbus Liuorque secundis
Anxius et scisso maerens uelamine Luctus
Et Timor et caeco praeceps Audacia uultu
35
Et Luxus populator opum, quem semper adhaerens
Infelix humili gressu comitatur Egestas,
Foedaque Auaritiae complexae pectora matris
Insomnes longo ueniunt examine Curae.
Complentur uario ferrata sedilia coetu
40
Toruaque collectis stipatur curia monstris.
Allecto stetit in mediis uulgusque tacere
Iussit et obstantes in tergum reppulit angues
Perque umeros errare dedit. tum corde sub imo
Inclusam rabidis patefecit uocibus iram:
45
"Sicine tranquillo produci saecula cursu,
Sic fortunatas patiemur uiuere gentes?
Quae noua corrupit nostros clementia mores?
Quo rabies innata perit? quid inania prosunt
Verbera? quid facibus nequiquam cingimur atris?
50
Heu nimis ignauae, quas Iuppiter arcet Olympo,
Theodosius terris. en aurea nascitur aetas,
En proles antiqua redit. Concordia, Virtus
Cumque Fide Pietas alta ceruice uagantur
Insignemque canunt nostra de plebe triumphum.
55
Pro dolor! ipsa mihi liquidas delapsa per auras
Iustitia insultat uitiisque a stirpe recisis
Elicit oppressas tenebroso carcere leges.
At nos indecores longo torpebimus aeuo
Omnibus eiectae regnis! agnoscite tandem
60
Quid Furias deceat; consuetas sumite uires
Conuentuque nefas tanto decernite dignum.
Iam cupio Stygiis inuadere nubibus astra,
Iam flatu uiolare diem, laxare profundo
Frena mari, fluuios ruptis immittere ripis
65
Et rerum uexare fidem." Sic fata cruentum
Mugiit et totos serpentum erexit hiatus
Noxiaque effudit concusso crine uenena.
Anceps motus erat uulgi. pars maxima bellum
Indicit superis, pars Ditis iura ueretur,
70
Dissensuque alitur rumor: ceu murmurat alti
Impacata quies pelagi, cum flamine fracto
Durat adhuc saeuitque tumor dubiumque per aestum
Lassa recedentis fluitant uestigia uenti.
Improba mox surgit tristi de sede Megaera,
75
Quam penes insani fremitus animique profanus
Error et undantes spumis furialibus irae:
Non nisi quaesitum cognata caede cruorem
Illicitumue bibit, patrius quem fuderit ensis,
Quem dederint fratres; haec terruit Herculis ora
80
Et defensores terrarum polluit arcus,
Haec Athamanteae direxit spicula dextrae,
Haec Agamemnonios inter bacchata penates
Alternis lusit iugulis; hac auspice taedae
Oedipoden matri, natae iunxere Thyesten.
85
Quae tunc horrisonis effatur talia dictis:
"Signa quidem, sociae, diuos attollere contra
Nec fas est nec posse reor; sed laedere mundum
Si libet et populis commune intendere letum.
Est mihi prodigium cunctis immanius hydris,
90
Tigride mobilius feta, uiolentius Austris
Acribus, Euripi fuluis incertius undis
Rufinus, quem prima meo de matre cadentem
Suscepi gremio. paruus reptauit in isto
Saepe sinu teneroque per ardua colla uolutus
95
Vbera quaesiuit fletu linguisque trisulcis
Mollia lambentes finxerunt membra cerastae;
Meque etiam tradente dolos artesque nocendi
Edidicit: simulare fidem sensusque minaces
Protegere et blando fraudem praetexere risu,
100
Plenus saeuitiae lucrique cupidine feruens.
Non Tartesiacis illum satiaret harenis
Tempestas pretiosa Tagi, non stagna rubentis
Aurea Pactoli; totumque exhauserit Hermum,
Ardebit maiore siti. quam fallere mentes
105
Doctus et unanimos odiis turbare sodales!
Talem progenies hominum si prisca tulisset,
Perithoum fugeret Theseus, offensus Orestem
Desereret Pylades, odisset Castora Pollux.
Ipsa quidem fateor uinci rapidoque magistram
110
Praeuenit ingenio; nec plus sermone morabor:
Solus habet scelerum quidquid possedimus omnes.
Hunc ego, si uestrae res est accommoda turbae,
Regalem ad summi producam principis aulam.
Sit licet ipse Numa grauior, sit denique Minos,
115
Cedet et insidiis nostri flectetur alumni."
Orantem sequitur clamor cunctaeque profanas
Porrexere manus inuentaque tristia laudant.
Illa ubi caeruleo uestes conexuit angue
Nodauitque adamante comas, Phlegethonta sonorum
120
Poscit et ambusto flagrantis ab aggere ripae
Ingentem piceo succendit gurgite pinum
Pigraque ueloces per Tartara concutit alas.
Est locus extremum pandit qua Gallia litus
Oceani praetentus aquis, ubi fertur Vlixes
125
Sanguine libato populum mouisse silentem.
Illic umbrarum tenui stridore uolantum
Flebilis auditur questus; simulacra coloni
Pallida defunctasque uident migrare figuras.
Hinc dea prosiluit Phoebique egressa serenos
130
Infecit radios ululatuque aethera rupit
Terrifico: sentit ferale Britannia murmur
Et Senonum quatit arua fragor reuolutaque Tethys
Substitit et Rhenus proiecta torpuit urna.
Tunc in canitiem mutatis sponte colubris
135
Longaeuum mentita senem rugisque seuera?
Persulcata genas et ficto languida passu
Inuadit muros Elusae, notissima dudum
Tecta petens, oculisque diu liuentibus haesit
Peiorem mirata uirum, tum talia fatur:
140
"Otia te, Rufine, iuuant frustraque iuuentae
Consumis florem patriis inglorius aruis?
Heu nescis quid fata tibi, quid sidera debent,
Quid Fortuna parat: toto dominabere mundo,
Si parere uelis! artus ne sperne seniles!
145
Namque mihi magicae uires aeuique futuri
Praescius ardor inest; noui quo Thessala cantu
Eripiat lunare iubar, quid signa sagacis
Aegypti ualeant, qua gens Chaldaea uocatis
Imperet arte deis, nec me latuere fluentes
150
Arboribus suci funestarumque potestas
Herbarum, quidquid letali gramine pollens
Caucasus et Scythicae uernant in crimina rupes,
Quas legit Medea ferox et callida Circe.
Saepius horrendos manes sacrisque litaui
155
Nocturnis Hecaten et condita funera traxi
Carminibus uictura meis, multosque canendo,
Quamuis Parcarum restarent fila, peremi.
Ire uagas quercus et fulmen stare coegi
Versaque non prono curuaui flumina lapsu
160
In fontes reditura suos. ne uana locutum
Me fortasse putes, mutatos cerne penates."
Dixerat, et niueae (mirum!) coepere columnae
Ditari subitoque trabes lucere metallo.
Illecebris capitur nimiumque elatus auaro
165
Pascitur aspectu. sic rex ad prima tumebat
Maeonius, pulchro cum uerteret omnia tactu;
Sed postquam riguisse dapes fuluamque reuinctos
In glaciem uidit latices, tum munus acerbum
Sensit et inuiso uotum damnauit in auro.
170
Ergo animi uictus "sequimur quocumque uocabis,
Seu tu uir seu numen" ait, patriaque relicta
Eoas Furiae iussu tendebat ad arces
Instabilesque olim Symplegadas et freta remis
Inclita Thessalicis, celsa qua Bosphorus urbe
175
Splendet et Odrysiis Asiam discriminat oris.
Vt longum permensus iter ductusque maligno
Stamine fatorum claram surrepsit in aulam,
Ilicet ambitio nasci, discedere rectum,
Venum cuncta dari; profert arcana, clientes
180
Fallit et ambitos a principe uendit honores.
Ingeminat crimen, commoti pectoris ignem
Nutrit et exiguum stimulando uulnus acerbat.
Ac uelut innumeros amnes accedere Nereus
Nescit et undantem quamuis hinc hauriat Histrum,
185
Hinc bibat aestiuum septeno gurgite Nilum,
Par semper similisque manet: sic fluctibus auri
Expleri calor ille nequit. cuicumque monile
Contextum gemmis aut praedia culta fuissent,
Rufino populandus erat, dominoque parabat
190
Exitium fecundus ager; metuenda colonis
Fertilitas: laribus pellit, detrudit auitis
Finibus; aut aufert uiuis aut occupat heres
Congestae cumulantur opes orbisque ruinas
Accipit una domus: populi seruire coacti
195
Plenaque priuato succumbunt oppida regno.
Quo, uesane, ruis? teneas utrumque licebit
Oceanum, laxet rutilos tibi Lydia fontes,
Iungatur solium Croesi Cyrique tiara:
Numquam diues eris, numquam satiabere quaestu.
200
Semper inops quicumque cupit. contentus honesto
Fabricius paruo spernebat munera regum
Sudabatque graui consul Serranus aratro
Et casa pugnaces Curios angusta tegebat.
Haec mihi paupertas opulentior, haec mihi tecta
205
Culminibus maiora tuis. ibi quaerit inanes
Luxuries nocitura cibos; hic donat inemptas
Terra dapes. rapiunt Tyrios ibi uellera sucos
Et picturatae saturantur murice uestes;
Hic radiant flores et prati uiua uoluptas
210
Ingenio uariata suo. fulgentibus illic
Surgunt strata toris; hic mollis panditur herba
Sollicitum curis non abruptura soporem.
Turba salutantum latas ibi perstrepit aedes;
Hic auium cantus, labentis murmura riui.
215
Viuitur exiguo melius; natura beatis
Omnibus esse dedit, si quis cognouerit uti.
Haec si nota forent, frueremur simplice cultu,
Classica non gemerent, non stridula fraxinus iret,
Nec uentus quateret puppes nec machina muros.
220
Crescebat scelerata sitis praedaeque recentis
Incestus flagrabat amor, nullusque petendi
Cogendiue pudor: crebris periuria nectit
Blanditiis; sociat perituro foedere dextras.
Si semel e tantis poscenti quisque negasset,
225
Effera praetumido quatiebat corda furore.
Quae sic Gaetuli iaculo percussa leaena
Aut Hyrcana premens raptorem belua partus
Aut serpens calcata furit? iurata deorum
Maiestas teritur; nusquam reuerentia mensae.
230
Non coniunx, non ipse simul, non pignora caesa
Sufficiunt odiis; non extinxisse propinquos,
Non notos egisse sat est; exscindere ciues
Funditus et nomen gentis delere laborat.
Nec celeri perimit leto; crudelibus ante
235
Suppliciis fruitur; cruciatus, uincla, tenebras
Dilato mucrone parat. pro saeuior ense
Parcendi rabies concessaque uita dolori!
Mors adeone parum est? causis fallacibus instat,
Arguit attonitos se iudice. cetera segnis,
240
Ad facinus uelox, penitus regione remotas
Impiger ire uias: non illum Sirius ardens
Brumaue Riphaeo stridens. Aquilone retardat.
Effera torquebant auidae praecordia curae,
Effugeret ne quis gladios neu perderet ullum
245
Augusto miserante nefas. non flectitur annis,
Non aetate labat: iuuenum rorantia colla
Ante patrum uultus stricta cecidere securi;
Ibat grandaeuus nato moriente superstes
Post trabeas exul. quis prodere tanta relatu
250
Funera, quis caedes possit deflere nefandas?
Quid tale immanes umquam gessisse feruntur
Vel Sinis Isthmiaca pinu uel rupe profunda
Sciron uel Phalaris tauro uel carcere Sulla?
O mites Diomedis equi! Busiridis arae
255
Clementes! iam Cinna pius, iam Spartace segnis
Rufino collatus eris! Deiecerat omnes
Occultis odiis terror tacitique sepultos
Suspirant gemitus indignarique uerentur.
At non magnanimi uirtus Stilichonis eodem
260
Fracta metu; solus medio sed turbine rerum
Contra letiferos rictus contraque rapacem
Mouit tela feram, uolucris non praepete cursu
Vectus equi, non Pegaseis adiutus habenis.
Hic cunctis optata quies, hic sola pericli
265
Turris erat clipeusque trucem porrectus in hoste?
Hic profugis sedes aduersaque signa furori,
Seruandis hic castra bonis. Hucusque minatus
Haerebat retroque fuga cedebat inerti:
Haud secus hiberno tumidus cum uertice torrens
270
Saxa rotat uoluitque nemus pontesque reuellit,
Frangitur obiectu scopuli quaerensque meatum
Spumat et illisa montem circumtonat unda.
Qua dignum te laude feram, qui paene ruenti
Lapsuroque tuos umeros obieceris orbi?
275
Te nobis trepidae sidus ceu dulce carinae
Ostendere dei, geminis quae lassa procellis
Tunditur et uicto trahitur iam caeca magistro.
Inachius Rubro perhibetur in aequore Perseus
Neptuni domuisse pecus, sed tutior alis:
280
Te non penna uehit; rigida cum Gorgone Perseus:
Tu non uipereo defensus crine Medusae;
Illum uilis amor suspensae uirginis egit:
Te Romana salus. taceat superata uetustas,
Herculeos conferre tuis iam desinat actus.
285
Vna Cleonaeum pascebat silua leonem;
Arcadiae saltum uastabat dentibus unum
Saeuus aper, tuque o compressa matre rebellans
Non ultra Libyae fines, Antaee, nocebas,
Solaque fulmineo resonabat Creta iuuenco
290
Lernaeamque uirens obsederat hydra paludem.
Hoc monstrum non una palus, non una tremebat
Insula, sed Latia quidquid dicione subactum
Viuit, et a primis Ganges horrebat Hiberis.
Hoc neque Geryon triplex nec turbidus Orci
295
Ianitor aequabit nec si concurrat in unum
Vis hydrae Scyllaeque fames et flamma Chimaerae.
Certamen sublime diu, sed moribus impar
Virtutum scelerumque fuit. iugulare minatur:
Tu prohibes; ditem spoliat: tu reddis egenti;
300
Eruit: instauras; accendit proelia: uincis.
Ac uelut infecto morbus crudescere caelo
Incipiens primos pecudum depascitur artus,
Mox populos urbesque rapit uentisque perustis
Corruptos Stygiam pestem desudat in amnes:
305
Sic auidus praedo iam non per singula saeuit.
Sed sceptris inferre minas omnique perempto
Milite Romanas ardet prosternere uires,
Iamque Getas Histrumque mouet Scythiamque receptat
Auxilio traditque suas hostilibus armis
310
Relliquias. mixtis descendit Sarmata Dacis
Et qui cornipedes in pocula uulnerat audax
Massagetes caesamque bibens Maeotin Alanus
Membraque qui ferro gaudet pinxisse Gelonus,
Rufino collecta manus. uetat ille domari
315
Innectitque moras et congrua tempora differt.
Nam tua cum Geticas strauisset dextra cateruas,
Vlta ducis socii letum, parsque una maneret
Debilior facilisque capi, tunc impius ille
Proditor imperii coniuratusque Getarum
320
Distulit instantes eluso principe pugnas
Hunorum laturus opem, quos adfore bello
Norat et inuisis mox se coniungere castris.
Est genus extremos Scythiae uergentis in ortus
Trans gelidum Tanain, quo non famosius ullum
325
Arctos alit. turpes habitus obscaenaque uisu
Corpora; mens duro numquam cessura labori;
Praeda cibus, uitanda Ceres frontemque secari
Ludus et occisos pulchrum iurare parentes.
Nec plus nubigenas duplex natura biformes
330
Cognatis aptauit equis; acerrima nullo
Ordine mobilitas insperatique recursus.
Quos tamen impauidus contra spumantis ad Hebri
Tendis aquas, sic ante tubas aciemque precatus:
"Mauors, nubifero seu tu procumbis in Haemo
335
Seu te cana gelu Rhodope seu remige Medo
Sollicitatus Athos seu caligantia nigris
Ilicibus Pangaea tenent, accingere mecum
Et Thracas defende tuos si laetior adsit
Gloria, uestita spoliis donabere quercu."
340
Audiit illa pater scopulisque niualibus Haemi
Surgit et hortatur celeres clamore ministros:
"Fer galeam, Bellona, mihi nexusque rotarum
Tende, Pauor. frenet rapidos Formido iugales.
Festinas urgete manus. meus ecce paratur
345
Ad bellum Stilicho, qui me de more tropaeis
Ditat et hostiles suspendit in arbore cristas.
Communes semper litui, communia nobis
Signa canunt iunctoque sequor tentoria curru."
Sic fatus campo insiluit lateque fugatas
350
Hinc Stilicho turmas, illinc Gradiuus agebat
Et clipeis et mole pares; stat cassis utrique
Sidereis hirsuta iubis loricaque cursu
Aestuat et largo saturatur uulnere cornus.
Acrior interea uoto multisque Megaera
355
Luxuriata malis maestam deprendit in arce
Iustitiam diroque prior sic ore lacessit:
"En tibi prisca quies renouataque saecula rursus,
Vt rebare, uigent? en nostra potentia cessit
Nec locus est usquam Furiis? huc lumina flecte.
360
Aspice barbaricis iaceant quot moenia flammis,
Quas mihi Rufinus strages quantumque cruoris
Praebeat et quantis epulentur caedibus hydri.
Linque homines sortemque meam, pete sidera; notis
Autumni te redde plagis, qua uergit in Austrum
365
Signifer; aestiuo sedes uicina Leoni
Iam pridem gelidaeque uacant confinia Librae.
Atque utinam per magna sequi conuexa liceret!"
Diua refert: "non ulterius bacchabere demens.
Iam poenas tuus iste dabit, iam debitus ultor
370
Imminet, et, terras qui nunc ipsumque fatigat
Aethera, non uili moriens condetur harena.
Iamque aderit laeto promissus Honorius aeuo
Nec forti genitore minor nec fratre corusco,
Qui subiget Medos, qui cuspide proteret Indos.
375
Sub iuga uenturi reges; calcabitur asper
Phasis equo pontemque pati cogetur Araxes,
Tuque simul grauibus ferri religata catenis
Expellere die debellatasque draconum
Tonsa comas imo barathri claudere recessu.
380
Tum tellus communis erit, tum limite nullo
Discernetur ager; nec uomere sulcus adunco
Findetur: subitis messor gaudebit aristis.
Rorabunt querceta fauis; stagnantia passim
Vina fluent oleique lacus; nec murice tinctis
385
Velleribus quaeretur honos, sed sponte rubebunt
Attonito pastore greges pontumque per omnem
Ridebunt uirides gemmis nascentibus algae."