Regia Solis erat sublimibus alta columnis,
Clara micante auro flammasque imitante pyropo;
Cuius ebur nitidum fastigia summa tegebat,
Argenti bifores radiabant lumine ualuae.
5
Materiam superabat opus; nam Mulciber illic
Aequora caelarat medias cingentia terras
Terrarumque orbem caelumque, quod imminet orbi.
Caeruleos habet unda deos, Tritona canorum
Proteaque ambiguum ballenarumque prementem
10
Aegaeona suis immania terga lacertis
Doridaque et natas, quarum pars nare uidetur,
Pars in mole sedens uiridis siccare capillos,
Pisce uehi quaedam; facies non omnibus una,
Non diuersa tamen, qualem decet esse sororum.
15
Terra uiros urbesque gerit siluasque ferasque
Fluminaque et nymphas et cetera numina ruris.
Haec super imposita est caeli fulgentis imago
Signaque sex foribus dextris totidemque sinistris.
Quo simul accliui Clymeneia limite proles
20
Venit et intrauit dubitati tecta parentis,
Protinus ad patrios sua fert uestigia uultus
Consistitque procul; neque enim propiora ferebat
Lumina; purpurea uelatus ueste sedebat
In solio Phoebus claris lucente smaragdis.
25
A dextra laeuaque Dies et Mensis et Annus
Saeculaque et positae spatiis aequalibus Horae
Verque nouum stabat cinctum florente corona,
Stabat nuda Aestas et spicea serta gerebat,
Stabat et Autumnus, calcatis sordidus uuis,
30
Et glacialis Hiems, canos hirsuta capillos.
Inde loco medius rerum nouitate pauentem
Sol oculis iuuenem, quibus adspicit omnia, uidit:
"Quae"que "uiae tibi causa? quid hac" ait "arce petisti,
Progenies, Phaethon, haud infitianda parenti?"
35
Ille refert: "o lux immensi publica mundi,
Phoebe pater, si das usum mihi nominis huius
Nec falsa Clymene culpam sub imagine celat,
Pignora da, genitor, per quae tua uera propago
Credar et hunc animis errorem detrahe nostris."
40
Dixerat; at genitor circum caput omne micantes
Deposuit radios propiusque accedere iussit
Amplexuque dato: "nec tu meus esse negari
Dignus es et Clymene ueros" ait "edidit ortus;
Quoque minus dubites, quoduis pete munus, ut illud
45
Me tribuente feras; promissis testis adesto
Dis iuranda palus, oculis incognita nostris."
Vix bene desierat; currus rogat ille paternos
Inque diem alipedum ius et moderamen equorum.
Paenituit iurasse patrem, qui terque quaterque
50
Concutiens illustre caput: "temeraria" dixit
"Vox mea facta tua est. utinam promissa liceret
Non dare! confiteor, solum hoc tibi, nate, negarem.
Dissuadere licet; non est tua tuta uoluntas;
Magna petis, Phaethon, et quae nec uiribus istis
55
Munera conueniant nec tam puerilibus annis.
Sors tua mortalis; non est mortale quod optas.
Plus etiam quam quod superis contingere possit
Nescius affectas; placeat sibi quisque licebit.
Non tamen ignifero quisquam consistere in axe
60
Me ualet excepto; uasti quoque rector Olympi,
Qui fera terribili iaculatur fulmina dextra,
Non aget hos currus; et quid Ioue maius habemus?
Ardua prima uia est et qua uix mane recentes
Enituntur equi; media est altissima caelo,
65
Vnde mare et terras ipsi mihi saepe uidere
Sit timor et pauida trepidet formidine pectus;
Vltima prona uia est et eget moderamine certo;
Tunc etiam quae me subiectis excipit undis
Ne ferar in praeceps Tethys solet ipsa uereri.
70
Adde quod assidua rapitur uertigine caelum
Sideraque alta trahit celerique uolumine torquet.
Nitor in aduersum nec me, qui cetera, uincit
Impetus et rapido contrarius euehor orbi.
Finge datos currus; quid ages? poterisne rotatis
75
Obuius ire polis, ne te citus auferat axis?
Forsitan et lucos illic urbesque deorum
Concipias animo delubraque ditia donis
Esse; per insidias iter est formasque ferarum.
Vtque uiam teneas nulloque errore traharis,
80
Per tamen aduersi gradieris cornua Tauri
Haemoniosque arcus uiolentique ora Leonis
Saeuaque circuitu curuantem bracchia longo
Scorpion atque aliter curuantem bracchia Cancrum.
Nec tibi quadripedes animosos ignibus illis,
85
Quos in pectore habent, quos ore et naribus efflant,
In promptu regere est; uix me patiuntur, ut acres
Incaluere animi, ceruixque repugnat habenis.
At tu, funesti ne sim tibi muneris auctor,
Nate, caue, dum resque sinit, tua corrige uota.
90
Scilicet ut nostro genitum te sanguine credas,
Pignora certa petis? do pignora certa timendo
Et patrio pater esse metu probor. adspice uultus
Ecce meos; utinamque oculos in pectora posses
Inserere et patrias intus deprendere curas!
95
Denique quicquid habet diues, circumspice, mundus
Deque tot ac tantis caeli terraeque marisque
Posce bonis aliquid; nullam patiere repulsam.
Deprecor hoc unum, quod uero nomine poena,
Non honor est; poenam, Phaethon, pro munere poscis.
100
Quid mea colla tenes blandis, ignare, lacertis?
Ne dubita, dabitur (Stygias iurauimus undas)
Quodcumque optaris; sed tu sapientius opta."
Finierat monitus; dictis tamen ille repugnat
Propositumque premit flagratque cupidine currus.
105
Ergo qua licuit genitor cunctatus ad altos
Deducit iuuenem, Vulcania munera, currus.
Aureus axis erat, temo aureus, aurea summae
Curuatura rotae, radiorum argenteus ordo;
Per iuga chrysolithi positaeque ex ordine gemmae
110
Clara repercusso reddebant lumina Phoebo.
Dumque ea magnanimus Phaethon miratur opusque
Perspicit, ecce uigil nitido patefecit ab ortu
Purpureas Aurora fores et plena rosarum
Atria; diffugiunt stellae, quarum agmina cogit
115
Lucifer et caeli statione nouissimus exit.
Quem petere ut terras mundumque rubescere uidit
Cornuaque extremae uelut euanescere lunae,
Iungere equos Titan uelocibus imperat Horis.
Iussa deae celeres peragunt ignemque uomentis,
120
Ambrosiae suco saturos, praesepibus altis
Quadripedes ducunt adduntque sonantia frena.
Tum pater ora sui sacro medicamine nati
Contigit et rapidae fecit patientia flammae
Imposuitque comae radios praesagaque luctus
125
Pectore sollicito repetens suspiria dixit:
"Si potes his saltem monitis parere parentis,
Parce, puer, stimulis et fortius utere loris;
Sponte sua properant; labor est inhibere uolentes.
Nec tibi directos placeat uia quinque per arcus;
130
Sectus in obliquum est lato curuamine limes,
Zonarumque trium contentus fine polumque
Effugit australem iunctamque aquilonibus Arcton;
Hac sit iter; manifesta rotae uestigia cernes.
Vtque ferant aequos et caelum et terra calores,
135
Nec preme nec summum molire per aethera currum,
Altius egressus caelestia tecta cremabis,
Inferius terras; medio tutissimus ibis.
Neu te dexterior tortum declinet ad Anguem,
Neue sinisterior pressam rota ducat ad Aram,
140
Inter utrumque tene; Fortunae cetera mando,
Quae iuuet et melius, quam tu tibi, consulat opto.
Dum loquor, Hesperio positas in litore metas
Vmida nox tetigit; non est mora libera nobis;
Poscimur et fulget tenebris aurora fugatis.
145
Corripe lora manu, uel, si mutabile pectus
Est tibi, consiliis, non curribus utere nostris,
Dum potes et solidis etiamnunc sedibus astas
Dumque male optatos nondum premis inscius axes.
Quae tutus spectes, sine me dare lumina terris.
150
Occupat ille leuem iuuenali corpore currum
Statque super manibusque leues contingere habenas
Gaudet et inuito grates agit inde parenti.
Interea uolucres Pyrois et Eous et Aethon,
Solis equi, quartusque Phlegon hinnitibus auras
155
Flammiferis implent pedibusque repagula pulsant.
Quae postquam Tethys, fatorum ignara nepotis,
Reppulit et facta est immensi copia caeli,
Corripuere uiam pedibusque per aera motis
Obstantes scindunt nebulas pennisque leuati
160
Praetereunt ortos isdem de partibus Euros.
Sed leue pondus erat nec quod cognoscere possent
Solis equi solitaque iugum grauitate carebat;
Vtque labant curuae iusto sine pondere naues
Perque mare instabilis nimia leuitate feruntur,
165
Sic onere adsueto uacuus dat in aere saltus
Succutiturque alte similisque est currus inani.
Quod simul ac sensere, ruunt tritumque relinquunt
Quadriiugi spatium nec, quo prius, ordine currunt.
Ipse pauet nec qua commissas flectat habenas,
170
Nec scit qua sit iter, nec, si sciat, imperet illis.
Tum primum radiis gelidi caluere Triones
Et uetito frustra temptarunt aequore tingi
Quaeque polo posita est glaciali proxima Serpens,
Frigore pigra prius nec formidabilis ulli,
175
Incaluit sumpsitque nouas feruoribus iras.
Te quoque turbatum memorant fugisse, Boote,
Quamuis tardus eras et te tua plaustra tenebant.
Vt uero summo despexit ab aethere terras
Infelix Phaethon penitus penitusque patentis,
180
Palluit et subito genua intremuere timore
Suntque oculis tenebrae per tantum lumen obortae;
Et iam mallet equos numquam tetigisse paternos,
Iam cognosse genus piget et ualuisse rogando;
Iam Meropis dici cupiens ita fertur ut acta
185
Praecipiti pinus Borea, cui uicta remisit
Frena suus rector, quam dis uotisque reliquit.
Quid faciat? multum caeli post terga relictum,
Ante oculos plus est; animo metitur utrumque
Et modo, quos illi fatum contingere non est,
190
Prospicit occasus, interdum respicit ortus;
Quidque agat ignarus stupet et nec frena remittit
Nec retinere ualet nec nomina nouit equorum.
Sparsa quoque in uario passim miracula caelo
Vastarumque uidet trepidus simulacra ferarum.
195
Est locus in geminos ubi bracchia concauat arcus
Scorpius et cauda flexisque utrimque lacertis
Porrigit in spatium signorum membra duorum.
Hunc puer ut nigri madidum sudore ueneni
Vulnera curuata minitantem cuspide uidit,
200
Mentis inops gelida formidine lora remisit.
Quae postquam summum tetigere iacentia tergum,
Exspatiantur equi nulloque inhibente per auras
Ignotae regionis eunt, quaque impetus egit,
Hac sine lege ruunt altoque sub aethere fixis
205
Incursant stellis rapiuntque per auia currum
Et modo summa petunt, modo per decliue uiasque
Praecipites spatio terrae propiore feruntur;
Inferiusque suis fraternos currere Luna
Admiratur equos ambustaque nubila fumant.
210
Corripitur flammis, ut quaeque altissima, tellus
Fissaque agit rimas et sucis aret ademptis;
Pabula canescunt, cum frondibus uritur arbor
Materiamque suo praebet seges arida damno.
Parua queror; magnae pereunt cum moenibus urbes
215
Cumque suis totas populis incendia gentes
In cinerem uertunt. siluae cum montibus ardent,
Ardet Athos Taurusque Cilix et Tmolus et Oete
Et tum sicca, prius creberrima fontibus, Ide
Virgineusque Helicon et nondum Oeagrius Haemus.
220
Ardet in immensum geminatis ignibus Aetna
Parnasusque biceps et Eryx et Cynthus et Othrys
Et tandem niuibus Rhodope caritura Mimasque
Dindymaque et Mycale natusque ad sacra Cithaeron.
Nec prosunt Scythiae sua frigora; Caucasus ardet
225
Ossaque cum Pindo maiorque ambobus Olympus
Aeriaeque Alpes et nubifer Appenninus.
Tum uero Phaethon cunctis e partibus orbem
Adspicit accensum nec tantos sustinet aestus
Feruentisque auras uelut e fornace profunda
230
Ore trahit currusque suos candescere sentit;
Et neque iam cineres eiectatamque fauillam
Ferre potest calidoque inuoluitur undique fumo
Quoque eat, aut ubi sit, picea caligine tectus,
Nescit et arbitrio uolucrum raptatur equorum.
235
Sanguine tum credunt in corpora summa uocato
Aethiopum populos nigrum traxisse colorem;
Tum facta est Libye raptis umoribus aestu
Arida, tum nymphae passis fontesque lacusque
Defleuere comis; quaerit Boeotia Dircen,
240
Argos Amymonen, Ephyre Pirenidas undas.
Nec sortita loco distantes flumina ripas
Tuta manent; mediis Tanais fumauit in undis
Peneusque senex Teuthranteusque Caicus
Et celer Ismenos cum Phegiaco Erymantho
245
Arsurusque iterum Xanthus flauusque Lycormas
Quique recuruatis ludit Maeandrus in undis
Mygdoniusque Melas et Taenarius Eurotas.
Arsit et Euphrates Babylonius, arsit Orontes
Thermodonque citus Gangesque et Phasis et Hister.
250
Aestuat Alpheos, ripae Spercheides ardent;
Quodque suo Tagus amne uehit, fluit ignibus aurum
Et quae Maeonias celebrarant carmine ripas
Flumineae uolucres medio caluere Caystro.
Nilus in extremum fugit perterritus orbem
255
Occuluitque caput, quod adhuc latet; ostia septem
Puluerulenta uacant, septem sine flumine ualles.
Fors eadem Ismarios Hebrum cum Strymone siccat
Hesperiosque amnes Rhenum Rhodanumque Padumque,
Cuique fuit rerum promissa potentia, Thybrim.
260
Dissilit omne solum penetratque in Tartara rimis
Lumen et infernum terret cum coniuge regem
Et mare contrahitur siccaeque est campus harenae
Quod modo pontus erat; quosque altum texerat aequor,
Exsistunt montes et sparsas Cycladas augent.
265
Ima petunt pisces nec se super aequora curui
Tollere consuetas audent delphines in auras;
Corpora phocarum summo resupina profundo
Exanimata natant. ipsum quoque Nerea fama est
Doridaque et natas tepidis latuisse sub antris.
270
Ter Neptunus aquis cum toruo bracchia uultu
Exserere ausus erat; ter non tulit aeris ignes.
Alma tamen Tellus, ut erat circumdata ponto,
Inter aquas pelagi contractos undique fontes,
Qui se condiderant in opacae uiscera matris,
275
Sustulit oppressos collo tenus arida uultus
Opposuitque manum fronti magnoque tremore
Omnia concutiens paulum subsedit et infra,
Quam solet esse, fuit sacraque ita uoce locuta est:
"Si placet hoc meruique, quid o tua fulmina cessant,
280
Summe deum? liceat periturae uiribus ignis
Igne perire tuo clademque auctore leuare.
Vix equidem fauces haec ipsa in uerba resoluo;"
(Presserat ora uapor) "tostos en adspice crines
Inque oculis tantum, tantum super ora fauillae!
285
Hosne mihi fructus, hunc fertilitatis honorem
Officiique refers, quod adunci uulnera aratri
Rastrorumque fero totoque exerceor anno,
Quod pecori frondes alimentaque mitia, fruges,
Humano generi, uobis quoque tura ministro?
290
Sed tamen exitium fac me meruisse; quid undae,
Quid meruit frater? cur illi tradita sorte
Aequora decrescunt et ab aethere longius absunt?
Quodsi nec fratris nec te mea gratia tangit,
At caeli miserere tui; circumspice utrumque,
295
Fumat uterque polus; quos si uitiauerit ignis,
Atria uestra ruent. Atlans en ipse laborat
Vixque suis umeris candentem sustinet axem.
Si freta, si terrae pereunt, si regia caeli,
In chaos antiquum confundimur. eripe flammis
300
Siquid adhuc superest et rerum consule summae."
Dixerat haec Tellus; neque enim tolerare uaporem
Vlterius potuit nec dicere plura suumque
Rettulit os in se propioraque manibus antra.
At pater omnipotens, superos testatus et ipsum
305
Qui dederat currus, nisi opem ferat, omnia fato
Interitura graui summam petit arduus arcem,
Vnde solet nubes latis inducere terris,
Vnde mouet tonitrus uibrataque fulmina iactat.
Sed neque quas posset terris inducere nubes
310
Tunc habuit nec quos caelo demitteret imbres.
Intonat et dextra libratum fulmen ab aure
Misit in aurigam pariterque animaque rotisque
Expulit et saeuis compescuit ignibus ignes.
Consternantur equi et saltu in contraria facto
315
Colla iugo eripiunt abruptaque lora relinquunt.
Illic frena iacent, illic temone reuulsus
Axis, in hac radii fractarum parte rotarum
Sparsaque sunt late laceri uestigia currus.
At Phaethon, rutilos flamma populante capillos,
320
Voluitur in praeceps longoque per aera tractu
Fertur, ut interdum de caelo stella sereno,
Etsi non cecidit, potuit cecidisse uideri.
Quem procul a patria diuerso maximus orbe
Excipit Eridanus fumantiaque abluit ora.
325
Naides Hesperiae trifida fumantia flamma
Corpora dant tumulo, signant quoque carmine saxum:
"Hic situs est Phaethon currus auriga paterni;
Quem si non tenuit, magnis tamen excidit ausis."
Nam pater obductos, luctu miserabilis aegro,
330
Condiderat uultus et, si modo credimus, unum
Isse diem sine sole ferunt; incendia lumen
Praebebant aliquisque malo fuit usus in illo.
At Clymene, postquam dixit quaecumque fuerunt
In tantis dicenda malis, lugubris et amens
335
Et laniata sinus totum percensuit orbem
Exanimesque artus primo, mox ossa requirens,
Repperit ossa tamen peregrina condita ripa
Incubuitque loco nomenque in marmore lectum
Perfudit lacrimis et aperto pectore fouit.
340
Nec minus Heliades lugent et inania morti
Munera dant lacrimas et caesae pectora palmis
Non auditurum miseras Phaethonta querellas
Nocte dieque uocant asternunturque sepulchro.
Luna quater iunctis implerat cornibus orbem;
345
Illae more suo (nam morem fecerat usus)
Plangorem dederant. e quis Phaethusa, sororum
Maxima, cum uellet terra procumbere, questa est
Deriguisse pedes; ad quam conata uenire
Candida Lampetie subita radice retenta est;
350
Tertia, cum crinem manibus laniare pararet,
Auellit frondes; haec stipite crura teneri,
Illa dolet fieri longos sua bracchia ramos.
Dumque ea mirantur, complectitur inguina cortex
Perque gradus uterum pectusque umerosque manusque
355
Ambit et exstabant tantum ora uocantia matrem.
Quid faciat mater, nisi, quo trahit impetus illam,
Huc eat atque illuc et, dum licet, oscula iungat?
Non satis est; truncis auellere corpora temptat
Et teneros manibus ramos abrumpit; at inde
360
Sanguineae manant, tamquam de uulnere, guttae.
"Parce, precor, mater," quaecumque est saucia clamat,
"Parce, precor; nostrum laceratur in arbore corpus.
Iamque uale". cortex in uerba nouissima uenit.
Inde fluunt lacrimae stillataque sole rigescunt
365
De ramis electra nouis, quae lucidus amnis
Excipit et nuribus mittit gestanda Latinis.
Adfuit huic monstro proles Stheneleia Cygnus,
Qui tibi materno quamuis a sanguine iunctus,
Mente tamen, Phaethon, propior fuit. Ille relicto
370
(Nam Ligurum populos et magnas rexerat urbes)
Imperio, ripas uirides amnemque querelis
Eridanum implerat siluamque sororibus auctam,
Cum uox est tenuata uiro canaeque capillos
Dissimulant plumae collumque a pectore longe
375
Porrigitur digitosque ligat iunctura rubentis,
Penna latus uelat, tenet os sine acumine rostrum.
Fit noua Cygnus auis nec se caeloque Iouique
Credit, ut iniuste missi memor ignis ab illo;
Stagna petit patulosque lacus ignemque perosus
380
Quae colat, elegit contraria flumina flammis.
Squalidus interea genitor Phaethontis et expers
Ipse sui decoris, qualis, cum deficit orbem,
Esse solet, lucemque odit seque ipse diemque
Datque animum in luctus et luctibus adicit iram
385
Officiumque negat mundo. "satis" inquit "ab aeui
Sors mea principiis fuit irrequieta pigetque
Actorum sine fine mihi, sine honore laborum.
Quilibet alter agat portantes lumina currus!
Si nemo est omnesque dei non posse fatentur,
390
Ipse agat, ut saltem, dum nostras temptat habenas,
Orbatura patres aliquando fulmina ponat.
Tum sciet, igniferum uires expertus equorum,
Non meruisse necem qui non bene rexerit illos."
Talia dicentem circumstant omnia Solem
395
Numina, neue uelit tenebras inducere rebus,
Supplice uoce rogant; missos quoque Iuppiter ignes
Excusat precibusque minas regaliter addit.
Colligit amentes et adhuc terrore pauentes
Phoebus equos stimuloque dolens et uerbere caedit;
400
Saeuit enim natumque obiectat et imputat illis.
At pater omnipotens ingentia moenia caeli
Circuit et, ne quid labefactum uiribus ignis
Corruat, explorat. quae postquam firma suique
Roboris esse uidet, terras hominumque labores
405
Perspicit. Arcadiae tamen est impensior illi
Cura suae; fontesque et nondum audentia labi
Flumina restituit, dat terrae gramina, frondes
Arboribus laesasque iubet reuirescere siluas.
Dum redit itque frequens, in uirgine Nonacrina
410
Haesit et accepti caluere sub ossibus ignes.
Non erat huius opus lanam mollire trahendo
Nec positu uariare comas; ubi fibula uestem,
Vitta coercuerat neglectos alba capillos
Et modo leue manu iaculum, modo sumpserat arcum,
415
Miles erat Phoebes, nec Maenalon attigit ulla
Gratior hac Triuiae; sed nulla potentia longa est.
Vlterius medio spatium sol altus habebat,
Cum subit illa nemus, quod nulla ceciderat aetas.
Exuit hic umero pharetram lentosque retendit
420
Arcus inque solo, quod texerat herba, iacebat
Et pictam posita pharetram ceruice premebat.
Iuppiter ut uidit fessam et custode uacantem:
"Hoc certe furtum coniunx mea nesciet" inquit
"Aut si rescierit, sunt, o sunt iurgia tanti!"
425
Protinus induitur faciem cultumque Dianae
Atque ait: "o comitum, uirgo, pars una mearum,
In quibus es uenata iugis?" de caespite uirgo
Se leuat et: "salue, numen, me iudice," dixit
"Audiat ipse licet, maius Ioue." ridet et audit
430
Et sibi praeferri se gaudet et oscula iungit
Nec moderata satis nec sic a uirgine danda.
Qua uenata foret silua narrare parantem
Impedit amplexu nec se sine crimine prodit.
Illa quidem contra, quantum modo femina posset,
435
(Adspiceres utinam, Saturnia! mitior esses)
Illa quidem pugnat; sed quem superare puella,
Quisue Iouem poterat superum? petit aethera uictor
Iuppiter; huic odio nemus est et conscia silua;
Vnde pedem referens paene est oblita pharetram
440
Tollere cum telis et, quem suspenderat, arcum.
Ecce suo comitata choro Dictynna per altum
Maenalon ingrediens et caede superba ferarum
Adspicit hanc uisamque uocat; clamata refugit
Et timuit primo, ne Iuppiter esset in illa.
445
Sed postquam pariter nymphas incedere uidit,
Sensit abesse dolos numerumque accessit ad harum.
Heu quam difficile est crimen non prodere uultu!
Vix oculos attollit humo nec, ut ante solebat,
Iuncta deae lateri nec toto est agmine prima;
450
Sed silet et laesi dat signa rubore pudoris;
Et, nisi quod uirgo est, poterat sentire Diana
Mille notis culpam; nymphae sensisse feruntur.
Orbe resurgebant lunaria cornua nono,
Cum dea, uenatu fraternis languida flammis,
455
Nacta nemus gelidum, de quo cum murmure labens
Ibat et attritas uersabat riuos harenas.
Vt loca laudauit, summas pede contigit undas;
His quoque laudatis: "procul est" ait "arbiter omnis;
Nuda superfusis tingamus corpora lymphis."
460
Parrhasis erubuit; cunctae uelamina ponunt;
Vna moras quaerit; dubitanti uestis adempta est,
Qua posita nudo patuit cum corpore crimen.
Attonitae manibusque uterum celare uolenti:
"I procul hinc" dixit "nec sacros pollue fontis,"
465
Cynthia deque suo iussit secedere coetu.
Senserat hoc olim magni matrona Tonantis
Distuleratque graues in idonea tempora poenas.
Causa morae nulla est et iam puer Arcas (id ipsum
Indoluit Iuno) fuerat de paelice natus.
470
Quo simul obuertit saeuam cum lumine mentem:
"Scilicet hoc etiam restabat, adultera," dixit
"Vt fecunda fores fieretque iniuria partu
Nota Iouisque mei testatum dedecus esset.
Haud impune feres; adimam tibi namque figuram
475
Qua tibi quaque places nostro, importuna, marito.
Dixit et aduersam prensis a fronte capillis
Strauit humi pronam. tendebat bracchia supplex;
Bracchia coeperunt nigris horrescere uillis
Curuarique manus et aduncos crescere in unguis
480
Officioque pedum fungi laudataque quondam
Ora Ioui lato fieri deformia rictu.
Neue preces animos et uerba precantia flectant,
Posse loqui eripitur; uox iracunda minaxque
Plenaque terroris rauco de gutture fertur.
485
Mens antiqua manet (facta quoque mansit in ursa)
Assiduoque suos gemitu testata dolores
Qualescumque manus ad caelum et sidera tollit
Ingratumque Iouem, nequeat cum dicere, sentit.
A! quotiens, sola non ausa quiescere silua,
490
Ante domum quondamque suis errauit in agris!
A! quotiens per saxa canum latratibus acta est
Venatrixque metu uenantum territa fugit!
Saepe feris latuit uisis, oblita quid esset,
Vrsaque conspectos in montibus horruit ursos
495
Pertimuitque lupos, quamuis pater esset in illis.
Ecce, Lycaoniae proles ignara parentis,
Arcas adest, ter quinque fere natalibus actis;
Dumque feras sequitur, dum saltus eligit aptos
Nexilibusque plagis siluas Erymanthidas ambit,
500
Incidit in matrem, quae restitit Arcade uiso
Et cognoscenti similis fuit; ille refugit
Immotosque oculos in se sine fine tenentem
Nescius extimuit propiusque accedere auenti
Vulnifico fuerat fixurus pectora telo.
505
Arcuit omnipotens pariterque ipsosque nefasque
Sustulit et pariter raptos per inania uento
Imposuit caelo uicinaque sidera fecit.
Intumuit Iuno, postquam inter sidera paelex
Fulsit et ad canam descendit in aequora Tethyn
510
Oceanumque senem, quorum reuerentia mouit
Saepe deos, causamque uiae scitantibus infit:
"Quaeritis aetheriis quare regina deorum
Sedibus hic adsim? pro me tenet altera caelum.
Mentior, obscurum nisi nox cum fecerit orbem,
515
Nuper honoratas summo, mea uulnera, caelo
Videritis stellas illic, ubi circulus axem
Vltimus extremum spatioque breuissimus ambit.
Est uero quis qui Iunonem laedere nolit
Offensamque tremat, quae prosum sola nocendo?
520
O ego quantum egi! quam uasta potentia nostra est
Esse hominem uetui, facta est dea. sic ego poenas
Sontibus impono, sic est mea magna potestas.
Vindicet antiquam faciem uultusque ferinos
Detrahat, Argolica quod in ante Phoronide fecit!
525
Cur non et pulsa ducit Iunone meoque
Collocat in thalamo socerumque Lycaona sumit?
At uos si laesae tangit contemptus alumnae,
Gurgite caeruleo Septem prohibete triones
Sideraque in caelo stupri mercede recepta
530
Pellite, ne puro tingatur in aequore paelex."
Di maris adnuerant; habili Saturnia curru
Ingreditur liquidum pauonibus aethera pictis,
Tam nuper pictis caeso pauonibus Argo
Quam tu nuper eras, cum candidus ante fuisses,
535
Corue loquax, subito nigrantis uersus in alas.
Nam fuit haec quondam niueis argentea pennis
Ales, ut aequaret totas sine labe columbas
Nec seruaturis uigili Capitolia uoce
Cederet anseribus nec amanti flumina cygno.
540
Lingua fuit damno; lingua faciente loquaci,
Qui color albus erat nunc est contrarius albo.
Pulchrior in tota quam Larissaea Coronis
Non fuit Haemonia; placuit tibi, Delphice, certe,
Dum uel casta fuit uel inobseruata; sed ales
545
Sensit adulterium Phoebeius utque latentem
Detegeret culpam, non exorabilis index
Ad dominum tendebat iter; quem garrula motis
Consequitur pennis, scitetur ut omnia, cornix
Auditaque uiae causa: "non utile carpis"
550
Inquit "iter; ne sperne meae praesagia linguae.
Quid fuerim quid simque uide, meritumque require;
Inuenies nocuisse fidem. Nam tempore quodam
Pallas Erichthonium, prolem sine matre creatam,
Clauserat Actaeo texta de uimine cista
555
Virginibusque tribus gemino de Cecrope natis
Et legem dederat, sua ne secreta uiderent.
Abdita fronde leui densa speculabar ab ulmo
Quid facerent; commissa duae sine fraude tuentur,
Pandrosos atque Herse; timidas uocat una sorores
560
Aglauros nodosque manu diducit et intus
Infantemque uident apporrectumque draconem.
Acta deae refero; pro quo mihi gratia talis
Redditur ut dicar tutela pulsa Mineruae
Et ponar post noctis auem. mea poena uolucres
565
Admonuisse potest ne uoce pericula quaerant.
At, puto, non ultro nec quicquam tale rogantem
Me petiit! ipsa licet hoc a Pallade quaeras;
Quamuis irata est, non hoc irata negabit.
Nam me Phocaica clarus tellure Coroneus,
570
Nota loquor, genuit fueramque ego regia uirgo
Diuitibusque procis, ne me contemne, petebar.
Forma mihi nocuit; nam cum per litora lentis
Passibus, ut soleo, summa spatiarer harena,
Vidit et incaluit pelagi deus; utque precando
575
Tempora cum blandis absumpsit inania uerbis,
Vim parat et sequitur. Fugio densumque relinquo
Litus et in molli nequiquam lassor harena
Inde deos hominesque uoco nec contigit ullum
Vox mea mortalem; mota est pro uirgine uirgo
580
Auxiliumque tulit. tendebam bracchia caelo;
Bracchia coeperunt leuibus nigrescere pennis.
Reicere ex umeris uestem molibar; at illa
Pluma erat inque cutem radices egerat imas.
Plangere nuda meis conabar pectora palmis;
585
Sed neque iam palmas nec pectora nuda gerebam.
Currebam nec, ut ante, pedes retinebat harena,
Sed summa tollebar humo. mox acta per auras
Euehor et data sum comes inculpata Mineruae.
Quid tamen hoc prodest, si diro facta uolucris
590
Crimine Nyctimene nostro successit honori?
An, quae per totam res est notissima Lesbon,
Non audita tibi est, patrium temerasse cubile
Nyctimenen? Auis illa quidem, sed conscia culpae
Conspectum lucemque fugit tenebrisque pudorem
595
Celat et a cunctis expellitur aethere toto."
Talia dicenti: "tibi" ait "reuocamina" coruus
"Sint precor ista malo; nos uanum spernimus omen.
Nec coeptum dimittit iter dominoque iacentem
Cum iuuene Haemonio uidisse Coronida narrat.
600
Laurea delapsa est audito crimine amantis
Et pariter uultusque deo plectrumque colorque
Excidit; utque animus tumida feruebat ab ira,
Arma adsueta capit flexumque a cornibus arcum
Tendit et illa suo totiens cum pectore iuncta
605
Indeuitato traiecit pectora telo.
Icta dedit gemitum tractoque a corpore ferro
Candida puniceo perfudit membra cruore
Et dixit: "potui poenas tibi, Phoebe, dedisse,
Sed peperisse prius; duo nunc moriemur in una."
610
Hactenus et pariter uitam cum sanguine fudit;
Corpus inane animae frigus letale secutum est.
Paenitet heu! sero poenae crudelis amantem
Seque quod audierit, quod sic exarserit, odit;
Odit auem per quam crimen causamque dolendi
615
Scire coactus erat nec non arcumque manumque
Odit cumque manu temeraria tela, sagittas;
Collapsamque fouet seraque ope uincere fata
Nititur et medicas exercet inaniter artes.
Quae postquam frustra temptata rogumque parari
620
Vidit et arsuros supremis ignibus artus,
Tum uero gemitus (neque enim caelestia tingui
Ora licet lacrimis) alto de corde petitos
Edidit, haud aliter quam cum, spectante iuuenca,
Lactentis uituli dextra libratus ab aure
625
Tempora discussit claro caua malleus ictu.
Vt tamen ingratos in pectora fudit odores
Et dedit amplexus iniustaque iusta peregit,
Non tulit in cineres labi sua Phoebus eosdem
Semina, sed natum flammis uteroque parentis
630
Eripuit geminique tulit Chironis in antrum
Sperantemque sibi non falsae praemia linguae
Inter aues albas uetuit consistere coruum.
Semifer interea diuinae stirpis alumno
Laetus erat mixtoque oneri gaudebat honore.
635
Ecce uenit rutilis umeros protecta capillis
Filia Centauri, quam quondam nympha Chariclo
Fluminis in rapidi ripis enixa uocauit
Ocyrhoen. Non haec artes contenta paternas
Edidicisse fuit; fatorum arcana canebat.
640
Ergo ubi uaticinos concepit mente furores
Incaluitque deo, quem clausum pectore habebat,
Adspicit infantem: "toto"que "salutifer orbi
Cresce, puer;" dixit "tibi se mortalia saepe
Corpora debebunt, animas tibi reddere ademptas
645
Fas erit idque semel dis indignantibus ausus,
Posse dare hoc iterum flamma prohibebere auita
Eque deo corpus fies exsangue deusque,
Qui modo corpus eras, et bis tua fata nouabis.
Tu quoque, care pater, nunc immortalis et aeuis
650
Omnibus ut maneas, nascendi lege creatus,
Posse mori cupies, tum cum cruciabere dirae
Sanguine serpentis per saucia membra recepto;
Teque ex aeterno patientem numina mortis
Efficient triplicesque deae tua fila resoluent."
655
Restabat fatis aliquid; suspirat ab imis
Pectoribus lacrimaeque genis labuntur obortae;
Atque ita: "praeuertunt" inquit "me fata uetorque
Plura loqui uocisque meae praecluditur usus.
Non fuerant artes tanti, quae numinis iram
660
Contraxere mihi; mallem nescisse futura.
Iam mihi subduci facies humana uidetur,
Iam cibus herba placet, iam latis currere campis
Impetus est; in equam cognataque corpora uertor.
Tota tamen quare? pater est mihi nempe biformis."
665
Talia dicenti pars est extrema querelae
Intellecta parum confusaque uerba fuerunt;
Mox nec uerba quidem nec equae sonus ille uidetur,
Sed simulantis equam; paruoque in tempore certos
Edidit hinnitus et bracchia mouit in herbas.
670
Tum digiti coeunt et quinos alligat ungues
Perpetuo cornu leuis ungula crescit et oris
Et colli spatium; longae pars maxima pallae
Cauda fit, utque uagi crines per colla iacebant,
In dextras abiere iubas; pariterque nouata est
675
Et uox et facies; nomen quoque monstra dedere.
Flebat opemque tuam frustra Philyreius heros,
Delphice, poscebat; nam nec rescindere magni
Iussa Iouis poteras, nec, si rescindere posses,
Tunc aderas; Elim Messeniaque arua colebas.
680
Illud erat tempus quo te pastoria pellis
Texit onusque fuit baculum siluestre sinistrae,
Alterius dispar septenis fistula cannis.
Dumque amor est curae, dum te tua fistula mulcet,
Incustoditae Pylios memorantur in agros
685
Processisse boues; uidet has Atlantide Maia
Natus et arte sua siluis occultat abactas.
Senserat hoc furtum nemo nisi notus in illo
Rure senex; Battum uicinia tota uocabant.
Diuitis hic saltus herbosaque pascua Nelei
690
Nobiliumque greges custos seruabat equarum.
Hunc timuit blandaque manu seduxit et illi:
"Quisquis es, hospes," ait "si forte armenta requiret
Haec aliquis, uidisse nega; neu gratia facto
Nulla rependatur, nitidam cape praemia uaccam;"
695
Et dedit. accepta, uoces has reddidit hospes:
"Tutus eas; lapis iste prius tua furta loquetur;"
Et lapidem ostendit. simulat Ioue natus abire;
Mox redit et uersa pariter cum uoce figura:
"Rustice, uidisti siquas hoc limite" dixit
700
"Ire boues, fer opem furtoque silentia deme;
Iuncta suo pariter dabitur tibi femina tauro."
At senior, postquam est merces geminata: "sub illis
Montibus" inquit "erunt;" et erant sub montibus illis.
Risit Atlantiades et "me mihi, perfide, prodis?
705
Me mihi prodis?" ait; periuraque pectora uertit
In durum silicem, qui nunc quoque dicitur index,
Inque nihil merito uetus est infamia saxo.
Hinc se sustulerat paribus Caducifer alis
Munychiosque uolans agros gratamque Mineruae
710
Despectabat humum cultique arbusta Lycaei.
Illa forte die castae de more puellae
Vertice supposito festas in Palladis arces
Pura coronatis portabant sacra canistris.
Inde reuertentes deus adspicit ales iterque
715
Non agit in rectum, sed in orbem curuat eundem.
Vt uolucris uisis rapidissima miluus extis,
Dum timet et densi circumstant sacra ministri,
Flectitur in gyrum nec longius audet abire
Spemque suam motis auidus circumuolat alis;
720
Sic super Actaeas agilis Cyllenius arces
Inclinat cursus et easdem circinat auras.
Quanto splendidior quam cetera sidera fulget
Lucifer et quanto quam Lucifer aurea Phoebe,
Tanto uirginibus praestantior omnibus Herse
725
Ibat eratque decus pompae comitumque suarum.
Obstipuit forma Ioue natus et aethere pendens
Non secus exarsit quam cum Balearica plumbum
Funda iacit; uolat illud et incandescit eundo
Et, quos non habuit, sub nubibus inuenit ignis.
730
Vertit iter caeloque petit terrena relicto
Nec se dissimulat; tanta est fiducia formae.
Quae quamquam iusta est, cura tamen adiuuat illam
Permulcetque comas chlamydemque, ut pendeat apte,
Collocat, ut limbus totumque appareat aurum,
735
Vt teres in dextra, qua somnos ducit et arcet,
Virga sit, ut tersis niteant talaria plantis.
Pars secreta domus ebore et testudine cultos
Tris habuit thalamos, quorum tu, Pandrose, dextrum,
Aglauros laeuum, medium possederat Herse.
740
Quae tenuit laeuum uenientem prima notauit
Mercurium nomenque dei scitarier ausa est
Et causam aduentus. cui sic respondit Atlantis
Pleionesque nepos: "ego sum, qui iussa per auras
Verba patris porto; pater est mihi Iuppiter ipse.
745
Nec fingam causas; tu tantum fida sorori
Esse uelis prolisque meae matertera dici.
Herse causa uiae; faueas oramus amanti."
Adspicit hunc oculis isdem quibus abdita nuper
Viderat Aglauros flauae secreta Mineruae
750
Proque ministerio magni sibi ponderis aurum
Postulat; interea tectis excedere cogit.
Vertit ad hanc torui dea bellica luminis orbem
Et tanto penitus traxit suspiria motu
Vt pariter pectus positamque in pectore forti
755
Aegida concuteret. subit hanc arcana profana
Detexisse manu tum cum sine matre creatam
Lemnicolae stirpem contra data foedera uidit
Et gratamque deo fore iam gratamque sorori
Et ditem sumpto, quod auara poposcerat, auro.
760
Protinus Inuidiae nigro squalentia tabo
Tecta petit; domus est imis in uallibus huius
Abdita, sole carens, non ulli peruia uento,
Tristis et ignaui plenissima frigoris et quae
Igne uacet semper, caligine semper abundet.
765
Huc ubi peruenit belli metuenda uirago,
Constitit ante domum, neque enim succedere tectis
Fas habet, et postes extrema cuspide pulsat.
Concussae patuere fores; uidet intus edentem
Vipereas carnes, uitiorum alimenta suorum,
770
Inuidiam uisaque oculos auertit. at illa
Surgit humo pigra semesarumque relinquit
Corpora serpentum passuque incedit inerti;
Vtque deam uidit formaque armisque decoram,
Ingemuit uultumque ima ad suspiria duxit.
775
Pallor in ore sedet, macies in corpore toto,
Nusquam recta acies, liuent rubigine dentes,
Pectora felle uirent, lingua est suffusa ueneno;
Risus abest, nisi quem uisi mouere dolores,
Nec fruitur somno, uigilantibus excita curis,
780
Sed uidet ingratos, intabescitque uidendo,
Successus hominum carpitque et carpitur una
Suppliciumque suum est. quamuis tamen oderat illam,
Talibus affata est breuiter Tritonia dictis:
"Infice tabe tua natarum Cecropis unam.
785
Sic opus est; Aglauros ea est." haud plura locuta
Fugit et impressa tellurem reppulit hasta.
Illa deam obliquo fugientem lumine cernens
Murmura parua dedit successurumque Mineruae
Indoluit baculumque capit, quod spinea totum
790
Vincula cingebant, adopertaque nubibus atris,
Quacumque ingreditur, florentia proterit arua
Exuritque herbas et summa papauera carpit
Afflatuque suo populos urbesque domosque
Polluit; et tandem Tritonida conspicit arcem
795
Ingeniis opibusque et festa pace uirentem
Vixque tenet lacrimas, quia nil lacrimabile cernit.
Sed postquam thalamos intrauit Cecrope natae,
Iussa facit pectusque manu ferrugine tincta
Tangit et hamatis praecordia sentibus implet
800
Inspiratque nocens uirus piceumque per ossa
Dissipat et medio spargit pulmone uenenum.
Neue mali causae spatium per latius errent,
Germanam ante oculos fortunatumque sororis
Coniugium pulchraque deum sub imagine ponit
805
Cunctaque magna facit. quibus irritata, dolore
Cecropis occulto mordetur et anxia nocte,
Anxia luce gemit lentaque miserrima tabe
Liquitur, ut glacies incerto saucia sole,
Felicisque bonis non lenius uritur Herses
810
Quam cum spinosis ignis supponitur herbis,
Quae neque dant flammas lenique tepore cremantur.
Saepe mori uoluit ne quicquam tale uideret,
Saepe, uelut crimen, rigido narrare parenti;
Denique in aduerso uenientem limine sedit
815
Exclusura deum. cui blandimenta precesque
Verbaque iactanti mitissima: "desine;" dixit
"Hinc ego me non sum nisi te motura repulso."
"Stemus" ait "pacto" uelox Cyllenius "isto;"
Caelestique fores uirga patefecit; at illi
820
Surgere conanti partes, quascumque sedendo
Flectitur, ignaua nequeunt grauitate moueri.
Illa quidem pugnat recto se attollere trunco,
Sed genuum iunctura riget frigusque per ungues
Labitur et pallent amisso sanguine uenae;
825
Vtque malum late solet immedicabile cancer
Serpere et illaesas uitiatis addere partes,
Sic letalis hiems paulatim in pectora uenit
Vitalesque uias et respiramina clusit;
Nec conata loqui est nec, si conata fuisset,
830
Vocis habebat iter; saxum iam colla tenebat
Oraque duruerant signumque exsangue sedebat;
Nec lapis albus erat; sua mens infecerat illam.
Has ubi uerborum poenas mentisque profanae
Cepit Atlantiades, dictas a Pallade terras
835
Linquit et ingreditur iactatis aethera pennis.
Seuocat hinc genitor nec causam fassus amoris:
"Fide minister" ait "iussorum, nate, meorum,
Pelle moram solitoque celer delabere cursu
Quaeque tuam matrem tellus a parte sinistra
840
Suspicit (indigenae Sidonida nomine dicunt),
Hanc pete, quodque procul montano gramine pasci
Armentum regale uides, ad litora uerte".
Dixit et expulsi iamdudum monte iuuenci
Litora iussa petunt, ubi magni filia regis
845
Ludere uirginibus Tyriis comitata solebat.
Non bene conueniunt nec in una sede morantur
Maiestas et amor; sceptri grauitate relicta,
Ille pater rectorque deum, cui dextra trisulcis
Ignibus armata est, qui nutu concutit orbem,
850
Induitur faciem tauri mixtusque iuuencis
Mugit et in teneris formosus obambulat herbis.
Quippe color niuis est, quam nec uestigia duri
Calcauere pedis nec soluit aquaticus Auster.
Colla toris exstant, armis palearia pendent;
855
Cornua parua quidem, sed quae contendere possis
Facta manu puraque magis perlucida gemma.
Nullae in fronte minae nec formidabile lumen;
Pacem uultus habet. miratur Agenore nata
Quod tam formosus, quod proelia nulla minetur;
860
Sed quamuis mitem, metuit contingere primo.
Mox adit et flores ad candida porrigit ora.
Gaudet amans et, dum ueniat sperata uoluptas,
Oscula dat manibus; uix iam, uix cetera differt.
Et nunc alludit uiridique exsultat in herba
865
Nunc latus in fuluis niueum deponit harenis;
Paulatimque metu dempto, modo pectora praebet
Virginea plaudenda manu, modo cornua sertis
Impedienda nouis. ausa est quoque regia uirgo,
Nescia quem premeret, tergo considere tauri,
870
Cum deus a terra siccoque a litore sensim
Falsa pedum primo uestigia ponit in undis,
Inde abit ulterius mediique per aequora ponti
Fert praedam. pauet haec litusque ablata relictum
Respicit et dextra cornum tenet, altera dorso
875
Imposita est; tremulae sinuantur flamine uestes.