Columella de re rustica, liber X

Testo base di riferimento: F. Boldrer, 1996

Cura dell'edizione digitale: A. Prontera, 2022


Hortorum quoque te cultus, Siluine, docebo

Atque ea quae quondam, spatiis exclusus iniquis,

Cum caneret laetas segetes et munera Bacchi

Et te, magna Pales, nec non caelestia mella,

5

Vergilius nobis post se memoranda reliquit.

Principio sedem numeroso praebeat horto

Pinguis ager putris glebas resolutaque terga

Qui gerit et fossus gracilis imitatur harenas.

Atque habilis natura soli quae gramine laeto

10

Parturit et rutilas ebuli creat uuida bacas.

Nam neque sicca placet nec quae stagnata palude

Perpetitur querulae semper conuicia ranae.

Tum quae sponte sua frondosas educat ulmos

Palmitibusque feris laetatur et aspera siluis

15

Achradis aut pruni lapidosis obruta pomis

Gaudet et iniussi consternitur ubere mali

Sed negat elleboros et noxia carbasa suco

Nec patitur taxos nec strenua toxica sudat,

Quamuis semihominis uesano gramine feta

20

Mandragorae pariat flores maestamque cicutam

Nec manibus mitis ferulas nec cruribus aequa

Terga rubi spinisque ferat paliuron acutis.

Vicini quoque sint amnes quos incola durus

Adtrahat auxilio semper sitientibus hortis

25

Aut fons inlacrimet putei non sede profunda

Ne, grauis hausuris, tendentibus ilia uellat.

Talis humus uel parietibus uel saepibus hirtis

Claudatur ne sit pecori neu peruia furi.

Neu tibi Daedaliae quaerantur munera dextrae

30

Nec Polyclitea nec Phradmonis aut Ageladae

Arte laboretur, sed truncum forte dolatum

Arboris antiquae numen uenerare Priapi

Terribilis membri, medio qui semper in horto

Inguinibus puero, praedoni falce minetur.

35

Ergo age nunc cultus et tempora quaeque serendis

Seminibus, quae cura satis, quo sidere primum

Nascantur flores Paestique rosaria gemment,

Quo Bacchi genus aut aliena stirpe grauata

Mitis adoptatis curuetur frugibus arbos,

40

Pierides tenui deducite carmine Musae.

Oceani sitiens cum iam Canis hauserit undas

Et paribus Titan orbem librauerit horis,

Cum satur Autumnus quassans sua tempora pomis

Sordidus et musto spumantis exprimet uuas,

45

Tum mihi ferrato uersetur robore palae

Dulcis humus, si iam pluuiis defessa madebit.

At si cruda manet caelo durata sereno,

Tum iussi ueniant decliui tramite riui,

Terra bibat fontis et hiantia compleat ora.

50

Quod si nec caeli nec campi competit umor

Ingeniumque loci uel Iuppiter abnegat imbrem,

Expectetur hiems dum Bacchi Gnosius ardor

Aequore caeruleo celetur uertice mundi

Solis et aduersos metuant Atlantides ortus.

55

Atque ubi iam tuto necdum confisus Olympo

Sed trepidus profugit Chelas et spicula Phoebus

Dira Nepae tergoque Croti festinat equino,

Nescia plebs generis, matri ne parcite falsae.

Ista Prometheae genetrix fuit altera cretae;

60

Altera nos enixa parens, quo tempore saeuos

Tellurem ponto mersit Neptunus et imum

Concutiens barathrum Lethaeas terruit undas

Tumque semel Stygium regem uidere trementem

Tartara, cum pelagi streperent sub pondere Manes.

65

Nos fecunda manus uiduo mortalibus orbe

Progenerat, nos abruptae tum montibus altis

Deucalioneae cautes peperere; sed ecce

Durior aeternusque uocat labor: heia age segnis

Pellite nunc somnos et curui uomere dentis

70

Iam uiridis lacerate comas, iam scindite amictus.

Tu grauibus rastris cunctantia perfode terga,

Tu penitus latis eradere uiscera marris

Ne dubita et summo frondenti cespite mixta

Ponere, quae canis iaceant urenda pruinis,

75

Verberibus gelidis iraeque obnoxia Cauri

Alliget ut saeuus Boreas Eurusque resoluat.

Post, ubi Riphaeae torpentia frigora brumae

Candidus aprica Zephyrus regelauerit aura

Sidereoque polo cedet Lyra mersa profundo

80

Veris et aduentum nidis cantabit hirundo,

Rudere tum pingui solido uel stercore aselli

Armentiue fimo saturet ieiunia terrae

Ipse ferens holitor deductos pondere qualos

Pabula nec pudeat fesso praebere nouali

85

Inmundis quaecumque uomit latrina cloacis.

Densaque iam pluuiis durataque summa pruinis

Aequora dulcis humi repetat mucrone bidentis.

Mox bene cum glebis uiuacem cespitis herbam

Contundat marrae uel fracti dente ligonis

90

Putria maturi soluantur ut ubera campi.

Tunc quoque trita solo splendentia sarcula sumat

Angustosque foros aduerso limite ducens

Rursus in obliquum distinguat tramite paruo.

Verum ubi iam puro discrimine pectita tellus

95

Deposito squalore nitens sua semina poscet,

Pingite tunc uarios, terrestria sidera, flores:

Candida leucoia et flauentia lumina caltae

Narcissique comas et hiantis saeua leonis

Ora feri calathisque uirentia lilia canis

100

Nec non uel niueos uel caeruleos hyacinthos.

Tum quae pallet humi, quae frondens purpurat auro

Ponatur uiola et nimium rosa plena pudoris.

Nunc medica panacem lacrima sucoque salubri

Glaucea et profugos uinctura papauera somnos

105

Spargite quaeque uiros acuunt armantque puellis

Iam Megaris ueniant genitalia semina bulbi

Et quae Sicca legit Getulis obruta glebis

Et quae frugifero seritur uicina Priapo

Excitet ut Veneri tardos eruca maritos.

110

Iam breue chaerepolum et torpenti grata palato

Intiba, iam teneris frondens lactucula fibris

Aliaque infractis spicis et olentia late

Vlpica quaeque fabis habilis †fabrilia† miscet.

Iam siser Assyrioque uenit quae semine radix

115

Sectaque praebetur madido sociata lupino

Vt Pelusiaci proritet pocula zythi.

Tempore non alio, uili quoque salgama merce,

Capparis et tristes inulae ferulaeque minaces

Plantantur nec non serpentia gramina mentae

120

Et bene odorati flores sparguntur anethi

Rutaque Palladiae bacae iutura saporem

Seque lacessenti fletum factura sinapis

Atque holeris pulli radix lacrimosaque cepa

Ponitur et lactis gustus quae condiat herba

125

Deletura quidem fronti data signa fugarum

Vimque suam idcirco profitetur nomine Graio.

Tum quoque conseritur toto quae plurima terrae

Orbe uirens pariter plebi regique superbo

Frigoribus caules et ueri cymata mittit:

130

Quae pariunt ueteres caenoso litore Cumae,

Quae Marrucini, quae Signia monte Lepino,

Pinguis item Capua et Caudinis faucibus horti

Fontibus et Stabiae celebres et Vesbia rura

Doctaque Parthenope Sebethide roscida lympha,

135

Quae dulcis Pompeia palus uicina salinis

Herculeis uitreoque Siler qui defluit amni,

Quae duri praebent cymosa stirpe Sabelli

Et Turni lacus et pomosi Tiburis arua,

Bruttia quae tellus et mater Aricia porri.

140

Haec ubi credidimus resolutae semina terrae,

Adsiduo grauidam cultu curaque fouemus

Vt redeant nobis cumulato fenore messes.

Et primum moneo largos inducere fontis

Ne sitis exurat concepto semine partum.

145

At cum feta suos nexus adaperta resoluit,

Florida cum soboles materno pullulat aruo,

Primitiis plantae modicos tum praebeat imbres

Sedulus inrorans holitor ferroque bicorni

Pectat et angentem sulcis exterminet herbam.

150

At si dumosis positi sunt collibus horti

Nec summo nemoris labuntur uertice riui,

Aggere praeposito cumulatis area glebis

Emineat, sicco ut consuescat puluere planta

Nec mutata loco sitiens exhorreat aestu.

155

Mox ubi nubigenae Phryxi nec portitor Helles,

Signorum et pecorum princeps caput efferet undis,

Alma sinum tellus iam pandet adultaque poscens

Semina depositis cupiet se nubere plantis.

Inuigilate uiri: tacito nam tempora gressu

160

Diffugiunt nulloque sono conuertitur annus.

Flagitat ecce suos genetrix mitissima fetus

Et quos enixa est partus iam quaerit alendos

Priuignasque rogat proles. Date nunc sua matri

Pignora, tempus adest: uiridi redimite parentem

165

Progenie, tu cinge comas, tu dissere crines.

Nunc apio uiridi crispetur florida tellus,

Nunc capitis porri longo resoluta capillo

Laetetur mollemque sinum staphylinus inumbret.

Nunc et odoratae peregrino munere plantae

170

Sicaniis croceae descendant montibus Hyblae

Nataque iam ueniant hilaro samsuca Canopo

Et lacrimas imitata tuas, Cinyreia uirgo,

Sed melior stactis ponatur Achaia murra

Et male damnati maesto qui sanguine surgunt

175

Aeacii flores inmortalesque amaranti

Et quos mille parit diues natura colores

Disponat plantis holitor, quos semine seuit.

Nunc ueniat, quamuis oculis inimica, coramble

Iamque salutari properet lactuca sapore

180

Tristia quae releuat longi fastidia morbi:

Altera crebra uiret, fusco nitet altera crine,

Vtraque Caecilii de nomine dicta Metelli;

Tertia quae spisso sed puro uertice pallet

(Haec sua Cappadocae seruat cognomina gentis)

185

Et mea quam generant Tartesi litore Gades,

Candida uibrato discrimine, candida thyrso est;

Cypros item Paphio quam pingui nutrit in aruo,

Punicea depexa coma, sed lactea crure est.

Quot facies, totidem sunt tempora quamque serendi.

190

Caeciliam primo deponit Aquarius anno

Cappadocamque premit ferali mense Lupercus.

Tuque tuis, Mauors, Tartesida pange kalendis,

Tuque tuis, Paphie, Paphien iam pange kalendis.

Dum cupit et cupidae quaerit se iungere matri

195

Et mater facili mollissima subiacet aruo,

Ingenera: nunc sunt genitalia tempora mundi,

Nunc Amor ad coitus properat, nunc spiritus orbis

Bacchatur Veneri stimulisque cupidinis actus

Ipse suos adamat partus et fetibus implet.

200

Nunc pater aequoreus, nunc et regnator aquarum,

Ille suam Tethyn, hic polluit Amphitriten,

Et iam caeruleo partus enixa marito

Vtraque nunc reserat pontumque natantibus implet.

Maximus ipse deum posito iam fulmine fallax

205

Acrisioneos ueteres imitatur amores

Inque sinus matris uiolento depluit imbre,

Nec genetrix nati nunc aspernatur amorem

Et patitur nexus flammata cupidine Tellus.

Hinc maria, hinc montes, hinc totus denique mundus

210

Ver agit, hinc hominum pecudum uolucrumque cupido,

Atque Amor ignescit menti saeuitque medullis

Dum satiata Venus fecundos compleat artus

Et generet uarias soboles semperque frequentet

Prole noua mundum, uacuo ne torpeat aeuo.

215

Sed quid ego infreno uolitare per aethera cursu

Passus equos audax sublimi tramite raptor?

Ista canet maiore deo quem Delphica laurus

Inpulit ad rerum causas et sacra mouentem

Orgia naturae secretaque foedera caeli

220

Extimulat uatem per Dindyma casta Cybeles

Perque Cithaeronem, Nyseia per iuga Bacchi,

Per sua Parnasi, per amica silentia Musis

Pierii nemoris, Bacchea uoce frementem

'Delie te Paean, et te Euhie Euhoe Paean'.

225

Me mea Calliope cura leuiore uagantem

Iam reuocat paruoque iubet decurrere gyro

Et secum gracili conectere carmina filo

Quae canat inter opus Musa modulante putator

Pendulus arbustis, holitor uiridantibus hortis.

230

Quare age, quod sequitur, paruo discrimine sulci

Spargantur caecis nasturcia dira colubris,

Indomito male sana cibo quas educat aluus

Et satureia thymi referens thymbraeque saporem

Et tenero cucumis fragilique cucurbita collo.

235

Hispida ponatur cinara, quae dulcis Iaccho

Potanti ueniat nec Phoebo grata canenti,

Haec modo purpureo surgit glomerata corymbo,

Murteolo modo crine uiret deflexaque collo

Nunc adaperta manet, nunc pinea uertice pungit,

240

Nunc similis calatho spinisque minantibus horret,

Pallida nonnumquam tortos imitatur acanthos.

Mox ubi sanguineis se floribus induit arbos

Punica quae rutilo mitescit tegmine grani,

Tempus haris satio† famosaque tunc coriandra

245

Nascuntur gracilique melantia grata cumino

Et baca asparagi spinosa prosilit herba

Et moloche, prono sequitur quae uertice solem,

Quaeque tuas audax imitatur, Nysie, uitis

Nec metuit sentis: nam uepribus improba surgens

250

Achradas indomitasque bryonias alligat alnos.

Nomine tum Graio ceu littera proxima primae

Pangitur in cera docto mucrone magistri,

Sic et humo pingui ferratae cuspidis ictu

Deprimitur folio uiridis, pede candida beta.

255

Quin et odoratis messis iam floribus instat:

Iam uer purpureum, iam uersicoloribus anni

Fetibus alma parens pingi sua tempora gaudet,

Iam Phrygiae loti gemmantia lumina promunt

Et conniuentis oculos uiolaria soluunt,

260

Oscitat et leo et ingenuo confusa rubore

Virgineas adaperta genas rosa praestat honores

Caelitibus templisque Sabaeum miscet odorem.

Nunc uos Pegasidum comites Acheloidas oro

Maenaliosque choros Dryadum nymphasque Napaeas

265

Quae colitis nemus Amphrysi, quae Thessala Tempe,

Quae iuga Cyllenes et opaci rura Lycaei

Antraque Castaliis semper rorantia guttis

Et quae Sicanii flores legistis Halaesi,

Cum Cereris proles uestris intenta choreis

270

Aequoris Hennaei uernantia lilia carpsit,

Raptaque, Lethaei coniunx mox facta tyranni,

Sideribus tristis umbras et Tartara caelo

Praeposuit Ditemque Ioui letumque saluti

Et nunc inferno potitur Proserpina regno;

275

Vos quoque, iam posito luctu maestoque timore,

Huc facili gressu teneras aduertite plantas

Tellurisque comas sacris artate canistris.

Hinc nullae insidiae nymphis, non ulla rapina,

Casta Fides nobis colitur sanctique Penates.

280

Omnia plena iocis, securo plena cachinno,

Plena mero laetisque uirent conuiuia pratis.

Nunc uer egelidum, nunc est mollissimus annus,

Dum Phoebus tener ac tenera decumbere in herba

Suadet et arguto fugientis gramine fontis

285

Nec rigidos potare iuuat nec sole tepentis

Iamque Dionaeis redimitur floribus hortus,

Iam rosa mitescit Sarrano clarior ostro

Nec tam nubifugo Borea Latonia Phoebe

Purpureo radiat uultu, nec Sirius ardor

290

Sic micat aut rutilus Pyrois aut ore corusco

Hesperus, Eoo remeat cum Lucifer ortu,

Nec tam sidereo fulget Thaumantias arcu,

Quam nitidis hilares conlucent fetibus horti.

Quare age uel iubare exorto iam nocte suprema

295

Vel dum Phoebus equos in gurgite mersat Hibero,

Sicubi odoratas praetexit amaracus umbras,

Carpite narcissique comas sterilisque balausti.

Et tu, ne Corydonis opes despernat Alexis,

Formoso nais puero formosior ipsa,

300

Fer calathis uiolam et nigro permixta ligustro

Balsama cum casia nectens croceosque corymbos

Sparge mero Bacchi: nam Bacchus condit odores.

Et uos, agrestes, duro qui pollice mollis

Demetitis flores, cano iam uimine textum

305

Surpiculum ferrugineis cumulate hyacinthis.

Iam rosa distendat contorti stamina iunci

Pressaque flammeola rumpatur fiscina calta,

Mercibus ut uernis diues Vertumnus abundet

Et titubante gradu multo madefactus Iaccho

310

Aere sinus gerulus plenos grauis urbe reportet.

Sed cum maturis flauebit messis aristis

Atque diem gemino Titan extenderit astro

Hauserit et flammis Lernaei bracchia Cancri,

Alia tunc cepis, Cereale papauer anetho

315

Iungite dumque uirent nexos deferte maniplos

Et celebres Fortis Fortunae dicite laudes

Mercibus exactis hilarisque recurrite in hortos.

Tunc quoque proscisso riguoque insparsa nouali

Ocima comprimite et grauibus densate cylindris,

320

Exurat sata ne resoluti pulueris aestus

Paruulus aut pulex inrepens dente lacessat

Neu formica rapax populari semina possit.

Nec solum teneras audent erodere frondes

Implicitus conchae limax hirsutaque campe,

325

Sed cum iam ualido pinguescit lurida caule

Brassica cumque tument pallentia robora betae

Mercibus atque holitor gaudet securus adultis

Et iam maturis quaerit supponere falcem,

Saepe ferus duros iaculatur Iuppiter imbres

330

Grandine dilapidans hominumque boumque labores,

Saepe etiam grauidis inrorat pestifer undis

E quibus infestae Baccho glaucisque salictis

Nascuntur uolucres serpitque eruca per hortos,

Quos super ingrediens exurit semina morsu,

335

Quae capitis uiduata comas spoliataque nudo

Vertice trunca iacent tristi consumpta ueneno.

Haec ne ruricolae paterentur monstra, salutis

Ipsa nouas artis uaria experientia rerum

Et labor ostendit miseris ususque magister

340

Tradidit agricolis uentos sedare furentis

Et tempestatem Tuscis auertere sacris.

Hinc mala Rubigo uiridis ne torreat herbas,

Sanguine lactantis catuli placatur et extis;

Hinc caput Arcadici nudum cute fertur aselli

345

Tyrrhenus fixisse Tages in limite ruris,

Vtque Iouis magni prohiberet fulgura Tarchon

Saepe suas sedes praecinxit uitibus albis;

Hinc Amythaonius, docuit quem plurima Chiron,

Nocturnas crucibus uolucres suspendit et altis

350

Culminibus uetuit feralia carmina flere.

Sed ne dira nouas segetes animalia carpant,

Profuit interdum medicantem semina pingui

Palladia sine fruge salis conspargere amurca

Innataue lari nigra satiare fauilla.

355

Profuit et plantis latices infundere amaros

Marruuii multoque sedi contingere suco,

At si nulla ualet medicina repellere pestem,

Dardanicae ueniunt artes nudataque plantas

Femina, quae iustis tum demum operata iuuencae

360

Legibus obscaeno manat pudibunda cruore,

Sed resoluta sinus, resoluto maesta capillo,

Ter circum areolas et saepem ducitur horti.

Quem cum lustrauit gradiens - mirabile uisu -

Non aliter quam decussa pluit arbore nimbus

365

Vel teretis mali uel tectae cortice glandis,

Voluitur in terram distorto corpore campe;

Sic quondam magicis sopitum cantibus anguem

Vellere Phryxeo delapsum uidit Iolcos.

Sed iam prototomos tempus decidere caules

370

Et Tartesiacos Paphiosque reuellere thyrsos

Atque apio fasces et secto cingere porro.

Iamque eruca salax fecundo prouenit horto,

Lubrica iam lapathos, iam thamni sponte uirescunt

Et scilla, hirsuto saepes nunc horrida rusco

375

Prodit et asparagi corruda simillima filo,

Vmidaque andrachle sitientis protegit antes

Et grauis atriplici consurgit longa phaselos.

Tum modo dependens trichilis, modo more chelydri

Sole sub aestiuo gelidas per graminis umbras

380

Intortus cucumis praegnasque cucurbita serpit.

Vna neque est illis facies. Nam si tibi cordi

Longior est gracili capitis quae uertice pendet

E tenui collo semen lege, siue globosi

Corporis atque utero nimium quae uasta tumescit

385

Ventre leges medio: sobolem dabit illa capacem

Naryciae picis aut Actaei mellis Hymetti

Aut habilem lymphis hamulam Bacchoue lagoenam,

Tum pueros eadem fluuiis innare docebit.

Liuidus at cucumis, grauida qui nascitur aluo

390

Hirtus et ut coluber nodoso gramine tectus

Ventre cubat flexo semper collectus in orbem,

Noxius exacuit morbos aestatis iniquae;

Fetidus hic suco, pingui quoque semine fartus.

At qui sub trichila manantem repit ad undam

395

Labentemque sequens nimium tenuatur amore,

Candidus, effetae tremebundior ubere porcae,

Mollior infuso calathis modo lacte gelato

Dulcis erit riguoque madescit luteus aruo

Et feret auxilium quondam mortalibus aegris.

400

Cum canis Erigones flagrans Hyperionis aestu

Arboreos aperit fetus cumulataque moris

Candida sanguineo manat fiscella cruore,

Tunc praecox bifera descendit ab arbore ficus

Armeniisque et cereolis prunisque Damasci

405

Stipantur calathi et pomis, quae barbara Persis

Miserat, ut fama est, patriis armata uenenis,

At nunc expositi paruo discrimine leti

Ambrosios praebent sucos oblita nocendi.

Quin etiam eiusdem gentis de nomine dicta

410

Exiguo properant mitescere Persica malo,

Tempestiua madent quae maxima Gallia donat,

Frigoribus pigro ueniunt Asiatica fetu.

At grauis Arcturi sub sidere parturit arbos

Liuia Chalcidicis et caunis aemula Chiis

415

Purpureaeque Chelidoniae pinguesque mariscae

Et callistruthis, roseo quae semine ridet

Albaque quae seruat flauae cognomina cerae,

Scissa Libyssa simul, picto quoque Lydia tergo.

Quin et Tardipedi sacris iam rite solutis

420

Nube noua seritur caeli pendentibus undis

Gongylis, inlustri mittit quam Nursia campo,

Quaeque Amiterninis defertur bunias aruis.

Sed iam maturis nos flagitat anxius uuis

Euhios excultosque iubet claudamus ut hortos.

425

Claudimus imperioque tuo paremus agrestes

Ac metimus laeti tua munera, dulcis Iacche,

Inter lasciuos Satyros Panasque biformes

Bracchia iactantes uetulo marcentia uino.

Et te Maenalium, te Bacchum teque Lyaeum

430

Lenaeumque patrem canimus sub tecta uocantes,

Ferueat ut lacus et mixto completa Falerno

Exundent pingui spumantia dolia musto.

Hactenus hortorum cultus, Siluine, docebam

Siderei uatis referens praecepta Maronis,

435

Qui primus ueteres ausus recludere fontis

Ascraeum cecinit Romana per oppida carmen.

7

glebas R

gleb(a)e S A