Lucretius de rerum natura 6

Testo base di riferimento: C. Bailey, 1922

Cura dell'edizione digitale: F. Feraco, 2009

Altre sezioni


Primae frugiparos fetus mortalibus aegris

Dididerunt quondam praeclaro nomine Athenae

Et recreauerunt uitam legesque rogarunt,

Et primae dederunt solacia dulcia uitae,

5

Cum genuere uirum tali cum corde repertum,

Omnia ueridico qui quondam ex ore profudit;

Cuius et extincti propter diuina reperta

Diuulgata uetus iam ad caelum gloria fertur.

Nam cum uidit hic ad uictum quae flagitat usus

10

Omnia iam ferme mortalibus esse parata

Et, proquam possent, uitam consistere tutam,

Diuitiis homines et honore et laude potentis

Affluere atque bona gnatorum excellere fama,

Nec minus esse domi cuiquam tamen anxia corda,

15

Atque animi ingratis uitam uexare <sine ulla>

Pausa atque infestis cogi saeuire querelis,

Intellegit ibi uitium uas efficere ipsum

Omniaque illius uitio corrumpier intus

Quae collata foris et commoda cumque uenirent;

20

Partim quod fluxum pertusumque esse uidebat,

Vt nulla posset ratione explerier umquam;

Partim quod taetro quasi conspurcare sapore

Omnia cernebat, quaecumque receperat, intus.

Veridicis igitur purgauit pectora dictis

25

Et finem statuit cuppedinis atque timoris

Exposuitque bonum summum quo tendimus omnes

Quid foret, atque uiam monstrauit, tramite paruo

Qua possemus ad id recto contendere cursu,

Quidue mali foret in rebus mortalibus passim,

30

Quod fieret naturali uarieque uolaret

Seu casu seu ui, quod sic natura parasset,

Et quibus e portis occurri cuique deceret,

Et genus humanum frustra plerumque probauit

Voluere curarum tristis in pectore fluctus.

35

Nam ueluti pueri trepidant atque omnia caecis

In tenebris metuunt, sic nos in luce timemus

Interdum, nilo quae sunt metuenda magis quam

Quae pueri in tenebris pauitant finguntque futura.

Hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest

40

Non radii solis nec lucida tela diei

Discutiant, sed naturae species ratioque.

Quo magis inceptum pergam pertexere dictis.

Et quoniam docui mundi mortalia templa

Esse <et> natiuo consistere corpore caelum,

45

Et quaecumque in eo fiunt fierique necessest,

Pleraque dissolui, quae restant percipe porro;

Quandoquidem semel insignem conscendere currum

Ventorum exsistant, placentur, <et> omnia rursum

Quae fuerint sint placato conuersa furore,

50

Cetera, quae fieri in terris caeloque tuentur

Mortales, pauidis cum pendent mentibus saepe,

Et faciunt animos humilis formidine diuum

Depressosque premunt ad terram propterea quod

Ignorantia causarum conferre deorum

55

Cogit ad imperium res et concedere regnum.

<>

<>

Nam bene qui didicere deos securum agere aeuum,

Si tamen interea mirantur qua ratione

60

Quaeque geri possint, praesertim rebus in illis

Quae supera caput aetheriis cernuntur in oris,

Rursus in antiquas referuntur religiones

Et dominos acris adsciscunt, omnia posse

Quos miseri credunt, ignari quid queat esse,

65

Quid nequeat, finita potestas denique cuique

Quanam sit ratione atque alte terminus haerens;

Quo magis errantes caeca ratione feruntur.

Quae nisi respuis ex animo longeque remittis

Dis indigna putare alienaque pacis eorum,

70

Delibata deum per te tibi numina sancta

Saepe oberunt; non quo uiolari summa deum uis

Possit, ut ex ira poenas petere imbibat acris,

Sed quia tute tibi placida cum pace quietos

Constitues magnos irarum uoluere fluctus,

75

Nec delubra deum placido cum pectore adibis,

Nec de corpore quae sancto simulacra feruntur

In mentis hominum diuinae nuntia formae,

Suscipere haec animi tranquilla pace ualebis.

Inde uidere licet qualis iam uita sequatur.

80

Quam quidem ut a nobis ratio uerissima longe

Reiciat, quamquam sunt a me multa profecta,

Multa tamen restant et sunt ornanda politis

Versibus; est ratio caeli <species>que tenenda,

Sunt tempestates et fulmina clara canenda,

85

Quid faciant et qua de causa cumque ferantur;

Ne trepides caeli diuisis partibus amens,

Vnde uolans ignis peruenerit aut in utram se

Verterit hinc partem, quo pacto per loca saepta

Insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se:

90

Quorum operum causas nulla ratione uidere

Possunt ac fieri diuino numine rentur.

Tu mihi supremae praescripta ad candida calcis

Currenti spatium praemonstra, callida musa

Calliope, requies hominum diuumque uoluptas,

95

Te duce ut insigni capiam cum laude coronam.

Principio tonitru quatiuntur caerula caeli

Propterea quia concurrunt sublime uolantes

Aetheriae nubes contra pugnantibus uentis.

Nec fit enim sonitus caeli de parte serena,

100

Verum ubicumque magis denso sunt agmine nubes,

Tam magis hinc magno fremitus fit murmure saepe.

Praeterea neque tam condenso corpore nubes

Esse queunt quam sunt lapides ac ligna, neque autem

Tam tenues quam sunt nebulae fumique uolantes;

105

Nam cadere aut bruto deberent pondere pressae

Vt lapides, aut ut fumus constare nequirent

Nec cohibere niues gelidas et grandinis imbris.

Dant etiam sonitum patuli super aequora mundi,

Carbasus ut quondam magnis intenta theatris

110

Dat crepitum malos inter iactata trabesque,

Interdum perscissa furit petulantibus auris

Et fragilis <sonitus> chartarum commeditatur.

Id quoque enim genus in tonitru cognoscere possis,

Aut ubi suspensam uestem chartasque uolantis

115

Verberibus uenti uersant planguntque per auras.

Fit quoque enim interdum <ut> non tam concurrere nubes

Frontibus aduersis possint quam de latere ire

Diuerso motu radentes corpora tractim,

Aridus unde auris terget sonus ille diuque

120

Ducitur, exierunt donec regionibus artis.

Hoc etiam pacto tonitru concussa uidentur

Omnia saepe graui tremere et diuulsa repente

Maxima dissiluisse capacis moenia mundi,

Cum subito ualidi uenti collecta procella

125

Nubibus intorsit sese conclusaque ibidem

Turbine uersanti magis ac magis undique nubem

Cogit uti fiat spisso caua corpore circum,

Post ubi comminuit uis eius et impetus acer,

Tum perterricrepo sonitu dat scissa fragorem.

130

Nec mirum, cum plena animae uesicula parua

Saepe ita dat paruum sonitum displosa repente.

Est etiam ratio, cum uenti nubila perflant,

Vt sonitus faciant. etenim ramosa uidemus

Nubila saepe modis multis atque aspera ferri;

135

Scilicet ut, crebram siluam cum flamina cauri

Perflant, dant sonitum frondes ramique fragorem.

Fit quoque ut interdum ualidi uis incita uenti

Perscindat nubem perfringens impete recto.

Nam quid possit ibi flatus manifesta docet res,

140

Hic, ubi lenior est, in terra cum tamen alta

Arbusta euoluens radicibus haurit ab imis.

Sunt etiam fluctus per nubila, qui quasi murmur

Dant in frangendo grauiter; quod item fit in altis

Fluminibus magnoque mari, cum frangitur aestus.

145

Fit quoque, ubi e nubi in nubem uis incidit ardens

Fulminis; haec multo si forte umore recepit

Ignem, continuo magno clamore trucidat;

Vt calidis candens ferrum e fornacibus olim

Stridit, ubi in gelidum propere demersimus imbrem.

150

Aridior porro si nubes accipit ignem,

Vritur ingenti sonitu succensa repente;

Lauricomos ut si per montis flamma uagetur

Turbine uentorum comburens impete magno;

Nec res ulla magis quam Phoebi Delphica laurus

155

Terribili sonitu flamma crepitante crematur.

Denique saepe geli multus fragor atque ruina

Grandinis in magnis sonitum dat nubibus alte.

Ventus enim cum confercit, franguntur in artum

Concreti montes nimborum et grandine mixti.

160

Fulgit item, nubes ignis cum semina multa

Excussere suo concursu; ceu lapidem si

Percutiat lapis aut ferrum; nam tum quoque lumen

Exsilit et claras scintillas dissipat ignis.

Sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus,

165

Fulgere quam cernant oculi, quia semper ad auris

Tardius adueniunt quam uisum quae moueant res.

Id licet hinc etiam cognoscere, caedere si quem

Ancipiti uideas ferro procul arboris auctum,

Ante fit ut cernas ictum quam plaga per auris

170

Det sonitum, sic fulgorem quoque cernimus ante

Quam tonitrum accipimus, pariter qui mittitur igni

E simili causa, concursu natus eodem.

Hoc etiam pacto uolucri loca lumine tingunt

Nubes et tremulo tempestas impete fulgit.

175

Ventus ubi inuasit nubem et uersatus ibidem

Fecit ut ante cauam docui spissescere nubem,

Mobilitate sua feruescit; ut omnia motu

Percalefacta uides ardescere, plumbea uero

Glans etiam longo cursu uoluenda liquescit.

180

Ergo feruidus hic nubem cum perscidit atram,

Dissipat ardoris quasi per uim expressa repente

Semina quae faciunt nictantia fulgura flammae;

Inde sonus sequitur qui tardius afficit auris

Quam quae perueniunt oculorum ad lumina nostra.

185

Scilicet hoc densis fit nubibus et simul alte

Exstructis aliis alias super impete miro;

Ne tibi sit frudi quod nos inferne uidemus

Quam sint lata magis quam sursum exstructa quid exstent.

Contemplator enim, cum montibus assimulata

190

Nubila portabunt uenti transuersa per auras,

Aut ubi per magnos montis cumulata uidebis

Insuper esse aliis alia atque urgere superne

In statione locata sepultis undique uentis.

Tum poteris magnas moles cognoscere eorum

195

Speluncasque uelut saxis pendentibus structas

Cernere, quas uenti cum tempestate coorta

Complerunt, magno indignantur murmure clausi

Nubibus in caueisque ferarum more minantur;

Nunc hinc nunc illinc fremitus per nubila mittunt

200

Quaerentesque uiam circum uersantur et ignis

Semina conuoluunt <e> nubibus atque ita cogunt

Multa rotantque cauis flammam fornacibus intus,

Donec diuulsa fulserunt nube corusci.

Hac etiam fit uti de causa mobilis ille

205

Deuolet in terram liquidi color aureus ignis,

Semina quod nubis ipsas permulta necessust

Ignis habere; etenim cum sunt umore sine ullo,

Flammeus <est> plerumque colos et splendidus ollis.

Quippe etenim solis de lumine multa necessest

210

Concipere, ut merito rubeant ignisque profundant.

Hasce igitur cum uentus agens contrusit in unum

Compressitque locum cogens, expressa profundunt

Semina quae faciunt flammae fulgere colores.

Fulgit item, cum rarescunt quoque nubila caeli.

215

Nam cum uentus eas leuiter diducit euntis

Dissoluitque, cadant ingratis illa necessest

Semina quae faciunt fulgorem. tum sine taetro

Terrore et sonitu fulgit nulloque tumultu.

Quod superest, <quali> natura praedita constent

220

Fulmina, declarant ictus et inusta uaporis

Signa notaeque grauis halantis sulpuris auras.

Ignis enim sunt haec non uenti signa neque imbris.

Praeterea saepe accendunt quoque tecta domorum

Et celeri flamma dominantur in aedibus ipsis.

225

Hunc tibi subtilem cum primis ignibus ignem

Constituit natura minutis mobilibusque

Corporibus, cui nil omnino obsistere possit.

Transit enim ualidum fulmen per saepta domorum,

Clamor ut ac uoces, transit per saxa, per aera,

230

Et liquidum puncto facit aes in tempore et aurum,

Curat item uasis integris uina repente

Diffugiant, quia nimirum facile omnia circum

Collaxat rareque facit lateramina uasis

Adueniens calor eius et insinuatus in ipsum

235

Mobiliter soluens differt primordia uini.

Quod solis uapor aetatem non posse uidetur

Efficere usque adeo pollens feruore corusco.

Tanto mobilior uis et dominantior haec est.

Nunc ea quo pacto gignantur et impete tanto

240

Fiant ut possint ictu discludere turris,

Disturbare domos, auellere tigna trabesque,

Et monumenta uirum commoliri atque *ciere*,

Exanimare homines, pecudes prosternere passim,

Cetera de genere hoc qua ui facere omnia possint,

245

Expediam, neque <te> in promissis plura morabor.

Fulmina gignier e crassis alteque putandumst

Nubibus exstructis; nam caelo nulla sereno

Nec leuiter densis mittuntur nubibus umquam.

Nam dubio procul hoc fieri manifesta docet res;

250

Quod tunc per totum concrescunt aera nubes,

Vndique uti tenebras omnis Acherunta reamur

Liquisse et magnas caeli complesse cauernas.

Vsque adeo taetra nimborum nocte coorta

Impendent atrae formidinis ora superne,

255

Cum commoliri tempestas fulmina coeptat.

Praeterea persaepe niger quoque per mare nimbus,

Vt picis e caelo demissum flumen, in undas

Sic cadit effertus tenebris procul et trahit atram

Fulminibus grauidam tempestatem atque procellis,

260

Ignibus ac uentis cum primis ipse repletus,

In terra quoque ut horrescant ac tecta requirant.

Sic igitur supera nostrum caput esse putandumst

Tempestatem altam. neque enim caligine tanta

Obruerent terras, nisi inaedificata superne

265

Multa forent multis exempto nubila sole;

Nec tanto possent uenientes opprimere imbri,

Flumina abundare ut facerent camposque natare,

Si non exstructis foret alte nubibus aether.

Hic igitur uentis atque ignibus omnia plena

270

Sunt; ideo passim fremitus et fulgura fiunt.

Quippe etenim supra docui permulta uaporis

Semina habere cauas nubis et multa necessest

Concipere ex solis radiis ardoreque eorum.

Hoc ubi uentus eas idem qui cogit in unum

275

Forte locum quemuis, expressit multa uaporis

Semina seque simul cum eo commiscuit igni,

Insinuatus ibi uertex uersatur in arto

Et calidis acuit fulmen fornacibus intus.

Nam duplici ratione accenditur, ipse sua cum

280

Mobilitate calescit et e contagibus ignis.

Inde ubi percaluit uenti uis <et> grauis ignis

Impetus incessit, maturum tum quasi fulmen

Perscindit subito nubem, ferturque coruscis

Omnia luminibus lustrans loca percitus ardor.

285

Quem grauis insequitur sonitus, displosa repente

Opprimere ut caeli uideantur templa superne.

Inde tremor terras grauiter pertemptat et altum

Murmura percurrunt caelum; nam tota fere tum

Tempestas concussa tremit fremitusque mouentur.

290

Quo de concussu sequitur grauis imber et uber,

Omnis uti uideatur in imbrem uertier aether

Atque ita praecipitans ad diluuiem reuocare:

Tantus discidio nubis uentique procella

Mittitur, ardenti sonitus cum prouolat ictu.

295

Est etiam cum uis extrinsecus incita uenti

Incidit in calidam maturo fulmine nubem;

Quam cum perscidit, extemplo cadit igneus ille

Vertex quem patrio uocitamus nomine fulmen.

Hoc fit idem in partis alias, quocumque tulit uis.

300

Fit quoque ut interdum uenti uis missa sine igni

Igniscat tamen in spatio longoque meatu,

Dum uenit, amittens in cursu corpora quaedam

Grandia quae nequeunt pariter penetrare per auras;

Atque alia ex ipso corradens aere portat

305

Paruula quae faciunt ignem commixta uolando;

Non alia longe ratione ac plumbea saepe

Feruida fit glans in cursu, cum multa rigoris

Corpora dimittens ignem concepit in auris.

Fit quoque ut ipsius plagae uis excitet ignem,

310

Frigida cum uenti pepulit uis missa sine igni,

Nimirum quia, cum uementi perculit ictu,

Confluere ex ipso possunt elementa uaporis

Et simul ex illa quae tum res excipit ictum;

Vt, lapidem ferro cum caedimus, euolat ignis,

315

Nec, quod frigida uis ferrist, hoc setius illi

Semina concurrunt calidi fulgoris ad ictum.

Sic igitur quoque res accendi fulmine debet,

Opportuna fuit si forte et idonea flammis.

Nec temere omnino plane uis frigida uenti

320

Esse potest, ea quae tanta ui missa supernest,

Quin, prius in cursu si non accenditur igni,

At tepefacta tamen ueniat commixta calore.

Mobilitas autem fit fulminis et grauis ictus,

Et celeri ferme percurrunt fulmina lapsu,

325

Nubibus ipsa quod omnino prius incita se uis

Colligit et magnum conamen sumit eundi,

Inde ubi non potuit nubes capere impetis auctum,

Exprimitur uis atque ideo uolat impete miro,

Vt ualidis quae de tormentis missa feruntur.

330

Adde quod e paruis et leuibus est elementis,

Nec facilest tali naturae obsistere quicquam.

Inter enim fugit ac penetrat per rara uiarum,

Non igitur multis offensibus in remorando

Haesitat, hanc ob rem celeri uolat impete labens.

335

Deinde, quod omnino natura pondera deorsum

Omnia nituntur, cum plagast addita uero,

Mobilitas duplicatur et impetus ille grauescit,

Vt uementius et citius quaecumque morantur

Obuia discutiat plagis itinerque sequatur.

340

Denique quod longo uenit impete, sumere debet

Mobilitatem etiam atque etiam, quae crescit eundo

Et ualidas auget uiris et roborat ictum.

Nam facit ut quae sint illius semina cumque

E regione locum quasi in unum cuncta ferantur,

345

Omnia coniciens in eum uoluentia cursum.

Forsitan ex ipso ueniens trahat aere quaedam

Corpora quae plagis incendunt mobilitatem.

Incolumisque uenit per res atque integra transit

Multa, foraminibus liquidus quia transuolat ignis.

350

Multaque perfigit, cum corpora fulminis ipsa

Corporibus rerum inciderunt, qua texta tenentur.

Dissoluit porro facile aes aurumque repente

Conferuefacit, e paruis quia facta minute

Corporibus uis est et leuibus ex elementis,

355

Quae facile insinuantur et insinuata repente

Dissoluunt nodos omnis et uincla relaxant.

Autumnoque magis stellis fulgentibus apta

Concutitur caeli domus undique totaque tellus,

Et cum tempora se ueris florentia pandunt.

360

Frigore enim desunt ignes uentique calore

Deficiunt neque sunt tam denso corpore nubes.

Interutrasque igitur cum caeli tempora constant,

Tum uariae causae concurrunt fulminis omnes.

Nam fretus ipse anni permiscet frigus <et> aestum,

365

Quorum utrumque opus est fabricanda ad fulmina nubi,

Vt discordia <sit> rerum magnoque tumultu

Ignibus et uentis furibundus fluctuet aer.

Prima caloris enim pars est postrema rigoris;

Tempus id est uernum; quare pugnare necessest

370

Dissimilis <res> inter se turbareque mixtas.

Et calor extremus primo cum frigore mixtus

Voluitur, autumni quod fertur nomine tempus,

Hic quoque confligunt hiemes aestatibus acres.

Propterea <freta> sunt haec anni nominitanda,

375

Nec mirumst, in eo si tempore plurima fiunt

Fulmina tempestasque cietur turbida caelo,

Ancipiti quoniam bello turbatur utrimque,

Hinc flammis illinc uentis umoreque mixto.

Hoc est igniferi naturam fulminis ipsam

380

Perspicere et qua ui faciat rem quamque uidere,

Non Tyrrhena retro uoluentem carmina frustra

Indicia occultae diuum perquirere mentis,

Vnde uolans ignis peruenerit aut in utram se

Verterit hinc partem, quo pacto per loca saepta

385

Insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se,

Quidue nocere queat de caelo fulminis ictus.

Quod si Iuppiter atque alii fulgentia diui

Terrifico quatiunt sonitu caelestia templa

Et iaciunt ignem quo cuiquest cumque uoluntas,

390

Cur quibus incautum scelus auersabile cumquest

Non faciunt icti flammas ut fulguris halent

Pectore perfixo, documen mortalibus acre,

Et potius nulla sibi turpi conscius in re

Voluitur in flammis innoxius inque peditur

395

Turbine caelesti subito correptus et igni?

Cur etiam loca sola petunt frustraque laborant?

An tum bracchia consuescunt firmantque lacertos?

In terraque patris cur telum perpetiuntur

Obtundi? cur ipse sinit neque parcit in hostis?

400

Denique cur numquam caelo iacit undique puro

Iuppiter in terras fulmen sonitusque profundit?

An simul ac nubes successere, ipse in eas tum

Descendit, prope ut hinc teli determinet ictus?

In mare qua porro mittit ratione? quid undas

405

Arguit et liquidam molem camposque natantis?

Praeterea si uult caueamus fulminis ictum,

Cur dubitat facere ut possimus cernere missum?

Si nec opinantis autem uult opprimere igni,

Cur tonat ex illa parte, ut uitare queamus,

410

Cur tenebras ante et fremitus et murmura concit?

Et simul in multas partis qui credere possis

Mittere? an hoc ausis numquam contendere factum,

Vt fierent ictus uno sub tempore plures?

At saepest numero factum fierique necessest,

415

Vt pluere in multis regionibus et cadere imbris,

Fulmina sic uno fieri sub tempore multa.

Postremo cur sancta deum delubra suasque

Discutit infesto praeclaras fulmine sedis

Et bene facta deum frangit simulacra suisque

420

Demit imaginibus uiolento uulnere honorem?

Altaque cur plerumque petit loca plurimaque eius

Montibus in summis uestigia cernimus ignis?

Quod superest, facilest ex his cognoscere rebus,

Presteras Grai quos ab re nominitarunt,

425

In mare qua missi ueniant ratione superne.

Nam fit ut interdum tamquam demissa columna

In mare de caelo descendat, quam freta circum

Feruescunt grauiter spirantibus incita flabris,

Et quaecumque in eo tum sint deprensa tumultu

430

Nauigia in summum ueniant uexata periclum.

Hoc fit ubi interdum non quit uis incita uenti

Rumpere quam coepit nubem, sed deprimit, ut sit

In mare de caelo tamquam demissa columna,

Paulatim, quasi quid pugno bracchique superne

435

Coniectu trudatur et extendatur in undas;

Quam cum discidit, hinc prorumpitur in mare uenti

Vis et feruorem mirum concinnat in undis.

Versabundus enim turbo descendit et illam

Deducit pariter lento cum corpore nubem;

440

Quam simul ac grauidam detrusit ad aequora ponti,

Ille in aquam subito totum se immittit et omne

Excitat ingenti sonitu mare feruere cogens.

Fit quoque ut inuoluat uenti se nubibus ipse

Vertex corradens ex aere semina nubis

445

Et quasi demissum caelo prestera imitetur.

Hic ubi se in terras demisit dissoluitque,

Turbinis immanem uim prouomit atque procellae.

Sed quia fit raro omnino montisque necessest

Officere in terris, apparet crebrius idem

450

Prospectu maris in magno caeloque patenti.

Nubila concrescunt, ubi corpora multa uolando

Hoc supero in caeli spatio coiere repente

Asperiora, moris quae possint indupedita

Exiguis tamen inter se comprensa teneri.

455

Haec faciunt primum paruas consistere nubis;

Inde ea comprendunt inter se conque gregantur

Et coniungendo crescunt uentisque feruntur

Vsque adeo donec tempestas saeua coortast.

Fit quoque uti montis uicina cacumina caelo

460

Quam sint quoque magis, tanto magis edita fument

Assidue fuluae nubis caligine crassa

Propterea quia, cum consistunt nubila primum,

Ante uidere oculi quam possint tenuia, uenti

Portantes cogunt ad summa cacumina montis.

465

Hic demum fit uti turba maiore coorta

Et condensa queant apparere et simul ipso

Vertice de montis uideantur surgere in aethram.

Nam loca declarat sursum uentosa patere

Res ipsa et sensus, montis cum ascendimus altos.

470

Praeterea permulta mari quoque tollere toto

Corpora naturam declarant litore uestes

Suspensae, cum concipiunt umoris adhaesum.

Quo magis ad nubis augendas multa uidentur

Posse quoque e salso consurgere momine ponti;

475

Nam ratio consanguineast umoribus omnis.

Praeterea fluuiis ex omnibus et simul ipsa

Surgere de terra nebulas aestumque uidemus.

Quae uelut halitus hinc ita sursum expressa feruntur

Suffunduntque sua caelum caligine et altas

480

Sufficiunt nubis paulatim conueniundo.

Vrget enim quoque signiferi super aetheris aestus

Et quasi densendo subtexit caerula nimbis.

Fit quoque ut hunc ueniant in caelum extrinsecus illa

Corpora quae faciunt nubis nimbosque uolantis.

485

Innumerabilem enim numerum summamque profundi

Esse infinitam docui, quantaque uolarent

Corpora mobilitate ostendi quamque repente

Immemorabile <per> spatium transire solerent.

Haud igitur mirumst si paruo tempore saepe

490

Tam magnis †montis† tempestas atque tenebrae

Coperiant maria ac terras impensa superne,

Vndique quandoquidem per caulas aetheris omnis

Et quasi per magni circum spiracula mundi

Exitus introitusque elementis redditus exstat.

495

Nunc age, quo pacto pluuius concrescat in altis

Nubibus umor et in terras demissus ut imber

Decidat, expediam. primum iam semina aquai

Multa simul uincam consurgere nubibus ipsis

Omnibus ex rebus pariterque ita crescere utrumque,

500

Et nubis et aquam quaecumque in nubibus exstat,

Vt pariter nobis corpus cum sanguine crescit,

Sudor item atque umor quicumque est denique membris.

Concipiunt etiam multum quoque saepe marinum

Vmorem, ueluti pendentia uellera lanae,

505

Cum supera magnum mare uenti nubila portant.

Consimili ratione ex omnibus amnibus umor

Tollitur in nubis. quo cum bene semina aquarum

Multa modis multis conuenere undique adaucta,

Confertae nubes <umorem> mittere certant

510

Dupliciter; nam uis uenti contrudit et ipsa

Copia nimborum turba maiore coacta

Vrget <et> e supero premit ac facit effluere imbris.

Praeterea cum rarescunt quoque nubila uentis

Aut dissoluuntur, solis super icta calore,

515

Mittunt umorem pluuium stillantque, quasi igni

Cera super calido tabescens multa liquescat.

Sed uemens imber fit, ubi uementer utraque

Nubila ui cumulata premuntur et impete uenti.

At retinere diu pluuiae longumque morari

520

Consuerunt, ubi multa cientur semina aquarum

Atque aliis aliae nubes nimbique rigantes

Insuper atque omni uulgo de parte feruntur,

Terraque cum fumans umorem tota redhalat.

Hic ubi sol radiis tempestatem inter opacam

525

Aduersa fulsit nimborum aspergine contra,

Tum color in nigris exsistit nubibus arci.

Cetera quae sursum crescunt sursumque creantur,

Et quae concrescunt in nubibus, omnia, prorsum

Omnia, nix uenti grando gelidaeque pruinae

530

Et uis magna geli, magnum duramen aquarum,

Et mora quae fluuios passim refrenat auentis,

Perfacilest tamen haec reperire animoque uidere

Omnia quo pacto fiant quareue creentur,

Cum bene cognoris elementis reddita quae sint.

535

Nunc age quae ratio terrai motibus exstet

Percipe. et in primis terram fac ut esse rearis

Subter item ut supera uentosis undique plenam

Speluncis multosque lacus multasque lacunas

In gremio gerere et rupis deruptaque saxa;

540

Multaque sub tergo terrai flumina tecta

Voluere ui fluctus summersaque saxa putandumst.

Vndique enim similem esse sui res postulat ipsa.

His igitur rebus subiunctis suppositisque

Terra superne tremit magnis concussa ruinis,

545

Subter ubi ingentis speluncas subruit aetas;

Quippe cadunt toti montes magnoque repente

Concussu late disserpunt inde tremores.

Et merito, quoniam plaustri concussa tremescunt

Tecta uiam propter non magno pondere tota,

550

Nec minus exsultant †es dupuis† cumque uiai

Ferratos utrimque rotarum succutit orbis.

Fit quoque, ubi in magnas aquae uastasque lacunas

Gleba uetustate e terra prouoluitur ingens,

Vt iactetur aquae fluctu quoque terra uacillans;

555

Vt uas interdum non quit constare, nisi umor

Destitit in dubio fluctu iactarier intus.

Praeterea uentus cum per loca subcaua terrae

Collectus parte ex una procumbit et urget

Obnixus magnis speluncas uiribus altas,

560

Incumbit tellus quo uenti prona premit uis.

Tum supera terram quae sunt exstructa domorum

Ad caelumque magis quanto sunt edita quaeque,

Inclinata minent in eandem prodita partem

Protractaeque trabes impendent ire paratae.

565

Et metuunt magni naturam credere mundi

Exitiale aliquod tempus clademque manere,

Cum uideant tantam terrarum incumbere molem!

Quod nisi respirent uenti, uis nulla refrenet

Res neque ab exitio possit reprehendere euntis.

570

Nunc quia respirant alternis inque grauescunt

Et quasi collecti redeunt ceduntque repulsi,

Saepius hanc ob rem minitatur terra ruinas

Quam facit; inclinatur enim retroque recellit

Et recipit prolapsa suas in pondera sedis.

575

Hac igitur ratione uacillant omnia tecta,

Summa magis mediis, media imis, ima perhilum.

Est haec eiusdem quoque magni causa tremoris,

Ventus ubi atque animae subito uis maxima quaedam

Aut extrinsecus aut ipsa tellure coorta

580

In loca se caua terrai coniecit ibique

Speluncas inter magnas fremit ante tumultu

Versabunda<que> portatur, post incita cum uis

Exagitata foras erumpitur et simul altam

Diffindens terram magnum concinnat hiatum.

585

In Syria Sidone quod accidit et fuit Aegi

In Peloponneso, quas exitus hic animai

Disturbat urbis et terrae motus obortus.

Multaque praeterea ceciderunt moenia magnis

Motibus in terris et multae per mare pessum

590

Subsedere suis pariter cum ciuibus urbes.

Quod nisi prorumpit, tamen impetus ipse animai

Et fera uis uenti per crebra foramina terrae

Dispertitur ut horror et incutit inde tremorem;

Frigus uti nostros penitus cum uenit in artus,

595

Concutit inuitos cogens tremere atque mouere.

Ancipiti trepidant igitur terrore per urbis,

Tecta superne timent, metuunt inferne cauernas

Terrai ne dissoluat natura repente,

Neu distracta suum late dispandat hiatum

600

Atque suis confusa uelit complere ruinis.

Proinde licet quamuis caelum terramque reantur

Incorrupta fore aeternae mandata saluti;

Et tamen interdum praesens uis ipsa pericli

Subdit et hunc stimulum quadam de parte timoris,

605

Ne pedibus raptim tellus subtracta feratur

In barathrum rerumque sequatur prodita summa

Funditus et fiat mundi confusa ruina.

Principio mare mirantur non reddere maius

Naturam, quo sit tantus decursus aquarum,

610

Omnia quo ueniant ex omni flumina parte.

Adde uagos imbris tempestatesque uolantis,

Omnia quae maria ac terras sparguntque rigantque;

Adde suos fontis; tamen ad maris omnia summam

Guttai uix instar erunt unius adaugmen;

615

Quo minus est mirum mare non augescere magnum.

Praeterea magnam sol partem detrahit aestu.

Quippe uidemus enim uestis umore madentis

Exsiccare suis radiis ardentibus solem:

At pelage multa et late substrata uidemus.

620

Proinde licet quamuis ex uno quoque loco sol

Vmoris paruam delibet ab aequore partem;

Largiter in tanto spatio tamen auferet undis.

Tum porro uenti quoque magnam tollere partem

Vmoris possunt uerrentes aequora, uentis

625

Vna nocte uias quoniam persaepe uidemus

Siccari mollisque luti concrescere crustas.

Praeterea docui multum quoque tollere nubis

Vmorem magno conceptum ex aequore ponti

Et passim toto terrarum spargere in orbi,

630

Cum pluit in terris et uenti nubila portant.

Postremo quoniam raro cum corpore tellus

Est, et coniunctast, oras maris undique cingens,

Debet, ut in mare de terris uenit umor aquai,

In terras itidem manare ex aequore salso;

635

Percolatur enim uirus retroque remanat

Materies umoris et ad caput amnibus omnis

Confluit, inde super terras redit agmine dulci

Qua uia secta semel liquido pede detulit undas.

Nunc ratio quae sit, per fauces montis ut Aetnae

640

Exspirent ignes interdum turbine tanto,

Expediam. neque enim mediocri clade coorta

Flammea tempestas Siculum dominata per agros

Finitimis ad se conuertit gentibus ora,

Fumida cum caeli scintillare omnia templa

645

Cernentes pauida complebant pectora cura,

Quid moliretur rerum natura nouarum.

Hisce tibi in rebus latest alteque uidendum

Et longe cunctas in partis dispiciendum,

Vt reminiscaris summam rerum esse profundam

650

Et uideas caelum summai totius unum

Quam sit paruula pars et quam multesima constet

Nec tota pars, homo terrai quota totius unus.

Quod bene propositum si plane contueare

Ac uideas plane, mirari multa relinquas.

655

Numquis enim nostrum miratur siquis in artus

Accepit calido febrim feruore coortam

Aut alium quemuis morbi per membra dolorem?

Obturgescit enim subito pes, arripit acer

Saepe dolor dentis, oculos inuadit in ipsos,

660

Exsistit sacer ignis et urit corpore serpens

Quamcumque arripuit partem, repitque per artus,

Nimirum quia sunt multarum semina rerum,

Et satis haec tellus morbi caelumque mali fert,

Vnde queat uis immensi procrescere morbi.

665

Sic igitur toti caelo terraeque putandumst

Ex infinito satis omnia suppeditare,

Vnde repente queat tellus concussa moueri

Perque mare ac terras rapidus percurrere turbo,

Ignis abundare Aetnaeus, flammescere caelum.

670

Id quoque enim fit et ardescunt caelestia templa

Et tempestates pluuiae grauiore coortu

Sunt, ubi forte ita se tetulerunt semina aquarum.

"At nimis est ingens incendi turbidus ardor."

Scilicet et fluuius, qui uisus maximus ei

675

Qui non ante aliquem maiorem uidit, et ingens

Arbor homoque uidetur, et omnia de genere omni

Maxima quae uidit quisque, haec ingentia fingit,

Cum tamen omnia cum caelo terraque marique

Nil sint ad summam summai totius omnem.

680

Nunc tamen illa modis quibus irritata repente

Flamma foras uastis Aetnae fornacibus efflet,

Expediam. primum totius subcaua montis

Est natura, fere silicum suffulta cauernis.

Omnibus est porro in speluncis uentus et aer.

685

Ventus enim fit, ubi est agitando percitus aer.

Hic ubi percaluit calefecitque omnia circum

Saxa furens, qua contingit, terramque, et ab ollis

Excussit calidum flammis uelocibus ignem,

Tollit se ac rectis ita faucibus eicit alte.

690

Fert itaque ardorem longe longeque fauillam

Differt et crassa uoluit caligine fumum

Extruditque simul mirando pondere saxa;

Ne dubites quin haec animai turbida sit uis.

Praeterea magna ex parti mare montis ad eius

695

Radices frangit fluctus aestumque resorbet.

Ex hoc usque mari speluncae montis ad altas

Perueniunt subter fauces. hac ire fatendumst

Et penetrare mari penitus res cogit aperto

Atque efflare foras ideoque extollere flammam

700

Saxaque subiectare et harenae tollere nimbos.

In summo sunt uertice enim crateres, ut ipsi

Nominitant; nos quod fauces perhibemus et ora.

Sunt aliquot quoque res quarum unam dicere causam

Non satis est, uerum pluris, unde una tamen sit;

705

Corpus ut exanimum siquod procul ipse iacere

Conspicias hominis, fit ut omnis dicere causas

Conueniat leti, dicatur ut illius una.

Nam neque eum ferro nec frigore uincere possis

Interiisse neque a morbo neque forte ueneno,

710

Verum aliquid genere esse ex hoc quod contigit ei

Scimus. item in multis hoc rebus dicere habemus.

Nilus in aestatem crescit campisque redundat

Vnicus in terris, Aegypti totius amnis.

Is rigat Aegyptum medium per saepe calorem,

715

Aut quia sunt aestate aquilones ostia contra,

Anni tempore eo qui etesiae esse feruntur,

Et contra fluuium flantes remorantur et undas

Cogentes sursus replent coguntque manere.

Nam dubio procul haec aduerso flabra feruntur

720

Flumine, quae gelidis ab stellis axis aguntur.

Ille ex aestifera parti uenit amnis ab austro,

Inter nigra uirum percocto saecla colore

Exoriens penitus media ab regione diei.

Est quoque uti possit magnus congestus harenae

725

Fluctibus aduersis oppilare ostia contra,

Cum mare permotum uentis ruit intus harenam;

Quo fit uti pacto liber minus exitus amnis

Et procliuis item fiat minus impetus undis.

Fit quoque uti pluuiae forsan magis ad caput ei

730

Tempore eo fiant, quo etesia flabra aquilonum

Nubila coniciunt in eas tunc omnia partis.

Scilicet ad mediam regionem eiecta diei

Cum conuenerunt, ibi ad altos denique montis

Contrusae nubes coguntur uique premuntur.

735

Forsitan Aethiopum penitus de montibus altis

Crescat, ubi in campos albas decedere ningues

Tabificis subigit radiis sol omnia lustrans.

Nunc age, Auerna tibi quae sint loca cumque lacusque

Expediam, quali natura praedita constent.

740

Principio, quod Auerna uocantur nomine, id ab re

Impositumst, quia sunt auibus contraria cunctis,

E regione ea quod loca cum uenere uolantes,

Remigi oblitae pennarum uela remittunt

Praecipitesque cadunt molli ceruice profusae

745

In terram, si forte ita fert natura locorum,

Aut in aquam, si forte lacus substratus Auernist.

Is locus est Cumas apud, acri sulpure montes

Oppleti calidis ubi fumant fontibus aucti;

Est et Athenaeis in moenibus, arcis in ipso

750

Vertice, Palladis ad templum Tritonidis almae,

Quo numquam pennis appellunt corpora raucae

Cornices, non cum fumant altaria donis.

Vsque adeo fugitant non iras Palladis acris

Peruigili causa, Graium ut cecinere poetae,

755

Sed natura loci opus efficit ipsa suapte.

In Syria quoque fertur item locus esse uideri,

Quadrupedes quoque quo simul ac uestigia primum

Intulerint, grauiter uis cogat concidere ipsa,

Manibus ut si sint diuis mactata repente.

760

Omnia quae naturali ratione geruntur,

Et quibus e fiant causis apparet origo;

Ianua ne †poteis† Orci regionibus esse

Credatur, post hinc animas Acheruntis in oras

Ducere forte deos manis inferne reamur,

765

Naribus alipedes ut cerui saepe putantur

Ducere de latebris serpentia saecla ferarum.

Quod procul a uera quam sit ratione repulsum

Percipe; nam de re nunc ipsa dicere conor.

Principio hoc dico, quod dixi saepe quoque ante,

770

In terra cuiusque modi rerum esse figuras;

Multa, cibo quae sunt, uitalia, multaque, morbos

Incutere et mortem quae possint accelerare.

Et magis esse aliis alias animantibus aptas

Res ad uitai rationem ostendimus ante

775

Propter dissimilem naturam dissimilisque

Texturas inter sese primasque figuras.

Multa meant inimica per auris, multa per ipsas

Insinuant naris infesta atque aspera †tactu†,

Nec sunt multa parum tactu uitanda neque autem

780

Aspectu fugienda saporeque tristia quae sint.

Deinde uidere licet quam multae sint homini res

Acriter infesto sensu spurcaeque grauesque;

Arboribus primum certis grauis umbra tributa

Vsque adeo, capitis faciant ut saepe dolores,

785

Siquis eas subter iacuit prostratus in herbis.

Est etiam magnis Heliconis montibus arbor

Floris odore hominem taetro consueta necare.

Scilicet haec ideo terris ex omnia surgunt,

Multa modis multis multarum semina rerum

790

Quod permixta gerit tellus discretaque tradit.

Nocturnumque recens extinctum lumen ubi acri

Nidore offendit naris, consopit ibidem,

Concidere et spumas qui morbo mittere sueuit.

Castoreoque graui mulier sopita recumbit

795

Et manibus nitidum teneris opus effluit ei,

Tempore eo si odoratast quo menstrua soluit.

Multaque praeterea languentia membra per artus

Soluunt atque animam labefactant sedibus intus.

Denique si calidis etiam cunctere lauabris

800

Plenior et fueris, solio feruentis aquai

Quam facile in medio fit uti des saepe ruinas!

Carbonumque grauis uis atque odor insinuatur

Quam facile in cerebrum, nisi aquam praecepimus ante!

At cum membra domans percepit feruida febris,

805

Tum fit odor uini plagae mactabilis instar.

Nonne uides etiam terra quoque sulpur in ipsa

Gignier et taetro concrescere odore bitumen;

Denique ubi argenti uenas aurique sequuntur,

Terrai penitus scrutantes abdita ferro,

810

Qualis exspiret Scaptensula subter odores?

Quidue mali fit ut exhalent aurata metalla!

Quas hominum reddunt facies qualisque colores!

Nonne uides audisue perire in tempore paruo

Quam soleant et quam uitai copia desit,

815

Quos opere in tali cohibet uis magna necessis?

Hos igitur tellus omnis exaestuat aestus

Exspiratque foras in apertum promptaque caeli.

Sic et Auerna loca alitibus summittere debent

Mortiferam uim, de terra quae surgit in auras,

820

Vt spatium caeli quadam de parte uenenet;

Quo simul ac primum pennis delata sit ales,

Impediatur ibi caeco correpta ueneno,

Vt cadat e regione loci, qua derigit aestus.

Quo cum corruit, hic eadem uis illius aestus

825

Reliquias uitae membris ex omnibus aufert.

Quippe etenim primo quasi quendam conciet aestum.

Posterius fit uti, cum iam cecidere ueneni

In fontis ipsos, ibi sit quoque uita uomenda

Propterea quod magna mali fit copia circum.

830

Fit quoque ut interdum uis haec atque aestus Auerni

Aera, qui inter auis cumquest terramque locatus,

Discutiat, prope uti locus hic linquatur inanis.

Cuius ubi e regione loci uenere uolantes,

Claudicat extemplo pinnarum nisus inanis

835

Et conamen utrimque alarum proditur omne.

Hic ubi nixari nequeunt insistereque alis,

Scilicet in terram delabi pondere cogit

Natura, et uacuum prope iam per inane iacentes

Dispergunt animas per caulas corporis omnis.

840

Frigidior porro in puteis aestate fit umor,

Rarescit quia terra calore et semina siquae

Forte uaporis habet proprii, dimittit in auras.

Quo magis est igitur tellus effeta calore,

Fit quoque frigidior qui in terrast abditus umor.

845

Frigore cum premitur porro omnis terra coitque

Et quasi concrescit, fit scilicet ut coeundo

Exprimat in puteos si quem gerit ipsa calorem.

Esse apud Hammonis fanum fons luce diurna

Frigidus et calidus nocturno tempore fertur.

850

Hunc homines fontem nimis admirantur et acri

Sole putant subter terras feruescere raptim,

Nox ubi terribili terras caligine texit.

Quod nimis a uerast longe ratione remotum.

Quippe ubi sol nudum contractans corpus aquai

855

Non quierit calidum supera de reddere parte,

Cum superum lumen tanto feruore fruatur,

Qui queat hic subter tam crasso corpore terram

Percoquere umorem et calido satiare uapore?

Praesertim cum uix possit per saepta domorum

860

Insinuare suum radiis ardentibus aestum.

Quae ratiost igitur? nimirum terra magis quod

Rara tepet circum fontem quam cetera tellus

Multaque sunt ignis prope semina corpus aquai.

Hoc ubi roriferis terram nox obruit umbris,

865

Extemplo penitus frigescit terra coitque.

Hac ratione fit ut, tamquam compressa manu sit,

Exprimat in fontem quae semina cumque habet ignis,

Quae calidum faciunt laticis tactum atque uaporem.

Inde ubi sol radiis terram dimouit obortus

870

Et rarefecit calido gliscente uapore,

Rursus in antiquas redeunt primordia sedis

Ignis et in terram cedit calor omnis aquai.

Frigidus hanc ob rem fit fons in luce diurna.

Praeterea solis radiis iactatur aquai

875

Vmor et in lucem tremulo rarescit ab aestu;

Propterea fit uti quae semina cumque habet ignis

Dimittat; quasi saepe gelum, quod continet in se,

Mittit et exsoluit glaciem nodosque relaxat.

Frigidus est etiam fons, supra quem sita saepe

880

Stuppa iacit flammam concepto protinus igni,

Taedaque consimili ratione accensa per undas

Collucet, quocumque natans impellitur auris.

Nimirum quia sunt in aqua permulta uaporis

Semina de terraque necessest funditus ipsa

885

Ignis corpora per totum consurgere fontem

Et simul exspirare foras exireque in auras,

Non ita multa tamen, calidus queat ut fieri fons.

Praeterea dispersa foras erumpere cogit

Vis per aquam subito sursumque ea conciliari.

890

Quod genus endo marist Aradi fons, dulcis aquai

Qui scatit et salsas circum se dimouet undas;

Et multis aliis praebet regionibus aequor

Vtilitatem opportunam sitientibus nautis,

Quod dulcis inter salsas interuomit undas.

895

Sic igitur per eum possunt erumpere fontem

Et scatere illa foras in stuppam semina; quae cum

Conueniunt aut in taedai corpore adhaerent,

Ardescunt facile extemplo, quia multa quoque in se

Semina habent ignis stuppae taedaeque latentis.

900

Nonne uides etiam, nocturna ad lumina linum

Nuper ubi extinctum admoueas, accendier ante

Quam tetigit flammam, taedamque pari ratione?

Multaque praeterea prius ipso tacta uapore

Eminus ardescunt quam comminus imbuat ignis.

905

Hoc igitur fieri quoque in illo fonte putandumst.

Quod superest, agere incipiam quo foedere fiat

Naturae, lapis hic ut ferrum ducere possit,

Quam Magneta uocant patrio de nomine Grai,

Magnetum quia fit patriis in finibus ortus.

910

Hunc homines lapidem mirantur; quippe catenam

Saepe ex anellis reddit pendentibus ex se.

Quinque etenim licet interdum plurisque uidere

Ordine demisso leuibus iactarier auris,

Vnus ubi ex uno dependet subter adhaerens

915

Ex alioque alius lapidis uim uinclaque noscit:

Vsque adeo permananter uis perualet eius.

Hoc genus in rebus firmandumst multa prius quam

Ipsius rei rationem reddere possis,

Et nimium longis ambagibus est adeundum;

920

Quo magis attentas auris animumque reposco.

Principio omnibus ab rebus, quascumque uidemus,

Perpetuo fluere ac mitti spargique necessest

Corpora quae feriant oculos uisumque lacessant.

Perpetuoque fluunt certis ab rebus odores;

925

Frigus ut <a> fluuiis, calor ab sole, aestus ab undis

Aequoris exesor moerorum litora propter.

Nec uarii cessant sonitus manare per auris.

Denique in os salsi uenit umor saepe saporis,

Cum mare uersamur propter, dilutaque contra

930

Cum tuimur misceri absinthia, tangit amaror.

Vsque adeo omnibus ab rebus res quaeque fluenter

Fertur et in cunctas dimittitur undique partis

Nec mora nec requies interdatur ulla fluendi,

Perpetuo quoniam sentimus, et omnia semper

935

Cernere odorari licet et sentire sonare.

Nunc omnes repetam quam raro corpore sint res

Commemorare; quod in primo quoque carmine claret.

Quippe etenim, quamquam multas hoc pertinet ad res

Noscere, cum primis hanc ad rem protinus ipsam,

940

Qua de disserere aggredior, firmare necessest

Nil esse in promptu nisi mixtum corpus inani.

Principio fit ut in speluncis saxa superna

Sudent umore et guttis manantibus stillent.

Manat item nobis e toto corpore sudor,

945

Crescit barba pilique per omnia membra, per artus.

Diditur in uenas cibus omnis, auget alitque

Corporis extremas quoque partis unguiculosque.

Frigus item transire per aes calidumque uaporem

Sentimus, sentimus item transire per aurum

950

Atque per argentum, cum pocula plena tenemus.

Denique per dissaepta domorum saxea uoces

Peruolitant, permanat odor frigusque uaporque

Ignis, qui ferri quoque uim penetrare sueuit,

Denique qua circum caeli lorica coercet,

955

Morbida uisque simul, cum extrinsecus insinuatur,

Et tempestates terra caeloque coortae,

In caelum terrasque remotae iure facessunt;

Quandoquidem nil est nisi raro corpore nexum.

Huc accedit uti non omnia, quae iaciuntur

960

Corpora cumque ab rebus, eodem praedita sensu

Atque eodem pacto rebus sint omnibus apta.

Principio terram sol excoquit et facit are,

At glaciem dissoluit et altis montibus altas

Exstructas<que> niues radiis tabescere cogit.

965

Denique cera liquefit in eius posta uapore.

Ignis item liquidum facit aes aurumque resoluit,

At coria et carnem trahit et conducit in unum.

Vmor aquae porro ferrum condurat ab igni,

At coria et carnem mollit durata calore.

970

Barbigeras oleaster eo iuuat usque capellas,

Effluat ambrosia quasi uero et nectare tinctus;

Qua nil est homini quod amarius frondeat esca.

Denique amaracinum fugitat sus et timet omne

Vnguentum; nam saetigeris subus acre uenenumst,

975

Quod nos interdum tamquam recreare uidetur.

At contra nobis caenum taeterrima cum sit

Spurcities, eadem subus haec iucunda uidetur,

Insatiabiliter toti ut uoluantur ibidem.

Hoc etiam superest, ipsa quam dicere de re

980

Aggredior quod dicendum prius esse uidetur.

Multa foramina cum uariis sint reddita rebus,

Dissimili inter se natura praedita debent

Esse et habere suam naturam quaeque uiasque.

Quippe etenim uarii sensus animantibus insunt,

985

Quorum quisque suam proprie rem percipit in se.

Nam penetrare alio sonitus alioque saporem

Cernimus e sucis, alio nidoris odores.

<>

<>

990

Praeterea manare aliud per saxa uidetur,

Atque aliud lignis, aliud transire per aurum,

Argentoque foras aliud uitroque meare.

Nam fluere hac species, illac calor ire uidetur,

Atque aliis aliud citius transmittere eadem.

995

Scilicet id fieri cogit natura uiarum

Multimodis uarians, ut paulo ostendimus ante,

Propter dissimilem naturam textaque rerum.

Quapropter, bene ubi haec confirmata atque locata

Omnia constiterint nobis praeposta parata,

1000

Quod superest, facile hinc ratio reddetur et omnis

Causa patefiet quae ferri pelliciat uim.

Principio fluere e lapide hoc permulta necessest

Semina siue aestum qui discutit aera plagis,

Inter qui lapidem ferrumque est cumque locatus.

1005

Hoc ubi inanitur spatium multusque uacefit

In medio locus, extemplo primordia ferri

In uacuum prolapsa cadunt coniuncta; fit utqui

Anulus ipse sequatur eatque ita corpore toto.

Nec res ulla magis primoribus ex elementis

1010

Indupedita suis arte conexa cohaeret

Quam ualidi ferri natura et frigidus horror.

Quo minus est mirum, quod ducitur ex elementis,

Corpora si nequeunt e ferro plura coorta

In uacuum ferri, quin anulus ipse sequatur;

1015

Quod facit, et sequitur, donec peruenit ad ipsum

Iam lapidem caecisque in eo compagibus haesit.

Hoc fit idem cunctas in partis, unde uacefit

Cumque locus, siue e transuerso siue superne

Corpora continuo in uacuum uicina feruntur.

1020

Quippe agitantur enim plagis aliunde nec ipsa

Sponte sua sursum possunt consurgere in auras.

Huc accedit item, quare queat id magis esse,

Haec quoque res adiumento, motusque iuuatur,

Quod, simul a fronte est anelli rarior aer

1025

Factus inanitusque locus magis ac uacuatus,

Continuo fit uti qui post est cumque locatus

Aer a tergo quasi prouehat atque propellat.

Semper enim circumpositus res uerberat aer;

Sed tali fit uti propellat tempore ferrum,

1030

Parte quod ex una spatium uacat et capit in se.

Hic, tibi quem memoro, per crebra foramina ferri

Paruas ad partis subtiliter insinuatus

Trudit et impellit, quasi nauem uelaque uentus.

Denique res omnes debent in corpore habere

1035

Aera, quandoquidem raro sunt corpore et aer

Omnibus est rebus circumdatus appositusque.

Hic igitur, penitus qui in ferrost abditus aer,

Sollicito motu semper iactatur eoque

Verberat anellum dubio procul et ciet intus;

1040

Scilicet ille eodem fertur quo praecipitauit

Iam semel et partem in uacuam conamina sumpsit.

Fit quoque ut a lapide hoc ferri natura recedat

Interdum, fugere atque sequi consueta uicissim.

Exsultare etiam Samothracia ferrea uidi

1045

Et ramenta simul ferri furere intus aenis

In scaphiis, lapis hic Magnes cum subditus esset:

Vsque adeo fugere a saxo gestire uidetur.

Aere interposito discordia tanta creatur

Propterea quia nimirum prius aestus ubi aeris

1050

Praecepit ferrique uias possedit apertas,

Posterior lapidis uenit aestus et omnia plena

Inuenit in ferro neque habet qua tranet ut ante.

Cogitur offensare igitur pulsareque fluctu

Ferrea texta suo; quo pacto respuit ab se

1055

Atque per aes agitat, sine eo quod saepe resorbet.

Illud in his rebus mirari mitte, quod aestus

Non ualet e lapide hoc alias impellere item res.

Pondere enim fretae partim stant; quod genus aurum;

Et partim raro quia sunt cum corpore, ut aestus

1060

Peruolet intactus, nequeunt impellier usquam;

Lignea materies in quo genere esse uidetur.

Interutrasque igitur ferri natura locata

Aeris ubi accepit quaedam corpuscula, tum fit,

Impellant ut eam Magnesia flumine saxa.

1065

Nec tamen haec ita sunt aliarum rerum aliena,

Vt mihi multa parum genere ex hoc suppeditentur

Quae memorare queam inter se singlariter apta.

Saxa uides primum sola colescere calce.

Glutine materies taurino iungitur una,

1070

Vt uitio uenae tabularum saepius hiscant

Quam laxare queant compages taurea uincla.

Vitigeni latices aquai fontibus audent

Misceri, cum pix nequeat grauis et leue oliuum.

Purpureusque color conchyli iungitur una

1075

Corpore cum lanae, dirimi qui non queat usquam,

Non si Neptuni fluctu renouare operam des,

Non, mare si totum uelit eluere omnibus undis.

Denique non auro res aurum copulat una

Aerique <aes> plumbo fit uti iungatur ab albo?

1080

Cetera iam quam multa licet reperire? quid ergo?

Nec tibi tam longis opus est ambagibus usquam,

Nec me tam multam hic operam consumere par est,

Sed breuiter paucis praestat comprendere multa.

Quorum ita texturae ceciderunt mutua contra,

1085

Vt caua conueniant plenis haec illius illa

Huiusque inter se, iunctura haec optima constat.

Est etiam, quasi ut anellis hamisque plicata

Inter se quaedam possint coplata teneri;

Quod magis in lapide hoc fieri ferroque uidetur.

1090

Nunc ratio quae sit morbis aut unde repente

Mortiferam possit cladem conflare coorta

Morbida uis hominum generi pecudumque cateruis,

Expediam. primum multarum semina rerum

Esse supra docui quae sint uitalia nobis,

1095

Et contra quae sint morbo mortique necessest

Multa uolare. ea cum casu sunt forte coorta

Et perturbarunt caelum, fit morbidus aer.

Atque ea uis omnis morborum pestilitasque

Aut extrinsecus ut nubes nebulaeque superne

1100

Per caelum ueniunt, aut ipsa saepe coortae

De terra surgunt, ubi putorem umida nactast

Intempestiuis pluuiisque et solibus icta.

Nonne uides etiam caeli nouitate et aquarum

Temptari procul a patria quicumque domoque

1105

Adueniunt ideo quia longe discrepitant res?

Nam quid Brittannis caelum differre putamus,

Et quod in Aegypto est qua mundi claudicat axis,

Quidue quod in Ponto est differre, et Gadibus atque

Vsque ad nigra uirum percocto saecla colore?

1110

Quae cum quattuor inter se diuersa uidemus

Quattuor a uentis et caeli partibus esse,

Tum color et facies hominum distare uidentur

Largiter et morbi generatim saecla tenere.

Est elephas morbus qui propter flumina Nili

1115

Gignitur Aegypto in media neque praeterea usquam.

Atthide temptantur gressus oculique in Achaeis

Finibus. inde aliis alius locus est inimicus

Partibus ac membris: uarius concinnat id aer.

Proinde ubi se caelum, quod nobis forte alienum,

1120

Commouet atque aer inimicus serpere coepit,

Vt nebula ac nubes paulatim repit et omne

Qua graditur conturbat et immutare coactat,

Fit quoque ut, in nostrum cum uenit denique caelum,

Corrumpat reddatque sui simile atque alienum.

1125

Haec igitur subito clades noua pestilitasque

Aut in aquas cadit aut fruges persidit in ipsas

Aut alios hominum pastus pecudumque cibatus,

Aut etiam suspensa manet uis aere in ipso

Et, cum spirantes mixtas hinc ducimus auras,

1130

Illa quoque in corpus pariter sorbere necessest.

Consimili ratione uenit bubus quoque saepe

Pestilitas et iam pigris balantibus aegror.

Nec refert utrum nos in loca deueniamus

Nobis aduersa et caeli mutemus amictum,

1135

An caelum nobis ultro natura †corumptum

Deferat aut aliquid quo non consueuimus uti,

Quod nos aduentu possit temptare recenti.

Haec ratio quondam morborum et mortifer aestus

Finibus in Cecropis funestos reddidit agros

1140

Vastauitque uias, exhausit ciuibus urbem.

Nam penitus ueniens Aegypti finibus ortus,

Aera permensus multum camposque natantis,

Incubuit tandem populo Pandionis omni.

Inde cateruatim morbo mortique dabantur.

1145

Principio caput incensum feruore gerebant

Et duplices oculos suffusa luce rubentis.

Sudabant etiam fauces intrinsecus atrae

Sanguine et ulceribus uocis uia saepta coibat

Atque animi interpres manabat lingua cruore

1150

Debilitata malis, motu grauis, aspera tactu.

Inde ubi per fauces pectus complerat et ipsum

Morbida uis in cor maestum confluxerat aegris,

Omnia tum uero uitai claustra lababant.

Spiritus ore foras taetrum uoluebat odorem,

1155

Rancida quo perolent proiecta cadauera ritu.

Atque animi prorsum uires totius <et> omne

Languebat corpus leti iam limine in ipso.

Intolerabilibusque malis erat anxius angor

Assidue comes et gemitu commixta querela.

1160

Singultusque frequens noctem per saepe diemque

Corripere assidue neruos et membra coactans

Dissoluebat eos, defessos ante, fatigans.

Nec nimio cuiquam posses ardore tueri

Corporis in summo summam feruescere partem,

1165

Sed potius tepidum manibus proponere tactum

Et simul ulceribus quasi inustis omne rubere

Corpus, ut est per membra sacer dum diditur ignis.

Intima pars hominum uero flagrabat ad ossa,

Flagrabat stomacho flamma ut fornacibus intus.

1170

Nil adeo posses cuiquam leue tenueque membris

Vertere in utilitatem, at uentum et frigora semper

In fluuios partim gelidos ardentia morbo

Membra dabant nudum iacientes corpus in undas.

Multi praecipites lymphis putealibus alte

1175

Inciderunt ipso uenientes ore patente:

Insedabiliter sitis arida, corpora mersans,

Aequabat multum paruis umoribus imbrem.

Nec requies erat ulla mali: defessa iacebant

Corpora. mussabat tacito medicina timore,

1180

Quippe patentia cum totiens ardentia morbis

Lumina uersarent oculorum expertia somno.

Multaque praeterea mortis tum signa dabantur,

Perturbata animi mens in maerore metuque

Triste supercilium, furiosus uultus et acer,

1185

Sollicitae porro plenaeque sonoribus aures,

Creber spiritus aut ingens raroque coortus,

Sudorisque madens per collum splendidus umor,

Tenuia sputa minuta, croci contacta colore

Salsaque, per fauces rauca uix edita tussi.

1190

In manibus uero nerui trahere et tremere artus

A pedibusque minutatim succedere frigus

Non dubitabat. item ad supremum denique tempus

Compressae nares, nasi primoris acumen

Tenue, cauati oculi, caua tempora, frigida pellis

1195

Duraque, in ore truci rictum, frons tenta tumebat.

Nec nimio rigida post artus morte iacebant.

Octauoque fere candenti lumine solis

Aut etiam nona reddebant lampade uitam.

Quorum siquis, ut est, uitarat funera leti,

1200

Vlceribus taetris et nigra proluuie alui

Posterius tamen hunc tabes letumque manebat,

Aut etiam multus capitis cum saepe dolore

Corruptus sanguis expletis naribus ibat:

Huc hominis totae uires corpusque fluebat.

1205

Profluuium porro qui taetri sanguinis acre

Exierat, tamen in neruos huic morbus et artus

Ibat et in partis genitalis corporis ipsas.

Et grauiter partim metuentes limina leti

Viuebant ferro priuati parte uirili,

1210

Et manibus sine nonnulli pedibusque manebant

In uita tamen, et perdebant lumina partim:

Vsque adeo mortis metus his incesserat acer.

Atque etiam quosdam cepere obliuia rerum

Cunctarum, neque se possent cognoscere ut ipsi.

1215

Multaque humi cum inhumata iacerent corpora supra

Corporibus, tamen alituum genus atque ferarum

Aut procul absiliebat, ut acrem exiret odorem,

Aut, ubi gustarat, languebat morte propinqua.

Nec tamen omnino temere illis solibus ulla

1220

Comparebat auis, nec tristia saecla ferarum

Exibant siluis. languebant pleraque morbo

Et moriebantur. cum primis fida canum uis

Strata uiis animam ponebat in omnibus aegre;

Extorquebat enim uitam uis morbida membris.

1225

Incomitata rapi certabant funera uasta.

Nec ratio remedi communis certa dabatur;

Nam quod ali dederat uitalis aeris auras

Voluere in ore licere et caeli templa tueri,

Hoc aliis erat exitio letumque parabat.

1230

Illud in his rebus miserandum magnopere unum

Aerumnabile erat, quod ubi se quisque uidebat

Implicitum morbo, morti damnatus ut esset,

Deficiens animo maesto cum corde iacebat,

Funera respectans animam amittebat ibidem.

1235

Quippe etenim nullo cessabant tempore apisci

Ex aliis alios auidi contagia morbi,

Lanigeras tamquam pecudes et bucera saecla.

Idque uel in primis cumulabat funere funus.

Nam quicumque suos fugitabant uisere ad aegros,

1240

Vitai nimium cupidos mortisque timentis

Poenibat paulo post turpi morte malaque,

Desertos, opis expertis, incuria mactans.

Qui fuerant autem praesto, contagibus ibant

Atque labore, pudor quem tum cogebat obire

1245

Blandaque lassorum uox mixta uoce querelae.

Optimus hoc leti genus ergo quisque subibat.

Praeterea iam pastor et armentarius omnis

Et robustus item curui moderator aratri

Languebat, penitusque casa contrusa iacebant

1250

Corpora paupertate et morbo dedita morti.

Exanimis pueris super exanimata parentum

Corpora nonnumquam posses retroque uidere

Matribus et patribus natos super edere uitam.

Nec minimam partem ex agris is maeror in urbem

1255

Confluxit, languens quem contulit agricolarum

Copia conueniens ex omni morbida parte.

Omnia complebant loca tectaque; quo magis aestu

Confertos ita aceruatim mors accumulabat.

Multa siti prostrata uiam per proque uoluta

1260

Corpora silanos ad aquarum strata iacebant

Interclusa anima nimia ab dulcedine aquarum,

Multaque per populi passim loca prompta uiasque

Languida semanimo cum corpore membra uideres

Horrida paedore et pannis cooperta perire

1265

Corporis inluuie, pelli super ossibus una,

Vlceribus taetris prope iam sordeque sepulta.

Omnia denique sancta deum delubra replerat

Corporibus mors exanimis onerataque passim

Cuncta cadaueribus caelestum templa manebant,

1270

Hospitibus loca quae complerant aedituentes.

Nec iam religio diuum nec numina magni

Pendebantur enim: praesens dolor exsuperabat.

Nec mos ille sepulturae remanebat in urbe,

Quo prius hic populus semper consuerat humari;

1275

Perturbatus enim totus trepidabat, et unus

Quisque suum pro re <compostum> maestus humabat.

Multaque <res> subita et paupertas horrida suasit.

Namque suos consanguineos aliena rogorum

Insuper exstructa ingenti clamore locabant

1280

Subdebantque faces, multo cum sanguine saepe

Rixantes potius quam corpora desererentur;

Inque aliis alium, populum sepelire suorum

Certantes: lacrimis lassi luctuque redibant;

Inde bonam partem in lectum maerore dabantur.

1285

Nec poterat quisquam reperiri, quem neque morbus

Nec mors nec luctus temptaret tempore tali.

6

profudit O Probus

profundit Q