Ouidius metamorphoses 8

Testo base di riferimento: W. S. Anderson, 1998²

Cura dell'edizione digitale: A. Tedeschi, 2009

Inserimento e controllo dei dati: P. Marzano, 2009

Altre sezioni


Iam nitidum retegente diem noctisque fugante

Tempora Lucifero cadit eurus, et umida surgunt

Nubila: dant placidi cursum redeuntibus austri

Aeacidis Cephaloque, quibus feliciter acti

5

Ante exspectatum portus tenuere petitos.

Interea Minos Lelegeia litora uastat,

Praetemptatque sui uires Mauortis in urbe

Alcathoe, quam Nisus habet, cui splendidus ostro

Inter honoratos medioque in uertice canos

10

Crinis inhaerebat, magni fiducia regni.

Sexta resurgebant orientis cornua lunae,

Et pendebat adhuc belli fortuna, diuque

Inter utrumque uolat dubiis Victoria pennis.

Regia turris erat uocalibus addita muris,

15

In quibus auratam proles Letoia fertur

Deposuisse lyram: saxo sonus eius inhaesit;

Saepe illuc solita est adscendere filia Nisi

Et petere exiguo resonantia saxa lapillo,

Tum cum pax esset; bello quoque saepe solebat

20

Spectare ex illa rigidi certamina Martis;

Iamque mora belli procerum quoque nomina norat,

Armaque equosque habitusque Cydonaeasque pharetras.

Nouerat ante alios faciem ducis Europaei,

Plus etiam, quam nosse sat est. hac iudice Minos,

25

Seu caput abdiderat cristata casside pennis,

In galea formosus erat; seu sumpserat aere

Fulgentem clipeum, clipeum sumpsisse decebat;

Torserat adductis hastilia lenta lacertis:

Laudabat uirgo iunctam cum uiribus artem;

30

Inposito calamo patulos sinuauerat arcus:

Sic Phoebum sumptis iurabat stare sagittis;

Cum uero faciem dempto nudauerat aere

Purpureusque albi stratis insignia pictis

Terga premebat equi spumantiaque ora regebat,

35

Vix sua, uix sanae uirgo Niseia compos

Mentis erat: felix iaculum, quod tangeret ille,

Quaeque manu premeret, felicia frena uocabat.

Impetus est illi, liceat modo, ferre per agmen

Virgineos hostile gradus, est impetus illi

40

Turribus e summis in Gnosia mittere corpus

Castra uel aeratas hosti recludere portas,

Vel siquid Minos aliud uelit. utque sedebat

Candida Dictaei spectans tentoria regis,

"Laeter" ait "doleamne geri lacrimabile bellum,

45

In dubio est: doleo, quod Minos hostis amanti est;

Sed nisi bella forent, numquam mihi cognitus esset.

Me tamen accepta poterat deponere bellum

Obside: me comitem, me pacis pignus haberet.

Si quae te peperit, talis, pulcherrime regum,

50

Qualis es ipse, fuit, merito deus arsit in illa.

O ego ter felix, si pennis lapsa per auras

Gnosiaci possem castris insistere regis

Fassaque me flammasque meas qua dote rogarem

Vellet emi! tantum patrias ne posceret arces!

55

Nam pereant potius sperata cubilia, quam sim

Proditione potens! quamuis saepe utile uinci

Victoris placidi fecit clementia multis.

Iusta gerit certe pro nato bella perempto

Et causaque ualet causamque tenentibus armis,

60

Et, puto, uincemur. quis enim manet exitus urbem?

Cur suus haec illi reseret mea moenia Mauors

Et non noster amor? melius sine caede moraque

Inpensaque sui poterit superare cruoris.

Non metuam certe, ne quis tua pectora, Minos,

65

Vulneret inprudens: quis enim tam durus, ut in te

Dirigere inmitem non inscius audeat hastam?

Coepta placent et stat sententia tradere mecum

Dotalem patriam finemque inponere bello.

Verum uelle parum est! aditus custodia seruat,

70

Claustraque portarum genitor tenet; hunc ego solum

Infelix timeo, solus mea uota moratur.

Di facerent, sine patre forem! sibi quisque profecto

Est deus; ignauis precibus Fortuna repugnat.

Altera iamdudum succensa cupidine tanto

75

Perdere gauderet, quodcumque obstaret amori.

Et cur ulla foret me fortior? ire per ignes

Et gladios ausim! nec in hoc tamen ignibus ullis

Aut gladiis opus est, opus est mihi crine paterno.

Ille mihi est auro pretiosior, illa beatam

80

Purpura me uotique mei factura potentem."

Talia dicenti, curarum maxima nutrix,

Nox interuenit, tenebrisque audacia creuit.

Prima quies aderat, qua curis fessa diurnis

Pectora somnus habet: thalamos taciturna paternos

85

Intrat et (heu facinus!) fatali nata parentem

Crine suum spoliat praedaque potita nefanda

Fert secum spolium sceleris progressaque porta

Per medios hostes (meriti fiducia tanta est)

Peruenit ad regem; quem sic adfata pauentem est:

90

"Suasit amor facinus: proles ego regia Nisi

Scylla tibi trado patriaeque meosque penates.

Praemia nulla peto nisi te. cape pignus amoris

Purpureum crinem nec me nunc tradere crinem,

Sed patrium tibi crede caput", scelerataque dextra

95

Munera porrexit. Minos porrecta refugit

Turbatusque noui respondit imagine facti:

"Di te submoueant, o nostri infamia saecli,

Orbe suo, tellusque tibi pontusque negetur!

Certe ego non patiar Iouis incunabula, Creten,

100

Qui meus est orbis, tantum contingere monstrum".

Dixit et, ut leges captis iustissimus auctor

Hostibus inposuit, classis retinacula solui

Iussit et aeratas inpelli remige puppes.

Scylla freto postquam deductas nare carinas

105

Nec praestare ducem sceleris sibi praemia uidit,

Consumptis precibus uiolentam transit in iram

Intendensque manus fusis furibunda capillis

"Quo fugis" exclamat "meritorum auctore relicta,

O patriae praelate meae, praelate parenti?

110

Quo fugis, inmitis, cuius uictoria nostrum

Et scelus et meritum est? nec te data munera nec te

Noster amor mouit, nec quod spes omnis in unum

Te mea congesta est? nam quo deserta reuertar?

In patriam? superata iacet. sed finge manere:

115

Proditione mea clausa est mihi. patris ad ora?

Quem tibi donaui! ciues odere merentem,

Finitimi exemplum metuunt. exponimur orbae

Terrarum; nobis ut Crete sola pateret!

Hac quoque si prohibes et nos, ingrate, relinquis,

120

Non genetrix Europa tibi est, sed inhospita Syrtis

Armeniae tigresque austroque agitata Charybdis!

Nec Ioue tu natus, nec mater imagine tauri

Ducta tua est: generis falsa est ea fabula; uerus

Et ferus et captus nullius amore iuuencae,

125

Qui te progenuit, taurus fuit. exige poenas,

Nise pater! gaudete malis, modo prodita, nostris,

Moenia! nam fateor, merui et sum digna perire.

Sed tamen ex illis aliquis, quos inpia laesi,

Me perimat. cur, qui uicisti crimine nostro,

130

Insequeris crimen? scelus hoc patriaeque patrique,

Officium tibi sit. te uero coniuge digna est,

Quae toruum ligno decepit adultera taurum

Discordemque utero fetum tulit. ecquid ad aures

Perueniunt mea dicta tuas? an inania uenti

135

Verba ferunt idemque tuas, ingrate, carinas?

Iamiam Pasiphaen non est mirabile taurum

Praeposuisse tibi: tu plus feritatis habebas.

Me miseram! properare iubet, diuulsaque remis

Vnda sonat; mecum simul, ah, mea terra recedit.

140

Nil agis, o frustra meritorum oblite meorum:

Insequar inuitum puppimque amplexa recuruam

Per freta longa trahar." uix dixerat, insilit undis

Consequiturque rates faciente cupidine uires

Gnosiacaeque haeret comes inuidiosa carinae.

145

Quam pater ut uidit (nam iam pendebat in aura

Et modo factus erat fuluis haliaeetus alis),

Ibat, ut haerentem rostro laceraret adunco.

Illa metu puppim dimisit, et aura cadentem

Sustinuisse leuis, ne tangeret aequora, uisa est;

150

Pluma fuit: plumis in auem mutata uocatur

Ciris et a tonso est hoc nomen adepta capillo.

Vota Ioui Minos taurorum corpora centum

Soluit, ut egressus ratibus Curetida terram

Contigit, et spoliis decorata est regia fixis.

155

Creuerat opprobrium generis, foedumque patebat

Matris adulterium monstri nouitate biformis;

Destinat hunc Minos thalamis remouere pudorem

Multiplicique domo caecisque includere tectis;

Daedalus ingenio fabrae celeberrimus artis

160

Ponit opus turbatque notas et lumina flexu

Ducit in errorem uariarum ambage uiarum.

Non secus ac liquidis Phrygius Maeandrus in undis

Ludit et ambiguo lapsu refluitque fluitque

Occurrensque sibi uenturas adspicit undas

165

Et nunc ad fontes, nunc ad mare uersus apertum

Incertas exercet aquas, ita Daedalus inplet

Innumeras errore uias uixque ipse reuerti

Ad limen potuit: tanta est fallacia tecti.

Quo postquam geminam tauri iuuenisque figuram

170

Clausit et Actaeo bis pastum sanguine monstrum

Tertia sors annis domuit repetita nouenis,

Vtque ope uirginea nullis iterata priorum

Ianua difficilis filo est inuenta relecto,

Protinus Aegides rapta Minoide Diam

175

Vela dedit comitemque suam crudelis in illo

Litore destituit. desertae et multa querenti

Amplexus et opem Liber tulit, utque perenni

Sidere clara foret, sumptam de fronte coronam

Inmisit caelo. tenues uolat illa per auras,

180

Dumque uolat, gemmae nitidos uertuntur in ignes

Consistuntque loco specie remanente coronae,

Qui medius Nixique genu est Anguemque tenentis.

Daedalus interea Creten longumque perosus

Exilium tactusque loci natalis amore

185

Clausus erat pelago. "terras licet" inquit "et undas

Obstruat, at caelum certe patet; ibimus illac!

Omnia possideat, non possidet aera Minos."

Dixit et ignotas animum dimittit in artes

Naturamque nouat. nam ponit in ordine pennas,

190

A minima coeptas, longam breuiore sequenti,

Vt cliuo creuisse putes: sic rustica quondam

Fistula disparibus paulatim surgit auenis.

Tum lino medias et ceris adligat imas,

Atque ita conpositas paruo curuamine flectit,

195

Vt ueras imitetur aues. puer Icarus una

Stabat et ignarus sua se tractare pericla

Ore renidenti modo, quas uaga mouerat aura,

Captabat plumas, flauam modo pollice ceram

Mollibat lusuque suo mirabile patris

200

Inpediebat opus. postquam manus ultima coepto

Inposita est, geminas opifex librauit in alas

Ipse suum corpus motaque pependit in aura.

Instruit et natum "medio" que "ut limite curras,

Icare", ait "moneo, ne, si demissior ibis,

205

Vnda grauet pennas, si celsior, ignis adurat.

Inter utrumque uola, nec te spectare Booten

Aut Helicen iubeo strictumque Orionis ensem:

Me duce carpe uiam." pariter praecepta uolandi

Tradit et ignotas umeris accommodat alas.

210

Inter opus monitusque genae maduere seniles,

Et patriae tremuere manus. dedit oscula nato

Non iterum repetenda suo pennisque leuatus

Ante uolat comitique timet, uelut ales, ab alto

Quae teneram prolem produxit in aera nido,

215

Hortaturque sequi damnosasque erudit artes

Et mouet ipse suas et nati respicit alas.

Hos aliquis, tremula dum captat harundine pisces,

Aut pastor baculo stiuaue innixus arator

Vidit et obstipuit, quique aethera carpere possent,

220

Credidit esse deos. et iam Iunonia laeua

Parte Samos (fuerant Delosque Parosque relictae),

Dextra Lebinthos erat fecundaque melle Calymne,

Cum puer audaci coepit gaudere uolatu

Deseruitque ducem caelique cupidine tractus

225

Altius egit iter: rapidi uicinia solis

Mollit odoratas, pennarum uincula, ceras.

Tabuerant cerae: nudos quatit ille lacertos

Remigioque carens non ullas percipit auras,

Oraque caerulea patrium clamantia nomen

230

Excipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo.

At pater infelix nec iam pater "Icare" dixit,

"Icare" dixit "ubi es? qua te regione requiram?"

"Icare" dicebat: pennas adspexit in undis

Deuouitque suas artes corpusque sepulcro

235

Condidit, et tellus a nomine dicta sepulti.

Hunc miseri tumulo ponentem corpora nati

Garrula limoso prospexit ab elice perdix

Et plausit pennis testataque gaudia cantu est:

Vnica tunc uolucris nec uisa prioribus annis

240

Factaque nuper auis, longum tibi, Daedale, crimen.

Namque huic tradiderat fatorum ignara docendam

Progeniem germana suam, natalibus actis

Bis puerum senis, animi ad praecepta capacis.

Ille etiam medio spinas in pisce notatas

245

Traxit in exemplum ferroque incidit acuto

Perpetuos dentes et serrae repperit usum

Primus et ex uno duo ferrea bracchia nodo

Vinxit, ut aequali spatio distantibus illis

Altera pars staret, pars altera duceret orbem.

250

Daedalus inuidit sacraque ex arce Mineruae

Praecipitem misit lapsum mentitus; at illum,

Quae fauet ingeniis, excepit Pallas auemque

Reddidit et medio uelauit in aere pennis;

Sed uigor ingenii quondam uelocis in alas

255

Inque pedes abiit: nomen, quod et ante, remansit.

Non tamen haec alte uolucris sua corpora tollit

Nec facit in ramis altoque cacumine nidos;

Propter humum uolitat ponitque in saepibus oua

Antiquique memor metuit sublimia casus.

260

Iamque fatigatum tellus Aetnaea tenebat

Daedalon, et sumptis pro supplice Cocalus armis

Mitis habebatur, iam lamentabile Athenae

Pendere desierant Thesea laude tributum:

Templa coronantur, bellatricemque Mineruam

265

Cum Ioue disque uocant aliis, quos sanguine uoto

Muneribusque datis et aceruis turis honorant.

Sparserat Argolicas nomen uaga fama per urbes

Theseos, et populi, quos diues Achaia cepit,

Huius opem magnis inplorauere periclis:

270

Huius opem Calydon, quamuis Meleagron haberet,

Sollicita supplex petiit prece. causa petendi

Sus erat, infestae famulus uindexque Dianae.

Oenea namque ferunt pleni successibus anni

Primitias frugum Cereri, sua uina Lyaeo,

275

Palladios flauae latices libasse Mineruae;

Coeptus ab agricolis superos peruenit ad omnes

Ambitiosus honor: solas sine ture relictas

Praeteritas cessasse ferunt Latoidos aras.

Tangit et ira deos. "at non inpune feremus,

280

Quaeque inhonoratae, non et dicemur inultae"

Inquit et Oenios ultorem spreta per agros

Misit aprum, quanto maiores herbida tauros

Non habet Epiros, et habent Sicula arua minores.

Sanguine et igne micant oculi, riget horrida ceruix,

285

Et saetae similes rigidis hastilibus horrent.

[Stantque uelut uallum, uelut alta hastilia saetae]

Feruida cum rauco latos stridore per armos

Spuma fluit, dentes aequantur dentibus Indis;

Fulmen ab ore uenit, frondes adflatibus ardent.

290

Is modo crescentes segetes proculcat in herba,

Nunc matura metit fleturi uota coloni

Et Cererem in spicis intercipit; area frustra

Et frustra exspectant promissas horrea messes.

Sternuntur grauidi longo cum palmite fetus

295

Bacaque cum ramis semper frondentis oliuae;

Saeuit et in pecudes: non has pastorue canisue,

Non armenta truces possunt defendere tauri.

Diffugiunt populi nec se nisi moenibus urbis

Esse putant tutos, donec Meleagros et una

300

Lecta manus iuuenum coiere cupidine laudis:

Tyndaridae gemini, spectandus caestibus alter,

Alter equo, primaeque ratis molitor Iason

Et cum Pirithoo, felix concordia, Theseus

Et duo Thestiadae prolesque Aphareia, Lynceus

305

Et uelox Idas, et iam non femina Caeneus

Leucippusque ferox iaculoque insignis Acastus

Hippothousque Dryasque et cretus Amyntore Phoenix

Actoridaeque pares et missus ab Elide Phyleus.

Nec Telamon aberat magnique creator Achillis

310

Cumque Pheretiade et Hyanteo Iolao

Inpiger Eurytion et cursu inuictus Echion

Naryciusque Lelex Panopeusque Hyleusque feroxque

Hippasus et primis etiamnum Nestor in annis,

Et quos Hippocoon antiquis misit Amyclis,

315

Penelopaeque socer cum Parrhasio Ancaeo,

Ampycidesque sagax et adhuc a coniuge tutus

Oeclides nemorisque decus Tegeaea Lycaei.

Rasilis huic summam mordebat fibula uestem,

Crinis erat simplex, nodum collectus in unum;

320

Ex umero pendens resonabat eburnea laeuo

Telorum custos, arcum quoque laeua tenebat.

Talis erat cultu, facies, quam dicere uere

Virgineam in puero, puerilem in uirgine possis.

Hanc pariter uidit, pariter Calydonius heros

325

Optauit renuente deo flammasque latentes

Hausit et "o felix, siquem dignabitur" inquit

"Ista uirum!" nec plura sinit tempusque pudorque

Dicere: maius opus magni certaminis urget.

Silua frequens trabibus, quam nulla ceciderat aetas,

330

Incipit a plano deuexaque prospicit arua;

Quo postquam uenere uiri, pars retia tendunt,

Vincula pars adimunt canibus, pars pressa sequuntur

Signa pedum cupiuntque suum reperire periclum.

Concaua uallis erat, quo se demittere riui

335

Adsuerant pluuialis aquae: tenet ima lacunae

Lenta salix uluaeque leues iuncique palustres

Viminaque et longa paruae sub harundine cannae.

Hinc aper excitus medios uiolentus in hostes

Fertur ut excussis elisi nubibus ignes.

340

Sternitur incursu nemus et propulsa fragorem

Silua dat: exclamant iuuenes praetentaque forti

Tela tenent dextra lato uibrantia ferro.

Ille ruit spargitque canes, ut quisque furenti

Obstat, et obliquo latrantes dissipat ictu.

345

Cuspis Echionio primum contorta lacerto

Vana fuit truncoque dedit leue uulnus acerno;

Proxima, si nimiis mittentis uiribus usa

Non foret, in tergo uisa est haesura petito:

Longius it; auctor teli Pagasaeus Iason.

350

"Phoebe" ait Ampycides, "si te coluique coloque,

Da mihi, quod petitur, certo contingere telo!"

Qua potuit, precibus deus adnuit: ictus ab illo est,

Sed sine uulnere, aper; ferrum Diana uolanti

Abstulerat iaculo: lignum sine acumine uenit.

355

Ira feri mota est, nec fulmine lenius arsit:

Emicat ex oculis, spirat quoque pectore flamma,

Vtque uolat moles adducto concita neruo,

Cum petit aut muros aut plenas milite turres,

In iuuenes certo sic impete uulnificus sus

360

Fertur et Hippalmon Pelagonaque dextra tuentes

Cornua prosternit: socii rapuere iacentes;

At non letiferos effugit Enaesimus ictus

Hippocoonte satus: trepidantem et terga parantem

Vertere succiso liquerunt poplite nerui.

365

Forsitan et Pylius citra Troiana perisset

Tempora, sed sumpto posita conamine ab hasta

Arboris insiluit, quae stabat proxima, ramis

Despexitque loco tutus, quem fugerat, hostem.

Dentibus ille ferox in querno stipite tritis

370

Inminet exitio fidensque recentibus armis

Eurytidae magni rostro femur hausit adunco.

At gemini, nondum caelestia sidera, fratres,

Ambo conspicui, niue candidioribus ambo

Vectabantur equis, ambo uibrata per auras

375

Hastarum tremulo quatiebant spicula motu;

Vulnera fecissent, nisi saetiger inter opacas

Nec iaculis isset nec equo loca peruia siluas.

Persequitur Telamon studioque incautus eundi

Pronus ab arborea cecidit radice retentus;

380

Dum leuat hunc Peleus, celerem Tegeaea sagittam

Inposuit neruo sinuatoque expulit arcu:

Fixa sub aure feri summum destrinxit harundo

Corpus et exiguo rubefecit sanguine saetas.

Nec tamen illa sui successu laetior ictus

385

Quam Meleagros erat: primus uidisse putatur

Et primus sociis uisum ostendisse cruorem

Et "meritum" dixisse "feres uirtutis honorem".

Erubuere uiri seque exhortantur et addunt

Cum clamore animos iaciuntque sine ordine tela:

390

Turba nocet iactis et, quos petit, inpedit ictus.

Ecce furens contra sua fata bipennifer Arcas

"Discite, femineis quid tela uirilia praestent,

O iuuenes, operique meo concedite!" dixit;

"Ipsa suis licet hunc Latonia protegat armis,

395

Inuita tamen hunc perimet mea dextra Diana."

Talia magniloquo tumidus memorauerat ore

Ancipitemque manu tollens utraque securim

Institerat digitis primos suspensus in artus:

Occupat audentem, quaque est uia proxima leto,

400

Summa ferus geminos direxit ad inguina dentes;

Concidit Ancaeus, glomerataque sanguine multo

Viscera lapsa fluunt, madefactaque terra cruore est.

Ibat in aduersum proles Ixionis hostem

Pirithous, ualida quatiens uenabula dextra;

405

Cui "procul" Aegides "o me mihi carior" inquit

"Pars animae consiste meae! licet eminus esse

Fortibus: Ancaeo nocuit temeraria uirtus."

Dixit et aerata torsit graue cuspide cornum;

Quo bene librato uotique potente futuro

410

Obstitit aesculea frondosus ab arbore ramus;

Misit et Aesonides iaculum, quod casus ab illo

Vertit in inmeriti fatum latrantis et inter

Ilia coniectum tellure per ilia fixum est.

At manus Oenidae uariat, missisque duabus

415

Hasta prior terra, medio stetit altera tergo.

Nec mora, dum saeuit, dum corpora uersat in orbem

Stridentemque nouo spumam cum sanguine fundit,

Vulneris auctor adest hostemque inritat ad iram

Splendidaque aduersos uenabula condit in armos.

420

Gaudia testantur socii clamore secundo

Victricemque petunt dextrae coniungere dextram

Inmanemque ferum multa tellure iacentem

Mirantes spectant neque adhuc contingere tutum

Esse putant, sed tela tamen sua quisque cruentat.

425

Ipse pede inposito caput exitiabile pressit

Atque ita "sume mei spolium, Nonacria, iuris"

Dixit "et in partem ueniat mea gloria tecum."

Protinus exuuias rigidis horrentia saetis

Terga dat et magnis insignia dentibus ora.

430

Illi laetitiae est cum munere muneris auctor,

Inuidere alii, totoque erat agmine murmur.

E quibus ingenti tendentes bracchia uoce

"Pone age nec titulos intercipe, femina, nostros"

Thestiadae clamant "nec te fiducia formae

435

Decipiat, ne sit longe tibi captus amore

Auctor", et huic adimunt munus, ius muneris illi.

Non tulit et tumida frendens Mauortius ira

"Discite, raptores alieni" dixit "honoris,

Facta minis quantum distent" hausitque nefando

440

Pectora Plexippi nil tale timentia ferro;

Toxea, quid faciat, dubium pariterque uolentem

Vlcisci fratrem fraternaque fata timentem

Haud patitur dubitare diu calidumque priori

Caede recalfecit consorti sanguine telum.

445

Dona deum templis nato uictore ferebat,

Cum uidet extinctos fratres Althaea referri;

Quae plangore dato maestis clamoribus urbem

Inplet et auratis mutauit uestibus atras;

At simul est auctor necis editus, excidit omnis

450

Luctus et a lacrimis in poenae uersus amorem est.

Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret

Thestias, in flammam triplices posuere sorores

Staminaque inpresso fatalia pollice nentes

"Tempora" dixerunt "eadem lignoque tibique,

455

O modo nate, damus." quo postquam carmine dicto

Excessere deae, flagrantem mater ab igne

Eripuit ramum sparsitque liquentibus undis.

Ille diu fuerat penetralibus abditus imis

Seruatusque tuos, iuuenis, seruauerat annos;

460

Protulit hunc genetrix taedasque et fragmina poni

Imperat et positis inimicos admouet ignes.

Tum conata quater flammis inponere ramum

Coepta quater tenuit: pugnat materque sororque,

Et diuersa trahunt unum duo nomina pectus.

465

Saepe metu sceleris pallebant ora futuri,

Saepe suum feruens oculis dabat ira ruborem,

Et modo nescio quid similis crudele minanti

Vultus erat, modo quem misereri credere posses;

Cumque ferus lacrimas animi siccauerat ardor,

470

Inueniebantur lacrimae tamen, utque carina,

Quam uentus uentoque rapit contrarius aestus,

Vim geminam sentit paretque incerta duobus,

Thestias haud aliter dubiis adfectibus errat

Inque uices ponit positamque resuscitat iram.

475

Incipit esse tamen melior germana parente

Et, consanguineas ut sanguine leniat umbras,

Inpietate pia est; nam postquam pestifer ignis

Conualuit, "rogus iste cremet mea uiscera" dixit,

Vtque manu dira lignum fatale tenebat,

480

Ante sepulcrales infelix adstitit aras,

"Poenarum"que "deae triplices, furialibus" inquit

"Eumenides, sacris uultus aduertite uestros.

Vlciscor facioque nefas. mors morte pianda est,

In scelus addendum scelus est, in funera funus.

485

Per coaceruatos pereat domus inpia luctus!

An felix Oeneus nato uictore fruetur,

Thestius orbus erit? melius lugebitis ambo.

Vos modo, fraterni manes animaeque recentes,

Officium sentite meum magnoque paratas

490

Accipite inferias, uteri mala pignora nostri.

Ei mihi! quo rapior? fratres ignoscite matri!

Deficiunt ad coepta manus. meruisse fatemur

Illum, cur pereat: mortis mihi displicet auctor.

Ergo inpune feret uiuusque et uictor et ipso

495

Successu tumidus regnum Calydonis habebit,

Vos cinis exiguus gelidaeque iacebitis umbrae?

Haud equidem patiar. pereat sceleratus et ille

Spemque patris regnumque trahat patriaeque ruinam.

Mens ubi materna est? ubi sunt pia iura parentum

500

Et quos sustinui bis mensum quinque labores?

O utinam primis arsisses ignibus infans,

Idque ego passa forem! uixisti munere nostro,

Nunc merito moriere tuo. cape praemia facti

Bisque datam, primum partu, mox stipite rapto

505

Redde animam uel me fraternis adde sepulcris.

Et cupio et nequeo. quid agam? modo uulnera fratrum

Ante oculos mihi sunt et tantae caedis imago,

Nunc animum pietas maternaque nomina frangunt.

Me miseram! male uincetis, sed uincite, fratres,

510

Dummodo, quae dedero uobis, solacia uosque

Ipsa sequar." dixit dextraque auersa trementi

Funereum torrem medios coniecit in ignes.

Aut dedit aut uisus gemitus est ille dedisse

Stipes et inuitis correptus ab ignibus arsit.

515

Inscius atque absens flamma Meleagros ab illa

Vritur et caecis torreri uiscera sentit

Ignibus ac magnos superat uirtute dolores;

Quod tamen ignauo cadat et sine sanguine leto,

Maeret et Ancaei felicia uulnera dicit

520

Grandaeuumque patrem fratresque piasque sorores

Cum gemitu sociamque tori uocat ore supremo,

Forsitan et matrem. crescunt ignisque dolorque

Languescuntque iterum: simul est extinctus uterque,

Inque leues abiit paulatim spiritus auras

525

Paulatim cana prunam uelante fauilla.

Alta iacet Calydon: lugent iuuenesque senesque,

Vulgusque proceresque gemunt, scissaeque capillos

Planguntur matres Calydonides Eueninae.

Puluere canitiem genitor uultusque seniles

530

Foedat humi fusus spatiosumque increpat aeuum;

Nam de matre manus diri sibi conscia facti

Exegit poenas acto per uiscera ferro.

Non, mihi si centum deus ora sonantia linguis

Ingeniumque capax totumque Helicona dedisset,

535

Tristia persequerer miserarum uota sororum.

Inmemores decoris liuentia pectora tundunt,

Dumque manet corpus, corpus refouentque fouentque,

Oscula dant ipsi, posito dant oscula lecto;

Post cinerem cineres haustos ad pectora pressant

540

Adfusaeque iacent tumulo signataque saxo

Nomina conplexae lacrimas in nomina fundunt.

Quas Parthaoniae tandem Latonia clade

Exsatiata domus praeter Gorgenque nurumque

Nobilis Alcmenae natis in corpore pennis

545

Adleuat et longas per bracchia porrigit alas

Corneaque ora facit uersasque per aera mittit.

Interea Theseus sociati parte laboris

Functus Erechtheas Tritonidos ibat ad arces.

Clausit iter fecitque moras Achelous eunti

550

Imbre tumens. "succede meis" ait, "inclite, tectis,

Cecropida, nec te committe rapacibus undis.

Ferre trabes solidas obliquaque uoluere magno

Murmure saxa solent. uidi contermina ripae

Cum gregibus stabula alta trahi, nec fortibus illic

555

Profuit armentis nec equis uelocibus esse.

Multa quoque hic torrens niuibus de monte solutis

Corpora turbineo iuuenalia uertice mersit.

Tutior est requies, solito dum flumina currant

Limite, dum tenues capiat suus alueus undas."

560

Adnuit Aegides "utor" que "Acheloe, domoque

Consilioque tuo" respondit et usus utroque est.

Pumice multicauo nec leuibus atria tophis

Structa subit: molli tellus erat umida musco,

Summa lacunabant alterno murice conchae.

565

Iamque duas lucis partes Hyperione menso

Discubuere toris Theseus comitesque laborum:

Hac Ixionides, illa Troezenius heros

Parte Lelex, raris iam sparsus tempora canis,

Quosque alios parili fuerat dignatus honore

570

Amnis Acarnanum laetissimus hospite tanto.

Protinus adpositas nudae uestigia nymphae

Instruxere epulis mensas dapibusque remotis

In gemma posuere merum. tum maximus heros

Aequora prospiciens oculis subiecta "quis" inquit

575

"Ille locus?" (digitoque ostendit) "et insula nomen

Quod gerit illa, doce, quamquam non una uidetur."

Amnis ad haec "non est" inquit, "quod cernitis, unum;

Quinque iacent terrae: spatium discrimina fallit.

Quoque minus spretae factum mirere Dianae,

580

Naides hae fuerant, quae cum bis quinque iuuencos

Mactassent rurisque deos ad sacra uocassent,

Inmemores nostri festas duxere choreas.

Intumui, quantusque, feror cum plurimus umquam,

Tantus eram pariterque animis inmanis et undis

585

A siluis siluas et ab aruis arua reuelli

Cumque loco nymphas memores tum denique nostri

In freta prouolui. fluctus nosterque marisque

Continuam diduxit humum pariterque reuellit

In totidem mediis quot cernis Echinadas undis.

590

Vt tamen ipse uides, procul en procul una recessit

Insula, grata mihi: Perimelen nauita dicit.

Huic ego uirgineum dilectae nomen ademi;

Quod pater Hippodamas aegre tulit inque profundum

Propulit e scopulo periturae corpora natae.

595

Excepi nantemque ferens "o proxima mundi

Regna uagae" dixi "sortite tridentifer undae,

[In quo desinimus, quo sacri currimus amnes,

Huc ades atque audi placidus, Neptune, precantem!

Huic ego, quam porto, nocui. si mitis et aequus,

600

Si pater Hippodamas, aut si minus inpius esset,

600a

Debuit illius misereri, ignoscere nobis.

600b

Cui quondam tellus clausa est feritate paterna]

Adfer opem mersaeque, precor, feritate paterna

Da, Neptune, locum uel sit locus ipsa, licebit."

[Hanc quoque conplectar." mouit caput aequoreus rex

Concussitque suis omnes adsensibus undas.

605

Extimuit nymphe, nabat tamen; ipse natantis

Pectora tangebam trepido salientia motu.

Dumque ea contrecto, totum durescere sensi

Corpus et inductis condi praecordia terris.]

Dum loquor, amplexa est artus noua terra natantes

610

Et grauis increuit mutatis insula membris."

Amnis ab his tacuit; factum mirabile cunctos

Mouerat: inridet credentes, utque deorum

Spretor erat mentisque ferox, Ixione natus

"Ficta refers nimiumque putas, Acheloe, potentes

615

Esse deos" dixit, "si dant adimuntque figuras."

Obstipuere omnes nec talia dicta probarunt,

Ante omnesque Lelex animo maturus et aeuo

Sic ait: "inmensa est finemque potentia caeli

Non habet et, quidquid superi uoluere, peractum est.

620

Quoque minus dubites, tiliae contermina quercus

Collibus est Phrygiis, modico circumdata muro:

Ipse locum uidi; nam me Pelopeia Pittheus

Misit in arua suo quondam regnata parenti.

Haud procul hinc stagnum est, tellus habitabilis olim,

625

Nunc celebres mergis fulicisque palustribus undae.

Iuppiter huc specie mortali cumque parente

Venit Atlantiades positis caducifer alis;

Mille domos adiere locum requiemque petentes,

Mille domos clausere serae; tamen una recepit,

630

Parua quidem stipulis et canna tecta palustri,

Sed pia Baucis anus parilique aetate Philemon

Illa sunt annis iuncti iuuenalibus, illa

Consenuere casa paupertatemque fatendo

Effecere leuem nec iniqua mente ferendo.

635

Nec refert, dominos illic famulosne requiras:

Tota domus duo sunt, idem parentque iubentque.

Ergo ubi caelicolae paruos tetigere penates

Submissoque humiles intrarunt uertice postes,

Membra senex posito iussit releuare sedili,

640

Quo superiniecit textum rude sedula Baucis,

Inque foco tepidum cinerem dimouit et ignes

Suscitat hesternos foliisque et cortice sicco

Nutrit et ad flammas anima producit anili

Multifidasque faces ramaliaque arida tecto

645

Detulit et minuit paruoque admouit aeno,

Quodque suus coniunx riguo collegerat horto,

Truncat holus foliis; furca leuat illa bicorni

Sordida terga suis nigro pendentia tigno

Seruatoque diu resecat de tergore partem

650

Exiguam sectamque domat feruentibus undis.

Interea medias fallunt sermonibus horas

Sentirique moram prohibent. erat alueus illic

Fagineus, dura clauo suspensus ab ansa:

Is tepidis inpletur aquis artusque fouendos

655

Accipit. in medio torus est de mollibus uluis

Inpositus lecto sponda pedibusque salignis.

655a

Concutiuntque torum de molli fluminis ulua

656a

Inposito lecto sponda pedibusque salignis;

Vestibus hunc uelant, quas non nisi tempore festo

Sternere consuerant, sed et haec uilisque uetusque

Vestis erat lecto non indignanda saligno:

660

Adcubuere dei. mensam succincta tremensque

Ponit anus, mensae sed erat pes tertius inpar:

Testa parem fecit; quae postquam subdita cliuum

Sustulit, aequatam mentae tersere uirentes.

Ponitur hic bicolor sincerae baca Mineruae

665

Conditaque in liquida corna autumnalia faece

Intibaque et radix et lactis massa coacti

Ouaque non acri leuiter uersata fauilla,

Omnia fictilibus; post haec caelatus eodem

Sistitur argento crater fabricataque fago

670

Pocula, qua caua sunt, flauentibus inlita ceris.

Parua mora est, epulasque foci misere calentes,

Nec longae rursus referuntur uina senectae

Dantque locum mensis paulum seducta secundis.

Hic nux, hic mixta est rugosis carica palmis

675

Prunaque et in patulis redolentia mala canistris

Et de purpureis conlectae uitibus uuae;

Candidus in medio fauus est: super omnia uultus

Accessere boni nec iners pauperque uoluntas.

Interea totiens haustum cratera repleri

680

Sponte sua per seque uident succrescere uina:

Attoniti nouitate pauent manibusque supinis

Concipiunt Baucisque preces timidusque Philemon

Et ueniam dapibus nullisque paratibus orant.

Vnicus anser erat, minimae custodia uillae,

685

Quem dis hospitibus domini mactare parabant;

Ille celer penna tardos aetate fatigat

Eluditque diu tandemque est uisus ad ipsos

Confugisse deos: superi uetuere necari

"Di" que "sumus, meritasque luet uicinia poenas

690

Inpia" dixerunt; "uobis inmunibus huius

Esse mali dabitur. modo uestra relinquite tecta

Ac nostros comitate gradus et in ardua montis

Ite simul." parent ambo baculisque leuati

693a

[Ite simul." parent et dis praeeuntibus ambo

693b

Membra leuant baculis tardique senilibus annis]

Nituntur longo uestigia ponere cliuo.

695

Tantum aberant summo, quantum semel ire sagitta

Missa potest: flexere oculos et mersa palude

Cetera prospiciunt, tantum sua tecta manere.

697a

[Mersa uident quaeruntque suae pia culmina uillae.

698a

Sola loco stabant. dum deflent fata suorum]

Dumque ea mirantur, dum deflent fata suorum,

Illa uetus, dominis etiam casa parua duobus

700

Vertitur in templum: furcas subiere columnae,

Stramina flauescunt, adopertaque marmore tellus

Caelataeque fores aurataque tecta uidentur.

Talia tum placido Saturnius edidit ore:

"Dicite, iuste senex et femina coniuge iusto

705

Digna, quid optetis." cum Baucide pauca locutus

Iudicium superis aperit commune Philemon:

"Esse sacerdotes delubraque uestra tueri

Poscimus, et quoniam concordes egimus annos,

Auferat hora duos eadem, nec coniugis umquam

710

Busta meae uideam neu sim tumulandus ab illa."

Vota fides sequitur: templi tutela fuere,

Donec uita data est; annis aeuoque soluti

Ante gradus sacros cum starent forte locique

Narrarent casus, frondere Philemona Baucis,

715

Baucida conspexit senior frondere Philemon.

Iamque super geminos crescente cacumine uultus

Mutua, dum licuit, reddebant dicta "uale" que

"O coniunx" dixere simul, simul abdita texit

Ora frutex: ostendit adhuc Thyneius illic

720

Incola de gemino uicinos corpore truncos.

Haec mihi non uani (neque erat, cur fallere uellent)

Narrauere senes; equidem pendentia uidi

Serta super ramos ponensque recentia dixi:

"Cura deum di sint, et qui coluere, colantur."

725

Desierat, cunctosque et res et mouerat auctor,

Thesea praecipue; quem facta audire uolentem

Mira deum innixus cubito Calydonius amnis

Talibus adloquitur: "sunt, o fortissime, quorum

Forma semel mota est et in hoc renouamine mansit;

730

Sunt, quibus in plures ius est transire figuras,

Vt tibi, complexi terram maris incola, Proteu.

Nam modo te iuuenem, modo te uidere leonem;

Nunc uiolentus aper, nunc, quem tetigisse timerent,

Anguis eras; modo te faciebant cornua taurum;

735

Saepe lapis poteras, arbor quoque saepe uideri;

Interdum faciem liquidarum imitatus aquarum

Flumen eras, interdum undis contrarius ignis.

Nec minus Autolyci coniunx, Erysichthone nata,

Iuris habet. pater huius erat, qui numina diuum

740

Sperneret et nullos aris adoleret odores.

Ille etiam Cereale nemus uiolasse securi

Dicitur et lucos ferro temerasse uetustos.

Stabat in his ingens annoso robore quercus,

Vna nemus; uittae mediam memoresque tabellae

745

Sertaque cingebant, uoti argumenta potentis.

Saepe sub hac dryades festas duxere choreas,

Saepe etiam manibus nexis ex ordine trunci

Circuiere modum, mensuraque roboris ulnas

Quinque ter inplebat, nec non et cetera tantum

750

Silua sub hac omnis, quantum fuit herba sub omni.

Non tamen idcirco ferrum Triopeius illa

Abstinuit famulosque iubet succidere sacrum

Robur et, ut iussos cunctari uidit, ab uno

Edidit haec rapta sceleratus uerba securi:

755

"Non dilecta deae solum, sed et ipsa licebit

Sit dea, iam tanget frondente cacumine terram."

Dixit et, obliquos dum telum librat in ictus,

Contremuit gemitumque dedit Deoia quercus,

Et pariter frondes, pariter pallescere glandes

760

Coepere ac longi pallorem ducere rami.

Cuius ut in trunco fecit manus inpia uulnus,

Haud aliter fluxit discusso cortice sanguis,

Quam solet, ante aras ingens ubi uictima taurus

Concidit, abrupta cruor e ceruice profundi.

765

Obstipuere omnes, aliquisque ex omnibus audet

Deterrere nefas saeuamque inhibere bipennem.

Adspicit hunc "mentis" que "piae cape praemia" dixit

Thessalus inque uirum conuertit ab arbore ferrum

Detruncatque caput repetitaque robora caedit,

770

Editus et medio sonus est de robore talis:

"Nympha sub hoc ego sum Cereri gratissima ligno,

Quae tibi factorum poenas instare tuorum

Vaticinor moriens, nostri solacia leti."

Persequitur scelus ille suum, labefactaque tandem

775

Ictibus innumeris adductaque funibus arbor

Corruit et multam prostrauit pondere siluam.

Attonitae dryades damno nemorumque suoque,

Omnes germanae, Cererem cum uestibus atris

Maerentes adeunt poenamque Erysichthonis orant.

780

Adnuit his capitisque sui pulcherrima motu

Concussit grauidis oneratos messibus agros

Moliturque genus poenae miserabile, si non

Ille suis esset nulli miserabilis actis,

Pestifera lacerare Fame. quae quatinus ipsi

785

Non adeunda deae est (neque enim Cereremque Famemque

Fata coire sinunt), montani numinis unam

Talibus agrestem conpellat oreada dictis:

"Est locus extremis Scythiae glacialis in oris,

Triste solum, sterilis, sine fruge, sine arbore tellus;

790

Frigus iners illic habitant Pallorque Tremorque

Et ieiuna Fames: ea se in praecordia condat

Sacrilegi scelerata, iube, nec copia rerum

Vincat eam superetque meas certamine uires;

Neue uiae spatium te terreat, accipe currus,

795

Accipe, quos frenis alte moderere, dracones",

Et dedit. illa dato subuecta per aera curru

Deuenit in Scythiam rigidique cacumine montis

(Caucason appellant) serpentum colla leuauit

Quaesitamque Famem lapidoso uidit in agro

800

Vnguibus et raras uellentem dentibus herbas.

Hirtus erat crinis, caua lumina, pallor in ore,

Labra incana situ, scabrae rubigine fauces,

Dura cutis, per quam spectari uiscera possent;

Ossa sub incuruis exstabant arida lumbis,

805

Ventris erat pro uentre locus; pendere putares

Pectus et a spinae tantummodo crate teneri;

Auxerat articulos macies, genuumque tumebat

Orbis, et inmodico prodibant tubere tali.

Hanc procul ut uidit (neque enim est accedere iuxta

810

Ausa), refert mandata deae paulumque morata,

Quamquam aberat longe, quamquam modo uenerat illuc,

Visa tamen sensisse famem est, retroque dracones

Egit in Haemoniam uersis sublimis habenis.

Dicta Fames Cereris, quamuis contraria semper

815

Illius est operi, peragit perque aera uento

Ad iussam delata domum est et protinus intrat

Sacrilegi thalamos altoque sopore solutum

(Noctis enim tempus) geminis amplectitur ulnis

Seque uiro inspirat faucesque et pectus et ora

820

Adflat et in uacuis peragit ieiunia uenis

Functaque mandato fecundum deserit orbem

Inque domos inopes adsueta reuertitur antra.

Lenis adhuc somnus placidis Erysichthona pennis

Mulcebat: petit ille dapes sub imagine somni

825

Oraque uana mouet dentemque in dente fatigat

Exercetque cibo delusum guttur inani

Proque epulis tenues nequiquam deuorat auras;

Vt uero est expulsa quies, furit ardor edendi

Perque auidas fauces inmensaque uiscera regnat.

830

Nec mora, quod pontus, quod terra, quod educat aer,

Poscit et adpositis queritur ieiunia mensis

Inque epulis epulas quaerit, quodque urbibus esse

Quodque satis poterat populo, non sufficit uni,

Plusque cupit, quo plura suam demittit in aluum,

835

Vtque fretum recipit de tota flumina terra

Nec satiatur aquis peregrinosque ebibit amnes,

Vtque rapax ignis non umquam alimenta recusat

Innumerasque faces cremat et, quo copia maior

Est data, plura petit turbaque uoracior ipsa est,

840

Sic epulas omnes Erysichthonis ora profani

Accipiunt poscuntque simul: cibus omnis in illo

Causa cibi est semperque locus fit inanis edendo.

Iamque fame patrias altaque uoragine uentris

Attenuarat opes, sed inattenuata manebat

845

Tum quoque dira fames inplacataeque uigebat

Flamma gulae; tandem demisso in uiscera censu

Filia restabat non illo digna parente.

Hanc quoque uendit inops. dominum generosa recusat

Et uicina suas tendens super aequora palmas

850

"Eripe me domino, qui raptae praemia nobis

Virginitatis habes" ait; haec Neptunus habebat.

Qui prece non spreta, quamuis modo uisa sequenti

Esset ero, formamque nouat uultumque uirilem

Induit et cultus piscem capientibus aptos.

855

Hanc dominus spectans "o qui pendentia paruo

Aera cibo celas, moderator harundinis", inquit

"Sic mare compositum, sic sit tibi piscis in unda

Credulus et nullus nisi fixus sentiat hamos:

Quae modo cum uili turbatis ueste capillis

860

Litore in hoc steterat (nam stantem in litore uidi),

Dic ubi sit; neque enim uestigia longius extant."

Illa dei munus bene cedere sensit et a se

Se quaeri gaudens his est resecuta rogantem:

"Quisquis es, ignoscas: in nullam lumina partem

865

Gurgite ab hoc flexi studioque operatus inhaesi.

Quoque minus dubites, sic has deus aequoris artes

Adiuuet, ut nemo iamdudum litore in isto,

Me tamen excepto, nec femina constitit ulla."

Credidit et uerso dominus pede pressit harenam

870

Elususque abiit, illi sua reddita forma est.

Ast ubi habere suam transformia corpora sensit,

Saepe pater dominis Triopeida tradit, at illa

Nunc equa, nunc ales, modo bos, modo ceruus abibat

Praebebatque auido non iusta alimenta parenti.

875

Vis tamen illa mali postquam consumpserat omnem

Materiam dederatque graui noua pabula morbo,

Ipse suos artus lacero diuellere morsu

Coepit et infelix minuendo corpus alebat.

Quid moror externis? etiam mihi saepe nouandi est

880

Corporis, o iuuenis, numero finita potestas.

Nam modo, qui nunc sum, uideor, modo flector in anguem,

Armenti modo dux uires in cornua sumo,

Cornua, dum potui. nunc pars caret altera telo

Frontis, ut ipse uides." gemitus sunt uerba secuti.

5

exspectatum E P W a e Verg. Georg. 3,347-48; Sil. 2, 30-31; Veg. mil. 1,19, 2

spectatum υ L U

spectatos N

conspectatum M ¹