Propulit ut classem uelis cedentibus auster
Incumbens mediumque rates mouere profundum,
Omnis in Ionios spectabat nauita fluctus;
Solus ab Hesperia non flexit lumina terra
5
Magnus, dum patrios portus, dum litora numquam
Ad uisus reditura suos tectumque cacumen
Nubibus et dubios cernit uanescere montis.
Inde soporifero cesserunt languida somno
Membra ducis; diri tum plena horroris imago
10
Visa caput maestum per hiantes Iulia terras
Tollere et accenso furialis stare sepulchro.
"Sedibus Elysiis campoque expulsa piorum
Ad Stygias"inquit "tenebras manesque nocentes
Post bellum ciuile trahor: uidi ipsa tenentis
15
Eumenidas, quaterent quas uestris lampadas armis;
Praeparat innumeras puppis Acherontis adusti
Portitor; in multas laxantur Tartara poenas,
Vix operi cunctae dextra properante sorores
Sufficiunt, lassant rumpentis stamina Parcas.
20
Coniuge me laetos duxisti, Magne, triumphos:
Fortuna est mutata toris semperque potentis
Detrahere in cladem fato damnata maritos
Innupsit tepido paelex Cornelia busto.
Haereat illa tuis per bella, per aequora signis,
25
Dum non securos liceat mihi rumpere somnos
Et nullum uestro uacuum sit tempus amori,
Sed teneat Caesarque dies et Iulia noctes.
Me non Lethaeae, coniunx, obliuia ripae
Immemorem fecere tui, regesque silentum
30
Permisere sequi. ueniam te bella gerente
In medias acies; numquam tibi, Magne, per umbras
Perque meos manes genero non esse licebit.
Abscidis frustra ferro tua pignora: bellum
Te faciet ciuile meum." Sic fata refugit
35
Vmbra per amplexus trepidi dilapsa mariti.
Ille, dei quamuis cladem manesque minentur,
Maior in arma ruit certa cum mente malorum
Et "Quid" ait "uani terremur imagine uisus?
Aut nihil est sensus animis a morte relictum
40
Aut mors ipsa nihil." Titan iam pronus in undas
Ibat et igniferi tantum demerserat orbis,
Quantum desse solet lunae, seu plena futura est,
Seu iam plena fuit: tunc obtulit hospita tellus
Puppibus accessus faciles; legere rudentis
45
Et posito remis petierunt litora malo.
Caesar, ut emissas uenti rapuere carinas,
Absconditque fretum classes, et litore solus
Dux stetit Hesperio, non illum gloria pulsi
Laetificat Magni; queritur quod tuta per aequor
50
Terga ferant hostes. neque enim iam sufficit ulla
Praecipiti fortuna uiro, nec uincere tanti,
Vt bellum differret, erat. tum pectore curas
Expulit armorum pacique intentus agebat,
Quoque modo uanos populi conciret amores
55
Gnarus et irarum causas et summa fauoris
Annona momenta trahi. namque asserit urbis
Sola fames emiturque metus, cum segne potentes
Vulgus alunt: nescit plebes ieiuna timere.
Curio Sicanias transcendere iussus in urbes,
60
Qua mare tellurem subitis aut obruit undis
Aut scidit et medias fecit sibi litora terras;
Vis illic ingens pelagi, semperque laborant
Aequora ne rupti repetant confinia montes,
Bellaque Sardoas etiam sparguntur in oras.
65
Vtraque frugiferis est insula nobilis aruis;
Nec prius Hesperiam longinquis messibus ullae
Nec Romana magis complerunt horrea terrae.
Vbere uix glebeae superat cessantibus austris,
Cum medium nubes borea cogente sub axem
70
Effusis magnum Libye tulit imbribus annum.
Haec ubi sunt prouisa duci, tunc agmina uictor
Non armata trahens, sed pacis habentia uultum,
Tecta petit patriae. Pro, si remeasset in urbem,
Gallorum tantum populis arctoque subacta
75
Quam seriem rerum longa praemittere pompa,
Quas potuit belli facies! ut uincula Rheno
Oceanoque daret, celsos ut Gallia currus
Nobilis et flauis sequeretur mixta Britannis!
Perdidit o qualem uincendo plura triumphum!
80
Non illum laetis uadentem coetibus urbes,
Sed tacitae uidere metu, nec constitit usquam
Obuia turba duci. Gaudet tamen esse timori
Tam magno populis et se non mallet amari.
Iamque et praecipitis superauerat Anxuris arces,
85
Et qua Pomptinas uia diuidit uda paludes,
Qua sublime nemus, Scythicae qua regna Dianae,
Quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam;
Excelsa de rupe procul iam conspicit urbem
Arctoi toto non uisam tempore belli
90
Miratusque suae sic fatur moenia Romae:
"Tene, deum sedes, non ullo Marte coacti
Deseruere uiri? pro qua pugnabitur urbe?
Di melius, quod non Latias eous in oras
Nunc furor incubuit nec iuncto Sarmata uelox
95
Pannonio Dacisque Getes admixtus: habenti
Tam pauidum tibi, Roma, ducem fortuna pepercit,
Quod bellum ciuile fuit." Sic fatur et urbem
Attonitam terrore subit. Namque ignibus atris
Creditur ut captae rapturus moenia Romae
100
Sparsurusque deos. Fuit haec mensura timoris:
Velle putant quodcumque potest. Non omina festa,
Non fictas laeto uoces simulare tumultu,
Vix odisse uacat. Phoebea palatia complet
Turba patrum nullo cogendi iure senatus
105
E latebris educta suis; non consule sacrae
Fulserunt sedes, non proxima lege potestas,
Praetor adest, uacuaeque loco cessere curules:
Omnia Caesar erat; priuatae curia uocis
Testis adest. Sedere patres censere parati,
110
Si regnum, si templa sibi iugulumque senatus
Exiliumque petat. melius, quod plura iubere
Erubuit quam Roma pati. Tamen exit in iram:
Viribus an possint obsistere iura, per unum
Libertas experta uirum. Pugnaxque Metellus,
115
Vt uidet ingenti Saturnia templa reuelli
Mole, rapit gressus et Caesaris agmina rumpens
Ante fores nondum reseratae constitit aedis
(Vsque adeo solus ferrum mortemque timere
Auri nescit amor. pereunt discrimine nullo
120
Amissae leges; sed, pars uilissima rerum,
Certamen mouistis, opes), prohibensque rapina
Victorem clara testatur uoce tribunus:
"Non nisi per nostrum uobis percussa patebunt
Templa latus, nullasque feres, nisi sanguine sacro
125
Sparsas, raptor, opes. certe uiolata potestas
Inuenit ista deos, Crassumque in bella secutae
Saeua tribuniciae uouerunt proelia dirae.
Detege iam ferrum; neque enim tibi turba uerenda est
Spectatrix scelerum: deserta stamus in urbe.
130
Non feret e nostro sceleratus praemia miles.
Sunt quos prosternas populi, quae moenia dones.
Pacis ad exhaustae spolium non cogit egestas:
Bellum, Caesar, habes." his magnam uictor in iram
Vocibus accensus: "Vanam spem mortis honestae
135
Concipis: haud" inquit "iugulo se polluet isto
Nostra, Metelle, manus. Dignum te Caesaris ira
Nullus honor faciet. te uindice tuta relicta est
Libertas? Non usque adeo permiscuit imis
Longus summa dies, ut non, si uoce Metelli
140
Seruentur leges, malint a Caesare tolli."
Dixerat, et nondum foribus cedente tribuno
Acrior ira subit: saeuos circumspicit enses
Oblitus simulare togam. Tum Cotta Metellum
Compulit audaci nimium desistere coepto.
145
"Libertas" inquit "populi quem regna coercent,
Libertate perit, cuius seruaueris umbram,
Si quidquid iubeare uelis. tot rebus iniquis
Paruimus uicti; uenia est haec sola pudoris
Degenerisque metus, non iam potuisse negari.
150
Ocius auertat diri mala semina belli.
Damna mouent populos, si quos sua iura tuentur.
Non sibi, sed domino grauis est, quae seruit egestas."
Protinus abducto patuerunt templa Metello.
Tunc rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas
155
Testatur stridore fores; tunc conditus imo
Eruitur templo multis non tactus ab annis
Romani census populi, quem Punica bella,
Quem dederat Perses, quem uicti praeda Philippi,
Quod tibi, Roma, fuga Pyrrhus trepidante reliquit
160
(Quo te Fabricius regi non uendidit auro),
Quidquid parcorum mores seruastis auorum,
Quod dites Asiae populi misere tributum,
Victorique dedit Minoia Creta Metello,
Quod Cato longinqua uexit super aequora Cypro.
165
Tunc Orientis opes captorumque ultima regum
Quae Pompeianis praelata est gaza triumphis,
Egeritur; tristi spoliantur templa rapina,
Pauperiorque fuit tunc primum Caesare Roma.
Interea totum Magni fortuna per orbem
170
Secum casuras in proelia mouerat urbes.
Proxima uicino uires dat Graecia bello.
Phocaicas Amphisa manus scopulosaque Cirrha
Parnasosque iugo misit desertus utroque.
Boeoti coiere duces, quos impiger ambit
175
Fatidica Cephisos aqua Cadmeaque Dirce,
Pisaeaeque manus populisque per aequora mittens
Sicaniis Alpheos aquas. Tunc Maenala liquit
Arcas et Herculeam miles Trachinius Oeten.
Thesproti Dryopesque ruunt, quercusque silentis
180
Chaonio ueteres liquerunt uertice Selloe.
Exhausit totas quamuis delectus Athenas,
Exiguae Phoebea tenent naualia puppes,
Tresque petunt ueram credi Salamina carinae.
Iam dilecta Ioui centenis uenit in arma
185
Creta uetus populis Gnososque agitare pharetras
Docta nec eois peior Gortyna sagittis.
Tunc qui Dardaniam tenet Oricon et uagus altis
Dispersus siluis Athamas et nomine prisco
Encheliae uersi testantes funera Cadmi,
190
Colchis et Adriacas spumans Absyrtos in undas;
Penei qui rura colunt, quorumque labore
Thessalus Haemoniam uomer proscindit Iolcon.
(Inde lacessitum primo mare, cum rudis Argo
Miscuit ignotas temerato litore gentes
195
Primaque cum uentis pelagique furentibus undis
Composuit mortale genus, fatisque per illam
Accessit mors una ratem). Tunc linquitur Haemus
Thracius et populum Pholoe mentita biformem.
Deseritur Strymon tepido committere Nilo
200
Bistonias consuetus aues et barbara Cone,
Sarmaticas ubi perdit aquas sparsamque profundo
Multifidi Peucen unum caput alluit Histri,
Moesiaque et gelido tellus perfusa Caico
Idalis et nimium glebis exilis Arisbe;
205
Quique colunt Pitanen et quae tua munera, Pallas,
Lugent damnatae Phoebo uictore Celaenae,
Qua celer et rectis descendens Marsya ripis
Errantem Maeandron adit mixtusque refertur,
Passaque ab auriferis tellus exire metallis
210
Pactolon, qua culta secat non uilior Hermus.
Iliacae quoque signa manus perituraque castra
Ominibus petiere suis, nec fabula Troiae
Continuit Phrygiique ferens se Caesar Iuli.
Accedunt Syriae populi, desertus Orontes
215
Et felix, sic fama, Ninos, uentosa Damascos
Gazaque et arbusto palmarum diues Idume
Et Tyros instabilis pretiosaque murice Sidon.
Has ad bella rates non flexo limite ponti
Certior haud ullis duxit Cynosura carinis.
220
(Phoenices primi, famae si creditur, ausi
Mansuram rudibus uocem signare figuris:
Nondum flumineas Memphis contexere biblos
Nouerat et saxis tantum uolucresque feraeque
Sculptaque seruabant magicas animalia linguas).
225
Deseritur Taurique nemus Perseaque Tarsos
Coryciumque patens exesis rupibus antrum,
Mallos et extremae resonant naualibus Aegae,
Itque Cilix iusta, iam non pirata, carina.
Mouit et eoos bellorum fama recessus,
230
Qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe
Ostia nascenti contraria soluere Phoebo
Audet et aduersum fluctus impellit in eurum:
Hic ubi Pellaeus post Tethyos aequora ductor
Constitit et magno uinci se fassus ab orbe est.
235
Quaque ferens rapidum diuiso gurgite fontem
Vastis Indus aquis mixtum non sentit Hydaspen;
Quique bibunt tenera dulcis ab harundine sucos,
Et qui tinguentes croceo medicamine crinem
Fluxa coloratis astringunt carbasa gemmis,
240
Quique suas struxere pyras uiuique calentis
Conscendere rogos. Pro! quanta est gloria genti
Iniecisse manum fatis, uitaque repletos
Quod superest donasse deis! uenere feroces
Cappadoces duri populus non cultor Amani,
245
Armeniusque tenens uoluentem saxa Niphaten.
Aethera tangentis siluas liquere Choatrae.
Ignotum uobis, Arabes, uenistis in orbem
Vmbras mirati nemorum non ire sinistras.
Tum furor extremos mouit Romanus Orestas
250
Carmanosque duces (quorum iam flexus in austrum
Aether non totam mergi tamen aspicit Arcton;
Lucet et exigua uelox ibi nocte Bootes)
Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla
Signiferi regione poli, nisi poplite lapso
255
Vltima curuati procederet ungula Tauri.
Quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus
Euphrates, quos non diuersis fontibus edit
Persis, et incertum, tellus si misceat amnes,
Quod potius sit nomen aquis; sed sparsus in agros
260
Fertilis Euphrates Phariae uice fungitur undae;
At Tigrim subito tellus absorbet hiatu
Occultosque tegit cursus rursusque renatum
Fonte nouo flumen pelagi non abnegat undis.
Inter Caesareas acies diuersaque signa
265
Pugnaces dubium Parthi tenuere fauorem
Contenti fecisse duos. Tinxere sagittas
Errantes Scythiae populi, quos gurgite Bactros
Includit gelido uastisque Hyrcania siluis.
Hinc Lacedaemonii, moto gens aspera freno,
270
Heniochi saeuisque affinis Sarmata Moschis,
Colchorum qua rura secat ditissima Phasis,
Qua Croeso fatalis Halys, qua uertice lapsus
Riphaeo Tanais diuersi nomina mundi
Imposuit ripis Asiaeque et terminus idem
275
Europae mediae dirimens confinia terrae
Nunc huc nunc illuc, qua flectitur, ampliat orbem;
Quaque, fretum torrens, Maeotidos egerit undas
Pontus, et Herculeis aufertur gloria metis,
Oceanumque negant solas admittere Gades.
280
Hinc Essedoniae gentes auroque ligatas
Substringens Arimaspe comas; hinc fortis Arius
Longaque Sarmatici soluens ieiunia belli
Massagetes, quo fugit, equo uolucresque Geloni.
Non, cum Memnoniis deducens agmina regnis
285
Cyrus et effusis numerato milite telis
Descendit Perses fraternique ultor amoris
Aequora cum tantis percussit classibus, unum
Tot reges habuere ducem, coiere nec umquam
Tam uariae cultu gentes, tam dissona uulgi
290
Ora. tot immensae comites missura ruinae
Exciuit populos et dignas funere Magni
Exsequias fortuna dedit. non corniger Hammon
Mittere Marmaricas cessauit in arma cateruas,
Quidquid ab occiduis Libye patet arida Mauris
295
Vsque Paraetonias eoa ad litora Syrtis.
Acciperet felix ne non semel omnia Caesar,
Vincendum pariter Pharsalia praestitit orbem.
Ille ubi deseruit trepidantis moenia Romae,
Agmine nubiferam rapto supereuolat Alpem,
300
Cumque alii famae populi terrore pauerent,
Phocais in dubiis ausa est seruare iuuentus
Non Graia leuitate fidem signataque iura
Et causas, non fata, sequi. Tamen ante furorem
Indomitum duramque uiri deflectere mentem
305
Pacifico sermone parant hostemque propinquum
Orant Cecropiae praelata fronde Mineruae:
"Semper in externis populos communia uestro
Massiliam bellis testatur fata tulisse,
Comprensa est Latiis quaecumque annalibus aetas.
310
Et nunc, ignoto si quos petis orbe triumphos,
Accipe deuotas externa in proelia dextras.
At si funestas acies, si dira paratis
Proelia discordes, lacrimas ciuilibus armis
Secretumque damus, tractentur uulnera nulla
315
Sacra manu. Si caelicolis furor arma dedisset,
Aut si terrigenae temptarent astra gigantes,
Non tamen auderet pietas humana uel armis
Vel uotis prodesse Ioui, sortisque deorum
Ignarum mortale genus per fulmina tantum
320
Sciret adhuc caelo solum regnare Tonantem.
Adde quod innumerae concurrunt undique gentes,
Nec sic horret iners scelerum contagia mundus
Vt gladiis egeant ciuilia bella coactis.
Sit mens ista quidem cunctis ut uestra recusent
325
Fata nec haec alius committat proelia miles.
Cui non conspecto languebit dextra parente?
Telaque diuersi prohibebunt spargere fratres.
Finis adest rerum, si nunc committitis illis
Arma, quibus fas est. Nobis haec summa precandi;
330
Terribilis aquilas infestaque signa relinquas
Vrbe procul nostrisque uelis te credere muris
Excludique sinas admisso Caesare bellum.
Sit locus exceptus sceleri Magnoque tibique
Tutus, ut, inuictae fatum si consulat urbi,
335
Foedera si placeant, sit quo ueniatis inermes.
Vel, cum tanta uocent discrimina Martis Hiberi,
Quid rapidum deflectis iter? Non pondera rerum,
Nec momenta sumus. numquam felicibus armis
Vsa manus, patriae primis a sedibus exul,
340
Et post translatas exustae Phocidos arces
Moenibus exiguis alieno in litore tuti,
Illustrat quos sola fides; si claudere muros
Obsidione paras et ui perfringere portas,
Excepisse faces tectis et tela parati
345
Vndarum raptos auersis fontibus haustus
Quaerere et effossam sitientes lambere terram
Et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni
Foedaque contingi maculato attingere morsu.
Nec pauet hic populus pro libertate subire,
350
Obsessum Poeno gessit quae Marte Saguntum.
Pectoribus rapti matrum frustraque trahentes
Vbera sicca fame medios mittentur in ignis,
Vxor et a caro poscet sibi fata marito
Vulnera miscebunt fratres bellumque coacti
355
Hoc potius ciuile gerent." Sic Graia iuuentus
Finierat, cum turbato iam prodita uultu
Ira ducis tandem testata est uoce dolorem:
"Vana mouet Graios nostri fiducia cursus.
Quamuis Hesperium mundi properemus ad axem,
360
Massiliam delere uacat. Gaudete cohortes:
Obuia praebentur fatorum munere bella.
Ventus ut amittit uires, nisi robore densae
Occurrunt siluae, spatio diffusus inani,
Vtque perit magnus nullis obstantibus ignis,
365
Sic hostes mihi desse nocet, damnumque putamus
Armorum, nisi qui uinci potuere rebellant.
Sed si solus eam dimissis degener armis,
Tunc mihi tecta patent? Iam non excludere tantum,
Inclusisse uolunt! At enim contagia belli
370
Dira fugant. dabitis poenas pro pace petita
Et nihil esse meo discetis tutius aeuo,
Quam duce me bellum." sic postquam fatus, ad urbem
Haud trepidam conuertit iter; tunc moenia clausa
Conspicit et densa iuuenum uallata corona.
375
Haut procul a muris tumulus surgentis in altum
Telluris paruum diffuso uertice campum
Explicat; haec patiens longo munimine cingi
Visa duci rupes tutisque aptissima castris.
Proxima pars urbis celsam conscendit in arcem
380
Par tumulo, mediisque sedent conuallibus arua.
Tunc res immenso placuit statura labore,
Aggere diuersos uasto committere colles.
Sed prius ut totam qua terra cingitur urbem
Clauderet, a summis perduxit ad aequora castris
385
Longum Caesar opus, fontesque et pabula campi
Amplexus fossa, densas tollentia pinnas
Caespitibus crudaque extruxit bracchia terra.
Iam satis hoc Graiae memorandum contigit urbi
Aeternumque decus quod non impulsa nec ipso
390
Strata metu tenuit flagrantis in omnia belli
Praecipitem cursum, raptisque a Caesare cunctis
Vincitur una mora. Quantum est quod fata tenentur,
Quodque uirum toti properans imponere mundo
Hos perdit fortuna dies! Tunc omnia late
395
Procumbunt nemora et spoliantur robore siluae,
Vt, cum terra leuis mediam uirgultaque molem
Suspendant, structa laterum compage ligatam
Artet humum, pressus ne cedat turribus agger.
Lucus erat longo numquam uiolatus ab aeuo,
400
Obscurum cingens conexis aera ramis
Et gelidas alte summotis solibus umbras.
Hunc non ruricolae Panes nemorumque potentes
Siluani Nymphaeque tenent sed barbara ritu
Sacra deum; structae diris altaribus arae,
405
Omnisque humanis lustrata cruoribus arbor.
Si qua fidem meruit superos mirata uetustas,
Illis et uolucres metuunt insistere ramis
Et lustris recubare ferae; nec uentus in illas
Incubuit siluas excussaque nubibus atris
410
Fulgura; non ulli frondem praebentibus aurae
Arboribus suus horror inest. Tunc plurima nigris
Fontibus unda cadit, simulacraque maesta deorum
Arte carent caesisque extant informia truncis.
Ipse situs putrique facit iam robore pallor
415
Attonitos; non uulgatis sacrata figuris
Numina sic metuunt: tantum terroribus addit,
Quos timeant, non nosse deos. Iam fama ferebat
Saepe cauas motu terrae mugire cauernas
Et procumbentis iterum consurgere taxos,
420
Et non ardentis fulgere incendia siluae,
Roboraque amplexos circumfluxisse dracones.
Non illum cultu populi propiore frequentant,
Sed cessere deis. medio cum Phoebus in axe est
Aut caelum nox atra tenet, pauet ipse sacerdos
425
Accessus dominumque timet deprendere luci.
Hanc iubet immisso siluam procumbere ferro;
Nam uicina operi belloque intacta priori
Inter nudatos stabat densissima montis.
Sed fortes tremuere manus, motique uerenda
430
Maiestate loci, si robora sacra ferirent,
In sua credebant redituras membra securis.
Implicitas magno Caesar torpore cohortes
Vt uidit, primus raptam uibrare bipennem
Ausus et aeriam ferro proscindere quercum
435
Effatur merso uiolata in robora ferro:
"Iam ne quis uestrum dubitet subuertere siluam,
Credite me fecisse nefas." Tunc paruit omnis
Imperiis non sublato secura pauore
Turba, sed expensa superorum et Caesaris ira.
440
Procumbunt orni, nodosa impellitur ilex,
Siluaque Dodones et fluctibus aptior alnus
Et non plebeios luctus testata cupressus.
Tunc primum posuere comas et fronde carentes
Admisere diem, propulsaque robore denso
445
Sustinuit se silua cadens. Gemuere uidentes
Gallorum populi; muris sed clausa iuuentus
Exsultat. quis enim laesos impune putaret
Esse deos? Seruat multos fortuna nocentes,
Et tantum miseris irasci numina possunt.
450
Vtque satis caesi nemoris, quaesita per agros
Plaustra ferunt, curuoque soli cessantis aratro
Agricolae raptis annum fleuere iuuencis.
Dux tamen impatiens haesuri ad moenia Martis
Versus ad Hispanas acies extremaque mundi
455
Iussit bella geri. Stellatis axibus agger
Erigitur geminasque aequantis moenia turris
Accipit, hae nullo fixerunt robore terram,
Sed per iter longum causa repsere latenti.
Cum tantum nutaret onus, telluris inanes
460
Concussisse sinus quaerentem erumpere uentum
Credidit et muros mirata est stare iuuentus.
Illinc tela cadunt excelsas urbis in arces.
Sed maior Graio Romana in corpora ferro
Vis inerat. Nec enim solis excussa lacertis
465
Lancea, sed tenso balistae turbine rapta
Haut unum contenta latus transire quiescit;
Sed pandens perque arma uiam perque ossa relicta
Morte fugit, superest telo post uulnera cursus.
At saxum quotiens ingentis uerberis actu
470
Excutitur, qualis rupes, quam uertice montis
Abscidit impulsu uentorum adiuta uetustas,
Frangit cuncta ruens, nec tantum corpora pressa
Exanimat, totos cum sanguine dissipat artus.
Vt tamen hostiles densa testudine muros
475
Tecta subit uirtus armisque innexa priores
Arma ferunt galeamque extensus protegit umbo,
Quae prius ex longo nocuerunt missa recessu,
Iam post terga cadunt, nec Grais flectere iactum
Aut facilis labor est longinqua ad tela parati
480
Tormenti mutare modum; sed pondere solo
Contenti nudis euoluunt saxa lacertis.
Dum fuit armorum series, ut grandine tecta
Innocua percussa sonant, sic omnia tela
Respuit; at postquam uirtus incerta uirorum
485
Perpetuam rupit defesso milite cratem,
Singula continuis cesserunt ictibus arma.
Tunc adoperta leui procedit uinea terra,
Sub cuius pluteis et tecta fronte latentes
Moliri nunc ima parant et uertere ferro
490
Moenia; nunc aries suspenso fortior ictu
Incussus densi compagem soluere muri
Temptat et impositis unum subducere saxis.
Sed super et flammis et magnae fragmine molis
Et sudibus crebris et adusti roboris ictu
495
Percussae cedunt crates, frustraque labore
Exhausto fessus repetit tentoria miles.
Summa fuit Grais, starent ut moenia, uoti.
Vltro acies inferre parant armisque coruscas
Nocturni texere faces, audaxque iuuentus
500
Erupit. Non hasta uiris, non letifer arcus,
Telum flamma fuit, rapiensque incendia uentus
Per Romana tulit celeri munimina cursu.
Nec, quamuis uiridi luctetur robore, lentas
Ignis agit uires, taeda sed raptus ab omni
505
Consequitur nigri spatiosa uolumina fumi,
Nec solum siluas, sed saxa ingentia soluit,
Et crudae putri fluxerunt puluere cautes.
Procubuit maiorque iacens apparuit agger.
Spes uictis telluris abit, placuitque profundo
510
Fortunam temptare mari. non robore picto
Ornatas decuit fulgens tutela carinas,
Sed rudis et qualis procumbit montibus arbor
Conseritur stabilis naualibus area bellis.
Et iam turrigeram Bruti comitata carinam
515
Venerat in fluctus Rhodani cum gurgite classis
Stoechados arua tenens. Nec non et Graia iuuentus
Omne suum fatis uoluit committere robur
Grandaeuosque senes mixtis armauit ephebis.
Accepit non sola uiros, quae stabat in undis,
520
Classis: et emeritas repetunt naualibus alnos.
Vt matutinos spargens super aequora Phoebus
Fregit aquis radios et liber nubibus aether
Et posito borea pacemque tenentibus austris
Seruatum bello iacuit mare, mouit ab omni
525
Quisque suam statione ratem, paribusque lacertis
Caesaris hinc puppes, hinc Graio remige classis
Tollitur; impulsae tonsis tremuere carinae,
Crebraque sublimes conuellunt uerbera puppes.
Cornua Romanae classis ualidaeque triremes
530
Quasque quater surgens exstructi remigis ordo
Commouet et plures quae mergunt aequore pinus,
Multiplices cinxere rates. Hoc robur aperto
Oppositum pelago. Lunata classe recedunt
Ordine contentae gemino creuisse liburnae.
535
Celsior at cunctis Bruti praetoria puppis
Verberibus senis agitur molemque profundo
Inuehit et summis longe petit aequora remis.
Vt tantum medii fuerat maris, utraque classis
Quod semel excussis posset transcurrere tonsis
540
Innumerae uasto miscentur in aethere uoces,
Remorumque sonus premitur clamore, nec ullae
Audiri potuere tubae. Tunc caerula uerrunt
Atque in transtra cadunt et remis pectora pulsant.
Vt primum rostris crepuerunt obuia rostra,
545
In puppim rediere rates, emissaque tela
Aera texerunt uacuumque cadentia pontum.
Et iam diductis extendunt cornua proris,
Diuersaeque rates laxata classe receptae.
Vt, quotiens aestus zephyris eurisque repugnat,
550
Huc abeunt fluctus, illo mare: sic ubi puppes
Sulcato uarios duxerunt gurgite tractus,
Quod tulit illa ratis remis, haec rettulit aequor.
Sed Grais habiles pugnamque lacessere pinus
Et temptare fugam nec longo frangere gyro
555
Cursum nec tarde flectenti cedere clauo;
At Romana ratis stabilem praebere carinam
Certior et terrae similem bellantibus usum.
Tunc in signifera residenti puppe magistro
Brutus ait: "Paterisne acies errare profundo
560
Artibus et certas pelagi? Iam consere bellum,
Phocaicis medias rostris oppone carinas."
Paruit obliquas et praebuit hostibus alnos.
Tunc quaecumque ratis temptauit robora Bruti,
Ictu uicta suo percussae capta cohaesit;
565
Ast alias manicaeque ligant teretesque catenae,
Seque tenent remis; tecto stetit aequore bellum.
Iam non excussis torquentur tela lacertis,
Nec longinqua cadunt iaculato uulnera ferro,
Miscenturque manus. Nauali plurima bello
570
Ensis agit. Stat quisque suae de robore puppis
Pronus in aduersos ictus, nullique perempti
In ratibus cecidere suis. Cruor altus in unda
Spumat, et obducti concreto sanguine fluctus.
Et quas immissi traxerunt uincula ferri,
575
Has prohibent iungi conferta cadauera puppis.
Semianimes alii uastum subiere profundum
Hauseruntque suo permixtum sanguine pontum.
Hi luctantem animam lenta cum morte trahentes
Fractarum subita ratium periere ruina.
580
Irrita tela suas peragunt in gurgite caedes,
Et quodcumque cadit frustrato pondere ferrum,
Exceptum mediis inuenit uulnus in undis.
Phocaicis Romana ratis uallata carinis
Robore diducto dextrum laeuumque tuetur
585
Aequo Marte latus; cuius dum pugnat ab alta
Puppe Catus Graiumque audax aplustre retentat,
Terga simul pariter missis et pectora telis
Transigitur; medio concurrit pectore ferrum,
Et stetit incertus flueret quo uulnere sanguis,
590
Donec utrasque simul largus cruor expulit hastas
Diuisitque animam sparsitque in uulnera letum.
Dirigit huc puppim miseri quoque dextra Telonis,
Qua nullam melius pelago turbante carinae
Audiuere manum, nec lux est notior ulli
595
Crastina, seu Phoebum uideat seu cornua lunae,
Semper uenturis componere carbasa uentis.
Hic Latiae rostro compagem ruperat alni;
Pila sed in medium uenere trementia pectus,
Auertitque ratem morientis dextra magistri.
600
Dum cupit in sociam Gyareus erepere puppem
Excipit immissum suspensa per ilia ferrum
Affixusque rati telo retinente pependit.
Stant gemini fratres, fecundae gloria matris,
Quos eadem uariis genuerunt uiscera fatis;
605
Discreuit mors saeua uiros, unumque relictum
Agnorunt miseri sublato errore parentes,
Aeternis causam lacrimis; tenet ille dolorem
Semper et amissum fratrem lugentibus offert.
Quorum alter mixtis obliquo pectine remis
610
Ausus Romanae Graia de puppe carinae
Iniectare manum; sed eam grauis insuper ictus
Amputat; illa tamen nisu, quo prenderat, haesit
Deriguitque tenens strictis immortua neruis.
Creuit in aduersis uirtus; plus nobilis irae
615
Truncus habet fortique instaurat proelia laeua
Rapturusque suam procumbit in aequora dextram:
Haec quoque cum toto manus est abscisa lacerto.
Iam clipeo telisque carens non conditus ima
Puppe, sed expositus fraternaque pectore nudo
620
Arma tegens crebra confixus cuspide perstat
Telaque multorum leto casura suorum
Emerita iam morte tenet. Tum uulnere multo
Effugientem animam lassos collegit in artus
Membraque contendit toto, quicumque manebat,
625
Sanguine et hostilem defectis robore neruis
Insiluit solo nociturus pondere puppem.
Strage uirum cumulata ratis multoque cruore
Plena per obliquum crebros latus accipit ictus
Et postquam ruptis pelagus compagibus hausit,
630
Ad summos repleta foros descendit in undas
Vicinum inuoluens contorto uertice pontum.
Aequora discedunt mersa diducta carina,
Inque locum puppis cecidit mare. Multaque ponto
Praebuit ille dies uarii miracula fati.
635
Ferrea dum puppi rapidos manus inserit uncos,
Affixit Lycidan. Mersus foret ille profundo,
Sed prohibent socii suspensaque crura retentant.
Scinditur auulsus, nec sicut uulnere sanguis
Emicuit: lentus ruptis cadit undique uenis,
640
Discursusque animae diuersa in membra meantis
Interceptus aquis. Nullius uita perempti
Est tanta dimissa uia. Pars ultima trunci
Tradidit in letum uacuos uitalibus artus;
At tumidus qua pulmo iacet, qua uiscera feruent,
645
Haeserunt ibi fata diu luctataque multum
Hac cum parte uiri uix omnia membra tulerunt.
Dum nimium pugnax unius turba carinae
Incumbit prono lateri uacuamque relinquit,
Qua caret hoste, ratem, congesto pondere puppis
650
Versa caua texit pelagus nautasque carina,
Bracchia nec licuit uasto iactare profundo,
Sed clauso periere mari. Tunc unica diri
Conspecta est leti facies, cum forte natantem
Diuersae rostris iuuenem fixere carinae:
655
Discessit medium tam uastos pectus ad ictus,
Nec prohibere ualent obtritis ossibus artus,
Quo minus aera sonent; eliso uentre per ora
Eiectat saniem permixtus uiscere sanguis.
Postquam inhibent remis puppes ac rostra recedunt,
660
Deiectum in pelagus perfosso pectore corpus
Vulneribus transmisit aquas. Pars maxima turbae
Naufraga iactatis morti obluctata lacertis
Puppis ad auxilium sociae concurrit; at illis
Robora cum uetitis prensarent altius ulnis
665
Nutaretque ratis populo peritura recepto,
Impia turba super medios ferit ense lacertos:
Bracchia linquentes Graia pendentia puppe
A manibus cecidere suis. Non amplius undae
Sustinuere graues in summo gurgite truncos.
670
Iamque omni fusis nudato milite telis
Inuenit arma furor: remum contorsit in hostem
Alter, at hic totum ualidis aplustre lacertis,
Auulsasque rotant expulso remige sedes;
In pugnam fregere rates. Sidentia pessum
675
Corpora caesa tenent spoliantque cadauera ferro.
Multi inopes teli iaculum letale reuulsum
Vulneribus traxere suis et uiscera laeua
Oppressere manu, ualidos dum praebeat ictus
Sanguis et hostilem cum torserit exeat hastam.
680
Nulla tamen plures hoc edidit aequore clades,
Quam pelago diuersa lues. Nam pinguibus ignis
Affixus taedis et tecto sulphure uiuax
Spargitur; at faciles praebere alimenta carinas
Nunc pice, nunc liquida rapuere incendia cera.
685
Nec flammas superant undae, sparsisque per aequor
Iam ratibus fragmenta ferus sibi uindicat ignis.
Hic recipit fluctus, exstinguat ut aequora flammas,
Hi ne mergantur, tabulis ardentibus haerent.
Mille modos inter leti mors una timori est,
690
Qua coepere mori. Nec cessat naufraga uirtus:
Tela legunt deiecta mari ratibusque ministrant
Incertasque manus ictu languente per undas
Exercent. Nunc, rara datur si copia ferri,
Vtuntur pelago. saeuus complectitur hostem
695
Hostis, et implicitis gaudent subsidere membris
Mergentesque mori. Pugna fuit unus in illa
Eximius Phoceus animam seruare sub undis
Scrutarique fretum, si quid mersisset harenis,
Et nimis affixos unci conuellere morsus,
700
Adductum quotiens non senserat anchora funem.
Hic ubi compressum penitus deduxerat hostem,
Victor et incolumis summas remeabat in undas.
Sed se per uacuos credit dum surgere fluctus,
Puppibus occurrit tandemque sub aequore mansit.
705
Hi super hostiles iecerunt bracchia remos
Et ratium tenuere fugam. Non perdere letum
Maxima cura fuit; multus sua uulnera puppi
Affixit moriens et rostris abstulit ictus.
Stantem sublimi Tyrrhenum culmine prorae
710
Lygdamus excussae Balearis tortor habenae
Glande petens solido fregit caua tempora plumbo.
Sedibus expulsi, postquam cruor omnia rupit
Vincula, procurrunt oculi, stat lumine rapto
Attonitus mortisque illas putat esse tenebras.
715
At postquam membris sensit constare uigorem,
"Vos" ait "o socii, sicut tormenta soletis,
Me quoque mittendis rectum componite telis.
Egere quod superest animae, Tyrrhene, per omnis
Bellorum casus. Ingentem militis usum
720
Hoc habet ex magna defunctum parte cadauer:
Viuentis feriere loco." Sic fatus in hostem
Caeca tela manu, sed non tamen irrita, mittit.
Excipit haec iuuenis generosi sanguinis Argus,
Qua iam non medius discedit in ilia uenter,
725
Adiuuitque suo procumbens pondere ferrum.
Stabat diuersa uictae iam parte carinae
Infelix Argi genitor, non ille iuuentae
Tempore Phocaicis ulli cessurus in armis;
Victum aeuo robur cecidit, fessusque senecta
730
Exemplum, non miles erat; qui funere uiso
Saepe cadens longae senior per transtra carinae
Peruenit ad puppim spirantisque inuenit artus.
Non lacrimae cecidere genis, non pectora tundit,
Distentis toto riguit sed corpore palmis.
735
Nox subit, atque oculos uastae obduxere tenebrae,
Et miserum cernens adgnoscere desinit Argum.
Ille caput labens et iam languentia colla
Viso patre leuat; uox faucis nulla solutas
Prosequitur, tacito tantum petit oscula uultu
740
Inuitatque patris claudenda ad lumina dextram.
Vt torpore senex caruit uiresque cruentus
Coepit habere dolor: "Non perdam tempora" dixit
"A saeuis permissa deis iugulumque senilem
Confodiam. ueniam misero concede parenti,
745
Arge, quod amplexus, extrema quod oscula fugi.
Nondum destituit calidus tua uulnera sanguis,
Semianimisque iaces et adhuc potes esse superstes."
Sic fatus, quamuis capulum per uiscera missi
Polluerit gladii, tamen alta sub aequora tendit
750
Praecipiti saltu: letum praecedere nati
Festinantem animam morti non credidit uni.
Inclinant iam fata ducum, nec iam amplius anceps
Belli casus erat. Graiae pars maxima classis
Mergitur, ast aliae mutato remige puppes
755
Victores uexere suos; naualia paucae
Praecipiti tenuere fuga. Quis in urbe parentum
Fletus erat! quanti matrum per litora planctus!
Coniunx saepe sui confusis uultibus unda
Credidit ora uiri Romanum amplexa cadauer,
760
Accensisque rogis miseri de corpore trunco
Certauere patres. At Brutus in aequore uictor
Primus Caesareis pelagi decus addidit armis.