Interea medium Aeneas iam classe tenebat

Certus iter fluctusque atros Aquilone secabat

Moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae

Collucent flammis. quae tantum accenderit ignem

5

Causa latet; duri magno sed amore dolores

Polluto, notumque furens quid femina possit,

Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.

Vt pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla

Occurrit tellus, maria undique et undique caelum,

10

Olli caeruleus supra caput astitit imber

Noctem hiememque ferens et inhorruit unda tenebris.

Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:

"Heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi?

Quidue, pater Neptune, paras?" sic deinde locutus

15

Colligere arma iubet ualidisque incumbere remis,

Obliquatque sinus in uentum ac talia fatur:

"Magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter auctor

Spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo.

Mutati transuersa fremunt et uespere ab atro

20

Consurgunt uenti atque in nubem cogitur aer.

Nec nos obniti contra nec tendere tantum

Sufficimus. superat quoniam Fortuna sequamur,

Quoque uocat uertamus iter. nec litora longe

Fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,

25

Si modo rite memor seruata remetior astra"

Tum pius Aeneas: "equidem sic poscere uentos

Iamdudum et frustra cerno te tendere contra.

Flecte uiam uelis. an sit mihi gratior ulla,

Quoue magis fessas optem dimittere nauis,

30

Quam quae Dardanium tellus mihi seruat Acesten

Et patris Anchisae gremio complectitur ossa?"

Haec ubi dicta petunt portus et uela secundi

Intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,

Et tandem laeti notae aduertuntur harenae.

35

At procul ex celso miratus uertice montis

Aduentum sociasque rates occurrit Acestes,

Horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae,

Troia Criniso conceptum flumine mater

Quem genuit. ueterum non immemor ille parentum

40

Gratatur reduces et gaza laetus agresti

Excipit, ac fessos opibus solatur amicis.

Postera cum primo stellas Oriente fugarat

Clara dies, socios in coetum litore ab omni

Aduocat Aeneas tumulique ex aggere fatur:

45

"Dardanidae magni, genus alto a sanguine diuum,

Annuus exactis completur mensibus orbis,

Ex quo reliquias diuinique ossa parentis

Condidimus terra maestasque sacrauimus aras.

Iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,

50

Semper honoratum (sic di uoluistis) habebo.

Hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exul,

Argolicoue mari deprensus et urbe Mycenis,

Annua uota tamen sollemnisque ordine pompas

Exsequerer strueremque suis altaria donis.

55

Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis

Haud equidem sine mente, reor, sine numine diuum

Adsumus et portus delati intramus amicos.

Ergo agite et laetum cuncti celebremus honorem:

Poscamus uentos, atque haec me sacra quotannis

60

Vrbe uelit posita templis sibi ferre dicatis.

Bina boum uobis Troia generatus Acestes

Dat numero capita in nauis; adhibete penatis

Et patrios epulis et quos colit hospes Acestes.

Praeterea, si nona diem mortalibus almum

65

Aurora extulerit radiisque retexerit orbem,

Prima citae Teucris ponam certamina classis;

Quique pedum cursu ualet, et qui uiribus audax

Aut iaculo incedit melior leuibusque sagittis,

Seu crudo fidit pugnam committere caestu,

70

Cuncti adsint meritaeque exspectent praemia palmae.

Ore fauete omnes et cingite tempora ramis."

Sic fatus uelat materna tempora myrto.

Hoc Helymus facit, hoc aeui maturus Acestes,

Hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.

75

Ille e concilio multis cum milibus ibat

Ad tumulum magna medius comitante caterua.

Hic duo rite mero libans carchesia Baccho

Fundit humi, duo lacte nouo, duo sanguine sacro,

Purpureosque iacit flores ac talia fatur:

80

"Salue, sancte parens, iterum saluete, recepti

Nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae.

Non licuit finis Italos fataliaque arua

Nec tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim."

Dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis

85

Septem ingens gyros, septena uolumina traxit

Amplexus placide tumulum lapsusque per aras,

Caeruleae cui terga notae maculosus et auro

Squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus

Mille iacit uarios aduerso sole colores.

90

Obstipuit uisu Aeneas. ille agmine longo

Tandem inter pateras et leuia pocula serpens

Libauitque dapes rursusque innoxius imo

Successit tumulo et depasta altaria liquit.

Hoc magis inceptos genitori instaurat honores,

95

Incertus geniumne loci famulumne parentis

Esse putet; caedit binas de more bidentis

Totque sues, totidem nigrantis terga iuuencos,

Vinaque fundebat pateris animamque uocabat

Anchisae magni manisque Acheronte remissos.

100

Nec non et socii, quae cuique est copia, laeti

Dona ferunt, onerant aras mactantque iuuencos;

Ordine aena locant alii fusique per herbam

Subiciunt ueribus prunas et uiscera torrent.

Exspectata dies aderat nonamque serena

105

Auroram Phaethontis equi iam luce uehebant,

Famaque finitimos et clari nomen Acestae

Excierat: laeto complerant litora coetu

Visuri Aeneadas, pars et certare parati.

Munera principio ante oculos circoque locantur

110

In medio, sacri tripodes uiridesque coronae

Et palmae pretium uictoribus, armaque et ostro

Perfusae uestes, argenti aurique talenta;

Et tuba commissos medio canit aggere ludos.

Prima pares ineunt grauibus certamina remis

115

Quattuor ex omni delectae classe carinae.

Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim,

Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi,

Ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram,

Vrbis opus, triplici pubes quam Dardana uersu

120

Impellunt, terno consurgunt ordine remi;

Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,

Centauro inuehitur magna Scyllaque Cloanthus

Caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.

Est procul in pelago saxum spumantia contra

125

Litora, quod tumidis summersum tunditur olim

Fluctibus hiberni condunt ubi sidera Cori;

Tranquillo silet immotaque attollitur unda

Campus et apricis statio gratissima mergis.

Hic uiridem Aeneas frondenti ex ilice metam

130

Constituit signum nautis pater, unde reuerti

Scirent et longos ubi circumflectere cursus.

Tum loca sorte legunt ipsique in puppibus auro

Ductores longe effulgent ostroque decori;

Cetera populea uelatur fronde iuuentus

135

Nudatosque umeros oleo perfusa nitescit.

Considunt transtris, intentaque bracchia remis;

Intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit

Corda pauor pulsans laudumque arrecta cupido.

Inde ubi clara dedit sonitum tuba finibus omnes,

140

Haud mora prosiluere suis; ferit aethera clamor

Nauticus, adductis spumant freta uersa lacertis.

Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit

Conuulsum remis rostrisque tridentibus aequor.

Non tam praecipites biiugo certamine campum

145

Corripuere ruuntque effusi carcere currus,

Nec sic immissis aurigae undantia lora

Concussere iugis pronique in uerbera pendent.

Tum plausu fremituque uirum studiisque fauentum

Consonat omne nemus, uocemque inclusa uolutant

150

Litora, pulsati colles clamore resultant.

Effugit ante alios primisque elabitur undis

Turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus

Consequitur, melior remis, sed pondere pinus

Tarda tenet. post hos aequo discrimine Pristis

155

Centaurusque locum tendunt superare priorem;

Et nunc Pristis habet, nunc uictam praeterit ingens

Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur

Frontibus et longa sulcant uada salsa carina.

Iamque propinquabant scopulo metamque tenebant

160

Cum princeps medioque Gyas in gurgite uictor

Rectorem nauis compellat uoce Menoeten:

"Quo tantum mihi dexter abis? huc derige cursum;

Litus ama et laeua stringat sine palmula cautes;

Altum alii teneant." dixit; sed caeca Menoetes

165

Saxa timens proram pelagi detorquet ad undas.

"Quo diuersus abis?" iterum "pete saxa, Menoete!"

Cum clamore Gyas reuocabat, et ecce Cloanthum

Respicit instantem tergo et propiora tenentem.

Ille inter nauemque Gyae scopulosque sonantis

170

Radit iter laeuum interior subitoque priorem

Praeterit et metis tenet aequora tuta relictis.

Tum uero exarsit iuueni dolor ossibus ingens

Nec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten

Oblitus decorisque sui sociumque salutis

175

In mare praecipitem puppi deturbat ab alta;

Ipse gubernaclo rector subit, ipse magister

Hortaturque uiros clauumque ad litora torquet.

At grauis ut fundo uix tandem redditus imost

Iam senior madidaque fluens in ueste Menoetes

180

Summa petit scopuli siccaque in rupe resedit.

Illum et labentem Teucri et risere natantem

Et salsos rident reuomentem pectore fluctus.

Hic laeta extremis spes est accensa duobus,

Sergesto Mnesthique, Gyan superare morantem.

185

Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat,

Nec tota tamen ille prior praeeunte carina;

Parte prior, partim rostro premit aemula Pristis.

At media socios incedens naue per ipsos

Hortatur Mnestheus: "nunc, nunc insurgite remis,

190

Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema

Delegi comites; nunc illas promite uires,

Nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi

Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis.

Non iam prima peto Mnestheus neque uincere certo

195

(Quamquam o! -sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti),

Extremos pudeat rediisse: hoc uincite, ciues,

Et prohibete nefas." olli certamine summo

Procumbunt: uastis tremit ictibus aerea puppis

Subtrahiturque solum, tum creber anhelitus artus

200

Aridaque ora quatit, sudor fluit undique riuis.

Attulit ipse uiris optatum casus honorem.

Namque furens animi dum proram ad saxa suburget

Interior spatioque subit Sergestus iniquo,

Infelix saxis in procurrentibus haesit.

205

Concussae cautes et acuto in murice remi

Obnixi crepuere illisaque prora pependit.

Consurgunt nautae et magno clamore morantur

Ferratasque trudes et acuta cuspide contos

Expediunt fractosque legunt in gurgite remos.

210

At laetus Mnestheus successuque acrior ipso

Agmine remorum celeri uentisque uocatis

Prona petit maria et pelago decurrit aperto.

Qualis spelunca subito commota columba,

Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,

215

Fertur in arua uolans plausumque exterrita pennis

Dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto

Radit iter liquidum celeris neque commouet alas:

Sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis

Aequora, sic illam fert impetus ipse uolantem.

220

Et primum in scopulo luctantem deserit alto

Sergestum breuibusque uadis frustraque uocantem

Auxilia et fractis discentem currere remis.

Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram

Consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est.

225

Solus iamque ipso superest in fine Cloanthus:

Quem petit et summis enixus uiribus urget.

Tum uero ingeminat clamor cunctique sequentem

Instigant studiis, resonatque fragoribus aether.

Hi proprium decus et partum indignantur honorem

230

Ni teneant, uitamque uolunt pro laude pacisci;

Hos successus alit: possunt, quia posse uidentur.

Et fors aequatis cepissent praemia rostris,

Ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus

Fudissetque preces diuosque in uota uocasset:

235

"Di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro,

Vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum

Constituam ante aras uoti reus, extaque salsos

Porriciam in fluctus et uina liquentia fundam."

Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis

240

Nereidum Phorcique chorus Panopeaque uirgo,

Et pater ipse manu magna Portunus euntem

Impulit: illa noto citius uolucrique sagitta

Ad terram fugit et portu se condidit alto.

Tum satus Anchisa cunctis ex more uocatis

245

Victorem magna praeconis uoce Cloanthum

Declarat uiridique aduelat tempora lauro,

Muneraque in nauis ternos optare iuuencos

Vinaque et argenti magnum dat ferre talentum.

Ipsis praecipuos ductoribus addit honores:

250

Victori chlamydem auratam, quam plurima circum

Purpura Maeandro duplici Meliboea cucurrit,

Intextusque puer frondosa regius Ida

Velocis iaculo ceruos cursuque fatigat

Acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida

255

Sublimem pedibus rapuit Iouis armiger uncis:

Longaeui palmas nequiquam ad sidera tendunt

Custodes, saeuitque canum latratus in auras.

At qui deinde locum tenuit uirtute secundum,

Leuibus huic hamis consertam auroque trilicem

260

Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse

Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,

Donat habere, uiro decus et tutamen in armis.

Vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant

Multiplicem conixi umeris; indutus at olim

265

Demoleos cursu palantis Troas agebat.

Tertia dona facit geminos ex aere lebetas

Cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.

Iamque adeo donati omnes opibusque superbi

Puniceis ibant euincti tempora taenis,

270

Cum saeuo e scopulo multa uix arte reuulsus

Amissis remis atque ordine debilis uno

Irrisam sine honore ratem Sergestus agebat.

Qualis saepe uiae deprensus in aggere serpens,

Aerea quem obliquum rota transiit aut grauis ictu

275

Seminecem liquit saxo lacerumque uiator;

Nequiquam longos fugiens dat corpore tortus

Parte ferox ardensque oculis et sibila colla

Arduus attollens; pars uulnere clauda retentat

Nexantem nodis seque in sua membra plicantem:

280

Tali remigio nauis se tarda mouebat;

Vela facit tamen et uelis subit ostia plenis.

Sergestum Aeneas promisso munere donat

Seruatam ob nauem laetus sociosque reductos.

Olli serua datur operum haud ignara Mineruae,

285

Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati.

Hoc pius Aeneas misso certamine tendit

Gramineum in campum, quem collibus undique curuis

Cingebant siluae, mediaque in ualle theatri

Circus erat; quo se multis cum milibus heros

290

Consessu medium tulit exstructoque resedit.

Hic, qui forte uelint rapido contendere cursu,

Inuitat pretiis animos, et praemia ponit.

Vndique conueniunt Teucri mixtique Sicani,

Nisus et Euryalus primi, *****************

295

Euryalus forma insignis uiridique iuuenta,

Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus

Regius egregia Priami de stirpe Diores;

Hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan,

Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis:

300

Tum duo Trinacrii iuuenes, Helymus Panopesque,

Adsueti siluis, comites senioris Acestae;

Multi praeterea, quos fama obscura recondit.

Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus:

"Accipite haec animis laetasque aduertite mentes.

305

Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.

Gnosia bina dabo leuato lucida ferro

Spicula caelatamque argento ferre bipennem;

Omnibus hic erit unus honos. tres praemia primi

Accipient flauaque caput nectentur oliua.

310

Primus equum phaleris insignem uictor habeto;

Alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis

Threiciis, lato quam circum amplectitur auro

Balteus et tereti subnectit fibula gemma;

Tertius Argolica hac galea contentus abito."

315

Haec ubi dicta, locum capiunt signoque repente

Corripiunt spatia audito limenque relinquunt,

Effusi nimbo similes: simul ultima signant.

Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus

Emicat et uentis et fulminis ocior alis;

320

Proximus huic, longo sed proximus interuallo,

Insequitur Salius; spatio post deinde relicto

Tertius Euryalus; ******************************

Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso

Ecce uolat calcemque terit iam calce Diores

325

Incumbens umero, spatia et si plura supersint

Transeat elapsus prior ambiguumque relinquat.

Iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam

Finem aduentabant, leui cum sanguine Nisus

Labitur infelix, caesis ut forte iuuencis

330

Fusus humum uiridisque super madefecerat herbas.

Hic iuuenis iam uictor ouans uestigia presso

Haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso

Concidit immundoque fimo sacroque cruore.

Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum:

335

Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens,

Ille autem spissa iacuit reuolutus harena:

Emicat Euryalus et munere uictor amici

Prima tenet, plausuque uolat fremituque secundo.

Post Helymus subit et nunc tertia palma Diores.

340

Hic totum caueae consessum ingentis et ora

Prima patrum magnis Salius clamoribus implet,

Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.

Tutatur fauor Euryalum lacrimaeque decorae,

Gratior et pulchro ueniens in corpore uirtus.

345

Adiuuat et magna proclamat uoce Diores,

Qui subiit palmae frustraque ad praemia uenit

Vltima, si primi Salio reddantur honores.

Tum pater Aeneas "uestra" inquit "munera uobis

Certa manent, pueri et palmam mouet ordine nemo;

350

Me liceat casus miserari insontis amici."

Sic fatus tergum Gaetuli immane leonis

Dat Salio uillis onerosum atque unguibus aureis.

Hic Nisus "si tanta" inquit "sunt praemia uictis,

Et te lapsorum miseret, quae munera Niso

355

Digna dabis, primam merui qui laude coronam

Ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset?"

Et simul his dictis faciem ostentabat et udo

Turpia membra fimo. risit pater optimus olli

Et clipeum efferri iussit, Didymaonis artis,

360

Neptuni sacro Danais de poste refixum.

Hoc iuuenem egregium praestanti munere donat.

Post, ubi confecti cursus et dona peregit:

"Nunc, si cui uirtus animusque in pectore praesens,

Adsit et euinctis attollat bracchia palmis."

365

Sic ait, et geminum pugnae proponit honorem,

Victori uelatum auro uittisque iuuencum,

Ensem atque insignem galeam solacia uicto.

Nec mora; continuo uastis cum uiribus effert

Ora Dares magnoque uirum se murmure tollit,

370

Solus qui Paridem solitus contendere contra,

Idemque ad tumulum quo maximus occubat Hector

Victorem Buten immani corpore, qui se

Bebrycia ueniens Amyci de gente ferebat,

Perculit et fulua moribundum extendit harena.

375

Talis prima Dares caput altum in proelia tollit,

Ostenditque umeros latos alternaque iactat

Bracchia protendens et uerberat ictibus auras.

Quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto

Audet adire uirum manibusque inducere caestus.

380

Ergo alacris cunctosque putans excedere palma

Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus

Tum laeua taurum cornu tenet atque ita fatur:

"Nate dea, si nemo audet se credere pugnae,

Quae finis standi? quo me decet usque teneri?

385

Ducere dona iube." cuncti simul ore fremebant

Dardanidae reddique uiro promissa iubebant.

Hic grauis Entellum dictis castigat Acestes,

Proximus ut uiridante toro consederat herbae:

"Entelle, heroum quondam fortissime frustra,

390

Tantane tam patiens nullo certamine tolli

Dona sines? ubi nunc nobis deus ille (magister

Nequiquam memoratus) Eryx? ubi fama per omnem

Trinacriam et spolia illa tuis pendentia tectis?"

Ille sub haec: "non laudis amor nec gloria cessit

395

Pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta

Sanguis hebet, frigentque effetae in corpore uires.

Si mihi quae quondam fuerat quaque improbus iste

Exsultat fidens, si nunc foret illa iuuentas,

Haud equidem pretio inductus pulchroque iuuenco

400

Venissem, nec dona moror." sic deinde locutus

In medium geminos immani pondere caestus

Proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus

Ferre manum duroque intendere bracchia tergo.

Obstipuere animi: tantorum ingentia septem

405

Terga boum plumbo insuto ferroque rigebant.

Ante omnis stupet ipse Dares longeque recusat,

Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa

Huc illuc uinclorum immensa uolumina uersat.

Tum senior talis referebat pectore uoces:

410

"Quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma

Vidisset tristemque hoc ipso in litore pugnam?

Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat

(Sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro),

His magnum Alciden contra stetit, his ego suetus,

415

Dum melior uiris sanguis dabat, aemula necdum

Temporibus geminis canebat sparsa senectus.

Sed si nostra Dares haec Troius arma recusat

Idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes,

Aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto

420

(Solue metus, et tu Troianos exue caestus."

Haec fatus duplicem ex umeris reiecit amictum

Et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque

Exuit atque ingens media consistit harena

Tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos

425

Et paribus palmas amborum innexuit armis.

Constitit in digitos extemplo arrectus uterque

Bracchiaque ad superas interritus extulit auras.

Abduxere retro longe capita ardua ab ictu

Immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt,

430

Ille pedum melior motu fretusque iuuenta,

Hic membris et mole ualens; sed tarda trementi

Genua labant, uastos quatit aeger anhelitus artus.

Multa uiri nequiquam inter se uulnera iactant,

Multa cauo lateri ingeminant et pectore uastos

435

Dant sonitus, erratque auris et tempora circum

Crebra manus, duro crepitant sub uulnere malae.

Stat grauis Entellus nisuque immotus eodem

Corpore tela modo atque oculis uigilantibus exit.

Ille, uelut celsam oppugnat qui molibus urbem

440

Aut montana sedet circum castella sub armis,

Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat

Arte locum et uariis adsultibus irritus urget.

Ostendit dextram insurgens Entellus et alte

Extulit: ille ictum uenientem a uertice uelox

445

Praeuidit celerique elapsus corpore cessit;

Entellus uiris in uentum effudit et ultro

Ipse grauis grauiterque ad terram pondere uasto

Concidit, ut quondam caua concidit aut Erymantho

Aut Ida in magna radicitus eruta pinus.

450

Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes;

It clamor caelo primus accurrit Acestes

Aequaeuumque ab humo miserans attollit amicum.

At non tardatus casu neque territus heros

Acrior ad pugnam redit ac uim suscitat ira;

455

Tum pudor incendit uiris et conscia uirtus,

Praecipitemque Daren ardens agit aequore toto

Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra.

Nec mora nec requies: quam multa grandine nimbi

Culminibus crepitant, sic densis ictibus heros

460

Creber utraque manu pulsat uersatque Dareta.

Tum pater Aeneas procedere longius iras

Et saeuire animis Entellum haud passus acerbis,

Sed finem imposuit pugnae fessumque Dareta

Eripuit mulcens dictis ac talia fatur:

465

"Infelix, quae tanta animum dementia cepit?

Non uiris alias conuersaque numina sentis?

Cede deo." dixitque et proelia uoce diremit.

Ast illum fidi aequales genua aegra trahentem

Iactantemque utroque caput crassumque cruorem

470

Ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes

Ducunt ad nauis; galeamque ensemque uocati

Accipiunt, palmam Entello taurumque relinquunt.

Hic uictor superans animis tauroque superbus

"Nate dea, uosque haec" inquit "cognoscite, Teucri,

475

Et mihi quae fuerint iuuenali in corpore uires

Et qua seruetis reuocatum a morte Dareta."

Dixit, et aduersi contra stetit ora iuuenci

Qui donum astabat pugnae, durosque reducta

Librauit dextra media inter cornua caestus

480

Arduus, effractoque illisit in ossa cerebro:

Sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.

Ille super talis effundit pectore uoces:

"Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis

Persoluo; hic uictor caestus artemque repono."

485

Protinus Aeneas celeri certare sagitta

Inuitat qui forte uelint et praemia dicit,

Ingentique manu malum de naue Seresti

Erigit et uolucrem traiecto in fune columbam,

Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.

490

Conuenere uiri deiectamque aerea sortem

Accepit galea; et primus clamore secundo

Hyrtacidae ante omnis exit locus Hippocoontis;

Quem modo nauali Mnestheus certamine uictor

Consequitur, uiridi Mnestheus euinctus oliua.

495

Tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater,

Pandare, qui quondam iussus confundere foedus

In medios telum torsisti primus Achiuos.

Extremus galeaque ima subsedit Acestes,

Ausus et ipse manu iuuenum temptare laborem.

500

Tum ualidis flexos incuruant uiribus arcus

Pro se quisque uiri et depromunt tela pharetris,

Primaque per caelum neruo stridente sagitta

Hyrtacidae iuuenis uolucris diuerberat auras,

Et uenit aduersique infigitur arbore mali.

505

Intremuit malus timuitque exterrita pennis

Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.

Post acer Mnestheus adducto constitit arcu

Alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.

Ast ipsam miserandus auem contingere ferro

510

Non ualuit; nodos et uincula linea rupit

Quis innexa pedem malo pendebat ab alto;

Illa Notos atque atra uolans in nubila fugit.

Tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato

Tela tenens, fratrem Eurytion in uota uocauit,

515

Iam uacuo laetam caelo speculatus et alis

Plaudentem nigra figit sub nube columbam.

Decidit exanimis uitamque reliquit in astris

Aetheriis fixamque refert delapsa sagittam.

Amissa solus palma superabat Acestes,

520

Qui tamen aerias telum contendit in auras

Ostentans artemque pater arcumque sonantem.

Hic oculis subito obicitur magnoque futurum

Augurio monstrum; docuit post exitus ingens

Seraque terrifici cecinerunt omina uates.

525

Namque uolans liquidis in nubibus arsit harundo

Signauitque uiam flammis tenuisque recessit

Consumpta in uentos: caelo ceu saepe refixa

Transcurrunt crinemque uolantia sidera ducunt.

Attonitis haesere animis superosque precati

530

Trinacrii Teucrique uiri, nec maximus omen

Abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten

Muneribus cumulat magnis ac talia fatur:

"Sume pater; nam te uoluit rex magnus Olympi

Talibus auspiciis exsortem ducere honores.

535

Ipsius Anchisae longaeui hoc munus habebis,

Cratera impressum signis, quem Thracius olim

Anchisae genitori in magno munere Cisseus

Ferre sui dederat monimentum et pignus amoris."

Sic fatus cingit uiridanti tempora lauro

540

Et primum ante omnis uictorem appellat Acesten.

Nec bonus Eurytion praelato inuidit honori,

Quamuis solus auem caelo deiecit ab alto.

Proximus ingreditur donis qui uincula rupit,

Extremus uolucri qui fixit harundine malum.

545

At pater Aeneas nondum certamine misso

Custodem ad sese comitemque impubis Iuli

Epytiden uocat, et fidam sic fatur ad aurem:

"Vade age et Ascanio, si iam puerile paratum

Agmen habet secum cursusque instruxit equorum,

550

Ducat auo turmas et sese ostendat in armis

Dic" ait. ipse omnem longo decedere circo

Infusum populum et campos iubet esse patentis.

Incedunt pueri pariterque ante ora parentum

Frenatis lucent in equis, quos omnis euntis

555

Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuuentus.

Omnibus in morem tonsa coma pressa corona;

Cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro,

Pars leuis umero pharetras; it pectore summo

Flexilis obtorti per collum circulus auri.

560

Tres equitum numero turmae ternique uagantur

Ductores; pueri bis seni quemque secuti

Agmine partito fulgent paribusque magistris.

Vna acies iuuenum, ducit quam paruus ouantem

Nomen aui referens Priamus, tua clara, Polite,

565

Progenies, auctura Italos; quem Thracius albis

Portat equus bicolor maculis, uestigia primi

Alba pedis frontemque ostentans arduus albam.

Alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,

Paruus Atys pueroque puer dilectus Iulo.

570

Extremus formaque ante omnis pulcher Iulus

Sidoniost inuectus equo, quem candida Dido

Esse sui dederat monimentum et pignus amoris.

Cetera Trinacriae pubes senioris Acestae

Fertur equis. ****************************

575

Excipiunt plausu pauidos gaudentque tuentes

Dardanidae ueterumque agnoscunt ora parentum.

Postquam omnem laeti consessum oculosque suorum

Lustrauere in equis, signum clamore paratis

Epytides longe dedit insonuitque flagello.

580

Olli discurrere pares atque agmina terni

Diductis soluere choris, rursusque uocati

Conuertere uias infestaque tela tulere.

Inde alios ineunt cursus aliosque recursus

Aduersi spatiis alternosque orbibus orbis

585

Impediunt pugnaeque cient simulacra sub armis;

Et nunc terga fuga nudant, nunc spicula uertunt

Infensi, facta pariter nunc pace feruntur.

Vt quondam Creta fertur Labyrinthus in alta

Parietibus textum caecis iter ancipitemque

590

Mille uiis habuisse dolum, qua signa sequendi

Frangeret indeprensus et irremeabilis error:

Haud alio Teucrum nati uestigia cursu

Impediunt texuntque fugas et proelia ludo,

Delphinum similes qui per maria umida nando

595

Carpathium Libycumque secant luduntque per undas.

Hunc morem cursus atque haec certamina primus

Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,

Rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,

Quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;

600

Albani docuere suos; hinc maxima porro

Accepit Roma et patrium seruauit honorem;

Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen.

Hac celebrata tenus sancto certamina patri.

Hinc primum Fortuna fidem mutata nouauit.

605

Dum uariis tumulo referunt sollemnia ludis,

Irim de caelo misit Saturnia Iuno

Iliacam ad classem uentosque aspirat eunti,

Multa mouens necdum antiquum saturata dolorem.

Illa uiam celerans per mille coloribus arcum

610

Nulli uisa cito decurrit tramite uirgo.

Conspicit ingentem concursum et litora lustrat

Desertosque uidet portus classemque relictam.

At procul in sola secretae Troades acta

Amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum

615

Pontum aspectabant flentes. heu tot uada fessis

Et tantum superesse maris, uox omnibus una.

Vrbem orant, taedet pelagi perferre laborem.

Ergo inter medias sese haud ignara nocendi

Conicit et faciemque deae uestemque reponit;

620

Fit Beroe, Tmarii coniunx longaeua Dorycli,

Cui genus et quondam nomen natique fuissent,

Ac sic Dardanidum mediam se matribus infert.

"O miserae, quas non manus" inquit "Achaica bello

Traxerit ad letum patriae sub moenibus! o gens

625

Infelix, cui te exitio Fortuna reseruat?

Septima post Troiae excidium iam uertitur aestas,

Cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa

Sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum

Italiam sequimur fugientem et uoluimur undis.

630

Hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes:

Quis prohibet muros iacere et dare ciuibus urbem?

O patria et rapti nequiquam ex hoste penates,

Nullane iam Troiae dicentur moenia? nusquam

Hectoreos amnis, Xanthum et Simoenta, uidebo?

635

Quin agite et mecum infaustas exurite puppis.

Nam mihi Cassandrae per somnum uatis imago

Ardentis dare uisa faces: 'hic quaerite Troiam;

Hic domus est' inquit 'uobis.' iam tempus agi res,

Nec tantis mora prodigiis. en quattuor arae

640

Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat."

Haec memorans prima infensum ui corripit ignem

Sublataque procul dextra conixa coruscat

Et iacit. arrectae mentes stupefactaque corda

Iliadum. hic una e multis, quae maxima natu,

645

Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:

"Non Beroe uobis, non haec Rhoeteia, matres,

Est Dorycli coniunx; diuini signa decoris

Ardentisque notate oculos; qui spiritus illi,

Qui uultus uocisque sonus uel gressus eunti.

650

Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui

Aegram, indignantem tali quod sola careret

Munere nec meritos Anchisae inferret honores."

Haec effata. ******************************

At matres primo ancipites oculisque malignis

655

Ambiguae spectare rates miserum inter amorem

Praesentis terrae fatisque uocantia regna:

Cum dea se paribus per caelum sustulit alis

Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

Tum uero attonitae monstris actaeque furore

660

Conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem

(Pars spoliant aras), frondem ac uirgulta facesque

Coniciunt. furit immissis Vulcanus habenis

Transtra per et remos et pictas abiete puppis.

Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri

665

Incensas perfert nauis Eumelus, et ipsi

Respiciunt atram in nimbo uolitare fauillam.

Primus et Ascanius, cursus ut laetus equestris

Ducebat, sic acer equo turbata petiuit

Castra, nec exanimes possunt retinere magistri.

670

"Quis furor iste nouus? quo nunc, quo tenditis" inquit,

"Heu, miserae ciues? non hostem inimicaque castra

Argiuum, uestras spes uritis. en, ego uester

Ascanius!" -galeam ante pedes proiecit inanem,

Qua ludo indutus belli simulacra ciebat.

675

Accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum.

Ast illae diuersa metu per litora passim

Diffugiunt, siluasque et sicubi concaua furtim

Saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque

Mutatae agnoscunt excussaque pectore Iuno est.

680

Sed non idcirco flamma atque incendia uiris

Indomitas posuere; udo sub robore uiuit

Stuppa uomens tardum fumum, lentusque carinas

Est uapor et toto descendit corpore pestis,

Nec uires heroum infusaque flumina prosunt.

685

Tum pius Aeneas umeris abscindere uestem

Auxilioque uocare deos et tendere palmas:

"Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum

Troianos, si quid pietas antiqua labores

Respicit humanos, da flammam euadere classi

690

Nunc, pater, et tenuis Teucrum res eripe leto.

Vel tu, quod superest, infesto fulmine morti,

Si mereor, demitte tuaque hic obrue dextra."

Vix haec ediderat cum effusis imbribus atra

Tempestas sine more furit tonitruque tremescunt

695

Ardua terrarum et campi; ruit aethere toto

Turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris,

Implenturque super puppes, semusta madescunt

Robora, restinctus donec uapor omnis et omnes

Quattuor amissis seruatae a peste carinae.

700

At pater Aeneas casu concussus acerbo

Nunc huc ingentis, nunc illuc pectore curas

Mutabat uersans, Siculisne resideret aruis

Oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.

Tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas

705

Quem docuit multaque insignem reddidit arte

(Haec responsa dabat, uel quae portenderet ira

Magna deum uel quae fatorum posceret ordo)-

Isque his Aenean solatus uocibus infit:

"Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur;

710

Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.

Est tibi Dardanius diuinae stirpis Acestes:

Hunc cape consiliis socium et coniunge uolentem;

Huic trade amissis superant qui nauibus et quos

Pertaesum magni incepti rerumque tuarum est;

715

Longaeuosque senes ac fessas aequore matres

Et quidquid tecum inualidum metuensque pericli est

Delige, et his habeant terris sine moenia fessi;

Vrbem appellabunt permisso nomine Acestam."

Talibus incensus dictis senioris amici

720

Tum uero in curas animo diducitur omnis.

Et Nox atra polum bigis subuecta tenebat:

Visa dehinc caelo facies delapsa parentis

Anchisae subito talis effundere uoces:

"Nate, mihi uita quondam, dum uita manebat,

725

Care magis, nate, Iliacis exercite fatis,

Imperio Iouis huc uenio, qui classibus ignem

Depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est.

Consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes

Dat senior; lectos iuuenes, fortissima corda,

730

Defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu

Debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante

Infernas accede domos et Auerna per alta

Congressus pete, nate, meos. non me impia namque

Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum

735

Concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla

Nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.

Tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces.

Iamque uale; torquet medios Nox umida cursus

Et me saeuus equis Oriens afflauit anhelis."

740

Dixerat et tenuis fugit ceu fumus in auras.

Aeneas "quo deinde ruis? quo proripis?" inquit,

"Quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?"

Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis,

Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae

745

Farre pio et plena supplex ueneratur acerra.

Extemplo socios primumque accersit Acesten

Et Iouis imperium et cari praecepta parentis

Edocet et quae nunc animo sententia constet.

Haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes.

750

Transcribunt urbi matres populumque uolentem

Deponunt, animos nil magnae laudis egentis.

Ipsi transtra nouant flammisque ambessa reponunt

Robora nauigiis, aptant remosque rudentisque,

Exigui numero, sed bello uiuida uirtus.

755

Interea Aeneas urbem designat aratro

Sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam

Esse iubet. gaudet regno Troianus Acestes

Indicitque forum et patribus dat iura uocatis.

Tum uicina astris Erycino in uertice sedes

760

Fundatur Veneri Idaliae tumuloque sacerdos

Ac lucus late sacer additus Anchiseo.

Iamque dies epulata nouem gens omnis, et aris

Factus honos: placidi strauerunt aequora uenti

Creber et aspirans rursus uocat Auster in altum.

765

Exoritur procurua ingens per litora fletus;

Complexi inter se noctemque diemque morantur.

Ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam

Visa maris facies et non tolerabile nomen,

Ire uolunt omnemque fugae perferre laborem.

770

Quos bonus Aeneas dictis solatur amicis

Et consanguineo lacrimans commendat Acestae.

Tris Eryci uitulos et Tempestatibus agnam

Caedere deinde iubet soluique ex ordine funem.

Ipse caput tonsae foliis euinctus oliuae

775

Stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos

Proicit in fluctus ac uina liquentia fundit.

Prosequitur surgens a puppi uentus euntis;

Certatim socii feriunt mare et aequora uerrunt.

At Venus interea Neptunum exercita curis

780

Alloquitur talisque effundit pectore questus:

"Iunonis grauis ira neque exsaturabile pectus

Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis;

Quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla,

Nec Iouis imperio fatisue infracta quiescit.

785

Non media de gente Phrygum exedisse nefandis

Vrbem odiis satis est nec poenam traxe per omnem

Reliquias Troiae: cineres atque ossa peremptae

Insequitur. causas tanti sciat illa furoris.

Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis

790

Quam molem subito excierit: maria omnia caelo

Miscuit Aeoliis nequiquam freta procellis,

In regnis hoc ausa tuis. **********************

Per scelus ecce etiam Troianis matribus actis

Exussit foede puppis et classe subegit

795

Amissa socios ignotae linquere terrae.

Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas

Vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim,

Si concessa peto, si dant ea moenia Parcae."

Tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:

800

"Fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis,

Vnde genus ducis. merui quoque; saepe furores

Compressi et rabiem tantam caelique marisque.

Nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor,

Aeneae mihi cura tui. cum Troia Achilles

805

Exanimata sequens impingeret agmina muris,

Milia multa daret leto, gemerentque repleti

Amnes nec reperire uiam atque euoluere posset

In mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti

Congressum Aenean nec dis nec uiribus aequis

810

Nube caua rapui, cuperem cum uertere ab imo

Structa meis manibus periurae moenia Troiae.

Nunc quoque mens eadem perstat mihi; pelle timores.

Tutus, quos optas, portus accedet Auerni.

Vnus erit tantum amissum quem gurgite quaeres;

815

Vnum pro multis dabitur caput." *******

His ubi laeta deae permulsit pectora dictis,

Iungit equos auro genitor, spumantiaque addit

Frena feris manibusque omnis effundit habenas.

Caeruleo per summa leuis uolat aequora curru;

820

Subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti

Sternitur aequor aquis, fugiunt uasto aethere nimbi.

Tum uariae comitum facies, immania cete,

Et senior Glauci chorus Inousque Palaemon

Tritonesque citi Phorcique exercitus omnis;

825

Laeua tenet Thetis et Melite Panopeaque uirgo,

Nisaee Spioque Thaliaque Cymodoceque.

Hic patris Aeneae suspensam blanda uicissim

Gaudia pertemptant mentem; iubet ocius omnis

Attolli malos, intendi bracchia uelis.

830

Vna omnes fecere pedem pariterque sinistros,

Nunc dextros soluere sinus; una ardua torquent

Cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem.

Princeps ante omnis densum Palinurus agebat

Agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi.

835

Iamque fere mediam caeli Nox umida metam

Contigerat, placida laxabant membra quiete

Sub remis fusi per dura sedilia nautae:

Cum leuis aetheriis delapsus Somnus ab astris

Aera dimouit tenebrosum et dispulit umbras,

840

Te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans

Insonti; puppique deus consedit in alta

Phorbanti similis funditque has ore loquelas:

"Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem,

Aequatae spirant aurae, datur hora quieti.

845

Pone caput fessosque oculos furare labori.

Ipse ego paulisper pro te tua munera inibo."

Cui uix attollens Palinurus lumina fatur:

"Mene salis placidi uultum fluctusque quietos

Ignorare iubes? mene huic confidere monstro?

850

Aenean credam (quid enim?) fallacibus auris

Et caelo, totiens deceptus fraude sereni?"

Talia dicta dabat, clauumque affixus et haerens

Nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat.

Ecce deus ramum Lethaeo rore madentem

855

Vique soporatum Stygia super utraque quassat

Tempora, cunctantique natantia lumina soluit.

Vix primos inopina quies laxauerat artus,

Et super incumbens cum puppis parte reuulsa

Cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas

860

Praecipitem ac socios nequiquam saepe uocantem,

Ipse uolans tenuis se sustulit ales ad auras.

Currit iter tutum non setius aequore classis

Promissisque patris Neptuni interrita fertur.

Iamque adeo scopulos Sirenum aduecta subibat,

865

Difficilis quondam multorumque ossibus albos

(Tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant),

Cum pater amisso fluitantem errare magistro

Sensit et ipse ratem nocturnis rexit in undis

Multa gemens casuque animum concussus amici:

870

"O nimium caelo et pelago confise sereno,

Nudus in ignota, Palinure, iacebis harena."