Petronius bellum ciuile


Orbem iam totum uictor Romanus habebat

Qua mare, qua terrae, qua sidus currit utrumque

Nec satiatus erat. Grauidis freta pulsa carinis

Iam peragebantur; si quis sinus abditus ultra,

5

Si qua foret tellus, quae fuluum mitteret aurum,

Hostis erat, fatisque in tristia bella paratis

Quaerebantur opes. Non uulgo nota placebant

Gaudia, non usu plebeio trita uoluptas.

Aes Ephyreiacum laudabat miles, in ima

10

Quaesitus tellure nitor certauerat ostro,

Hinc Numidae accierant, illinc noua uellera Seres

Atque Arabum populus sua despoliauerat arua.

Ecce aliae clades et laesae uulnera pacis.

Quaeritur in siluis auro fera, et ultimus Hammon

15

Afrorum excutitur, ne desit belua dente

Ad mortes pretiosa; fames premit aduena classes,

Tigris et aurata gradiens uectatur in aula,

Vt bibat humanum populo plaudente cruorem.

Heu, pudet effari perituraque prodere fata!

20

Persarum ritu male pubescentibus annis

Surripuere uiros, exsectaque uiscera ferro

In uenerem fregere, atque ut fuga mobilis aeui

Circumscripta mora properantes differat annos,

Quaerit se natura nec inuenit. Omnibus ergo

25

Scorta placent fractique enerui corpore gressus

Et laxi crines et tot noua nomina uestis

Quaeque uirum quaerunt. Ecce Afris eruta terris

Citrea mensa greges seruorum ostrumque renidens

Ponitur ac maculis imitatur uilius aurum

30

Quae sensum trahat. Hoc sterile ac male nobile lignum

Turba sepulta mero circum uenit, omniaque orbis

Praemia correptis miles uagus esurit armis.

Ingeniosa gula est. Siculo scarus aequore mersus

Ad mensam uiuus perducitur, atque Lucrinis

35

Eruta litoribus uendunt conchylia cenas

Vt renouent per damna famem. Iam Phasidos unda

Orbata est auibus, mutoque in litore tantum

Solae desertis aspirant frondibus aurae.

Nec minor in Campo furor est emptique Quirites

40

Ad praedam strepitumque lucri suffragia uertunt.

Venalis populus, uenalis curia patrum:

Est fauor in pretio. Senibus quoque libera uirtus

Exciderat, sparsisque opibus conuersa potestas

Ipsaque maiestas auro corrupta iacebat.

45

Pellitur a populo uictus Cato; tristior ille est,

Qui uicit, fascesque pudet rapuisse Catoni.

Namque - hoc dedecoris populo morumque ruina-

Non homo pulsus erat, sed in uno uicta potestas

Romanumque decus. Quare tam perdita Roma

50

Ipsa sui merces erat et sine uindice praeda.

Praeterea gemino deprensam gurgite plebem

Faenoris illuuies ususque exederat aeris

Nulla est certa domus, nullum sine pignore corpus,

Sed ueluti tabes tacitis concepta medullis

55

Intra membra furens curis latrantibus errat.

Arma placent miseris, detritaque commoda luxu

Vulneribus reparantur. Inops audacia tuta est.

Hoc mersam caeno Romam somnoque iacentem

Quae poterant artes sana ratione mouere,

60

Ni furor et bellum ferroque excita libido?

Tres tulerat Fortuna duces, quos obruit omnes

Armorum strue diuersa feralis Enyo.

Crassum Parthus habet, Libyco iacet aequore Magnus,

Iulius ingratam perfudit sanguine Romam,

65

Et quasi non posset tot tellus ferre sepulcra

Diuisit cineres. Hos gloria reddit honores.

Est locus exciso penitus demersus hiatu

Parthenopen inter magnaeque Dicarchidos arua,

Cocyti perfusus aqua; nam spiritus, extra

70

Qui furit effusus, funesto spargitur aestu.

Non haec autumno tellus uiret aut alit herbas

Caespite laetus ager, non uerno persona cantu

Mollia discordi strepitu uirgulta loquuntur

Sed chaos et nigro squalentia pumice saxa

75

Gaudent ferali circum tumulata cupressu.

Has inter sedes Ditis pater extulit ora

Bustorum flammis et cana sparsa fauilla,

Ac tali uolucrem Fortunam uoce lacessit:

"Rerum humanarum diuinarumque potestas

80

Fors, cui nulla placet nimium secura potestas,

Quae noua semper amas et mox possessa relinquis,

Ecquid Romano sentis te pondere uictam

Nec posse ulterius perituram extollere molem?

Ipsa suas uires odit Romana iuuentus

85

Et quas struxit opes, male sustinet. Aspice late

Luxuriam spoliorum et censum in damna furentem.

Aedificant auro sedesque ad sidera mittunt,

Expelluntur aquae saxis, mare nascitur aruis,

Et permutata rerum statione rebellant.

90

En etiam mea regna petunt. Perfossa dehiscit

Molibus insanis tellus, iam montibus haustis

Antra gemunt, et dum uanos lapis inuenit usus,

Inferni manes caelum sperare fatentur.

Quare age, Fors, muta pacatum in proelia uultum,

95

Romanosque cie, ac nostris da funera regnis.

Iam pridem nullo perfundimus ora cruore,

Nec mea Tisiphone sitientis perluit artus

Ex quo Sullanus bibit ensis et horrida tellus

Extulit in lucem nutritas sanguine fruges."

100

Haec ubi dicta dedit, dextrae coniungere dextram

Conatus rupto tellurem soluit hiatu.

Tunc Fortuna leui defudit pectore uoces:

"O genitor, cui Cocyti penetralia parent,

Si modo uera mihi fas est impune profari

105

Vota tibi cedent; nec enim minor ira rebellat

Pectore in hoc leuiorque exurit flamma medullas.

Omnia, quae tribui Romanis arcibus, odi

Muneribusque meis irascor. Destruet istas

Idem, qui posuit, moles deus. Et mihi cordi

110

Quippe cremare uiros et sanguine pascere luxum.

Cerno equidem gemina iam stratos morte Philippos

Thessaliaeque rogos et funera gentis Hiberae.

Iam fragor armorum trepidantes personat aures.

Et Libyae cerno tua, Nile gementia claustra

115

Actiacosque sinus et Apollinis arma timentes.

Pande, age, terrarum sitientia regna tuarum

Atque animas accerse nouas. Vix nauita Porthmeus

Sufficiet simulacra uirum traducere cumba;

Classe opus est. Tuque ingenti satiare ruina

120

Pallida Tisiphone, concisaque uulnera mande.

Ad Stygios manes laceratus ducitur orbis."

Vixdum finierat, cum fulgure rupta corusco

Intremuit nubes elisosque abscidit ignes.

Subsedit pater umbrarum, gremioque reducto

125

Telluris pauitans fraternos palluit ictus.

Continuo clades hominum uenturaque damna

Auspiciis patuere deum. Namque ore cruento

Deformis Titan uultum caligine texit:

Ciuiles acies iam tum spirare putares.

130

Parte alia plenos exstinxit Cynthia uultus

Et lucem sceleri subduxit. Rupta tonabant

Verticibus lapsis montis iuga, nec uaga passim

Flumina per notas ibant morientia ripas.

Armorum strepitu caelum furit et tuba Martem

135

Sideribus tremefacta ciet, iamque Aetna uoratur

Ignibus insolitis et in aethera fulmina mittit.

Ecce inter tumulos atque ossa carentia bustis

Vmbrarum facies diro stridore minantur.

Fax stellis comitata nouis incendia ducit

140

Sanguineoque recens descendit Iuppiter imbre.

Haec ostenta breui soluit deus. Exuit omnes

Quippe moras Caesar, uindictaeque actus amore

Gallica proiecit, ciuilia sustulit arma.

Alpibus aeriis, ubi Graio numine pulsae

145

Descendunt rupes et se patiuntur adiri,

Est locus Herculeis aris sacer: hunc niue dura

Claudit hiemps canoque ad sidera uertice tollit.

Caelum illinc cecidisse putes: non solis adulti

Mansuescit radiis, non uerni temporis aura,

150

Sed glacie concreta rigent hiemisque pruinis.

Totum ferre potest umeris minitantibus orbem.

Haec ubi calcauit Caesar iuga milite laeto

Optauitque locum, summo de uertice montis

Hesperiae campos late prospexit, et ambas

155

Intentans cum uoce manus ad sidera dixit:

"Iuppiter omnipotens, et tu, Saturnia tellus,

Armis laeta meis olimque onerata triumphis,

Testor ad has acies inuitum arcessere Martem,

Inuitas me ferre manus. Sed uulnere cogor,

160

Pulsus ab urbe mea, dum Rhenum sanguine tingo,

Dum Gallos iterum Capitolia nostra petentes

Alpibus excludo, uincendo certior exsul.

Sanguine Germano sexagintaque triumphis

Esse nocens coepi. Quamquam quos gloria terret

165

Aut qui sunt qui bella uident? Mercedibus emptae

Ac uiles operae, quorum est mea Roma nouerca.

At, reor, haud impune, nec hanc sine uindice dextram

Vinciet ignauus. Victores ite furentes,

Ite mei comites, et causam dicite ferro.

170

Namque omnes unum crimen uocat, omnibus una

Impendet clades. Reddenda est gratia uobis,

Non solus uici. Quare, quia poena tropaeis

Imminet, et sordes meruit uictoria nostra,

Iudice Fortuna cadat alea. Sumite bellum

175

Et temptate manus. Certe mea causa peracta est:

Inter tot fortes armatus nescio uinci."

Haec ubi personuit, de caelo Delphicus ales

Omina laeta dedit pepulitque meatibus auras.

Nec non horrendi nemoris de parte sinistra

180

Insolitae uoces flamma sonuere sequenti.

Ipse nitor Phoebi uulgato laetior orbe

Creuit, et aurato praecinxit fulgure uultus.

Fortior ominibus mouit Mauortia signa

Caesar, et insolitos gressu prior occupat ausus.

185

Prima quidem glacies et cana uincta pruina

Non pugnauit humus mitique horrore quieuit.

Sed postquam turmae nimbos fregere ligatos

Et pauidus quadrupes undarum uincula rupit,

Incaluere niues. Mox flumina montibus altis

190

Vndabant modo nata, sed haec quoque -iussa putares-

Stabant, et uincta fluctus stupuere ruina,

Et paulo ante lues iam concidenda iacebat.

Tum uero male fida prius uestigia lusit

Decepitque pedes: pariter turmaeque uirique

195

Armaque congesta strue deplorata iacebant.

Ecce etiam rigido concussae flamine nubes

Exonerabantur, nec rupti turbine uenti

Derant, aut tumida confractum grandine caelum.

Ipsae iam nubes ruptae super arma cadebant,

200

Et concreta gelu ponti uelut unda ruebat.

Victa erat ingenti tellus niue uictaque caeli

Sidera, uicta suis haerentia flumina ripis;

Nondum Caesar erat; sed magnam nixus in hastam

Horrida securis frangebat gressibus arua,

205

Qualis Caucasea decurrens arduus arce

Amphitryoniades, aut toruo Iuppiter ore,

Cum se uerticibus magni demisit Olympi

Et periturorum deiecit tela Gigantum.

Dum Caesar tumidas iratus deprimit arces,

210

Interea uolucer motis conterrita pinnis

Fama uolat summique petit iuga celsa Palati,

Atque hoc Romano tonitru ferit omnia signa:

Iam classes fluitare mari totasque per Alpes

Feruere Germano perfusas sanguine turmas.

215

Arma, cruor, caedes, incendia totaque bella

Ante oculos uolitant. Ergo pulsata tumultu

Pectora perque duas scinduntur territa causas.

Huic fuga per terras, illi magis unda probatur,

Et patria pontus iam tutior. Est magis arma

220

Qui temptare uelit fatisque iubentibus uti.

Quantum quisque timet, tantum fugit. Ocior ipse

Hos inter motus populus, miserabile uisu,

Quo mens icta iubet, deserta ducitur urbe.

Gaudet Roma fuga, debellatique Quirites

225

Rumoris sonitu maerentia tecta relinquunt.

Ille manu pauida natos tenet, ille penates

Occultat gremio, deploratumque relinquit

Limen, et absentem uotis interficit hostem.

Sunt qui coniugibus maerentia pectora iungant

230

Grandaeuosque patres, onerisque ignara iuuentus

Id pro quo metuit, tantum trahit. Omnia secum

Hic uehit imprudens praedamque in proelia ducit.

Ac uelut ex alto cum magnus inhorruit auster

Et pulsas euertit aquas, non arma ministris,

235

Non regumen prodest, ligat alter pondera pinus,

Alter tuta sinus tranquillaque litora quaerit,

Hic dat uela fugae fortunaeque omnia credit.

Quid tam parua queror? Gemino cum consule Magnus,

Ille tremor Ponti saeuique repertor Hydaspis

240

Et piratarum scopulus, modo quem ter ouantem

Iuppiter horruerat, quem fracto gurgite Pontus

Et ueneratus erat summissa Bosporos unda

-Pro pudor!- imperii deserto nomine fugit,

Vt Fortuna leuis Magni quoque terga uideret.

245

Ergo tanta lues diuum quoque numina uidit,

Consensitque fugae caeli timor. Ecce per orbem

Mitis turba deum terras exosa furentes

Deserit, atque hominum damnatum auertitur agmen.

Pax prima ante alias niueos pulsata lacertos

250

Abscondit galea uictum caput, atque relicto

Orbe fugax Ditis petit implacabile regnum.

Huic comes it summissa Fides, et crine soluto

Iustitia, ac maerens lacera Concordia palla.

At contra, sedes Erebi qua rupta dehiscit

255

Emergit late Ditis chorus, horrida Erinys

Et Bellona minax, facibusque armata Megaera

Letumque, Insidiaeque, et lurida Mortis imago.

Quas inter Furor, abruptis ceu liber habenis

Sanguineum late tollit caput, oraque mille

260

Vulneribus confossa cruenta casside uelat;

Haeret detritus laeuae Mauortius umbo

Innumerabilibus telis grauis, atque flagranti

Stipite dextra minax terris incendia portat.

Sentit terra deos, mutataque sidera pondus

265

Quaesiuere suum; namque omnis regia caeli

In partes diducta ruit. Primumque Dione

Caesaris acta sui ducit, comes additur illi

Pallas, et ingentem quatiens Mauortius hastam.

Magnum cum Phoebo soror et Cyllenia proles

270

Excipit, ac totis similis Tirynthius actis.

Intremuere tubae, ac scisso Discordia crine

Extulit ad superos Stygium caput. Huius in ore

Concretus sanguis, contusaque lumina flebant,

Stabant aerati scabra rubigine dentes,

275

Tabo lingua fluens, obsessa draconibus ora,

Atque inter torto laceratam pectore uestem

Sanguineam tremula quatiebat lampada dextra.

Haec ut Cocyti tenebras et Tartara liquit,

Alta petit gradiens iuga nobilis Appennini,

280

Vnde omnes terras atque omnia litora posset

Aspicere ac toto fluitantes orbe cateruas,

Atque has erumpit furibundo pectore uoces:

"Sumite nunc gentes accensis mentibus arma,

Sumite, et in medias immittite lampadas urbes.

285

Vincetur quicumque latet; non femina cesset,

Non puer aut aeuo iam desolata senectus;

Ipsa tremat tellus lacerataque tecta rebellent.

Tu legem, Marcelle, tene. Tu concute plebem,

Curio. Tu fortem ne supprime, Lentule, Martem.

290

Quid porro tu, diue, tuis cunctaris in armis,

Non frangis portas, non muris oppida soluis

Thesaurosque rapis? Nescis tu, Magne, tueri

Romanas arces? Epidamni moenia quaere

Thessalicosque sinus humano sanguine tingue."

295

Factum est in terris quicquid Discordia iussit.