Praefatio
Principis insignem faciem uisure libelle,
Cuius ad imperium meruisti sorde carere
Et capere nitidam longo post tempore pallam,
Coeperis ut limen aulae regalis adire
5
Atque auro rutilo radiantem cernere sedem,
Incipe quamprimum largas persoluere grates,
Errorum quod nube carens correctus haberis.
Dein prostratus ueniam deposce precatu
Lautorisque tui sollers patronus adesto:
10
Ignoscat placidus, ignoscat mente benignus,
Quod te sordidulum dum conor rite lauare
Asperius impressa manus tenuando poliuit;
At si de plebe quisquam liuore perustus
Dixerit: "iste quis est ueterum qui carmina mutat
15
Inscribitque leuis epigrammata uana libellis?",
Nouerit hoc ipse, quod nusquam culpa putatur,
Cum non uelle ualet, sed maior iussio cogit.
Denique iussa bona dum promulgantur, agenda
Qui complet, sapiens, qui uult contemnere, demens.
20
Quod si Vergilius et uatum summus Homerus
Censuram meruere nouam post fata subire,
Quam dat Aristarchus Tucca Variusque Probusque,
Cur dedignetur, quod iussus principe magno
Paruula praeparui Draconti carmina libri
25
Paruulus Eugenius nugarum mole piaui?
Prima dies lux est terris, mors una tenebris.
Lux datur ante polum, lux clari causa diei,
Lux iubar aethereum, lux noctis limes et umbris,
Lux facies rebus cunctis et lux elementis,
5
Lux genitis factisque calor, lux gratia solis,
Lux decus astrorum, lux aurea cornua lunae,
Lux fulgor caeli, lux et primordia mundi,
Lux splendor flammae, lux magni temporis index,
Lux opus auctoris primum candorque pudoris,
10
Lux honor agricolis, requies lux omnibus aegris,
Lux aeui media, lux quae dat tempora metis,
Qua bene constructa mundi primordia lucent.
Clarus ubique deus, numquam mutabilis auctor,
Quem non obscurant quacumque ex parte tenebrae
15
Nec celantur ei quaecumque obscura geruntur,
Initium factis lucem dat, lucis origo,
Qua uita mundo praemissa est principe luce,
Quae totum praecessit opus quod continet orbis,
Quae solis praeuenit iter lumenque coruscum,
20
Cuius iussit ope clarescere cuncta creata.
Altera quippe dies caeli conuexa meretur
Et supra caelos ingentia flumina dantur
Ac dominatur aqua glomeratis fontibus alma,
Ignibus aethereis caelesti sede locatis.
25
Vnda beata nimis, meruit quae tecta polorum,
Celsa fauore dei, iussu suspensa tonantis.
Limitibus contenta suis elementa morantur
Nec flammas restinguit aqua glaciemue teporat
Flammeus ignis aquae: seruant sub lege tenorem
30
Incorrupta suum, non impugnata uicissim;
Non discreta quidem, sed nec permixta morantur.
Tertia caeruleum ponti lux edidit aequor.
Fluctibus immensis pelagi freta glauca liquescunt
Et mare nauigerum quatitur spumantibus undis.
35
Ipsa dies terram meruit de fluctibus auctam;
Eruitur terra uasto demersa profundo
Et solidante globo grauior per inane pependit.
Sustentant solidam fluidis radicibus undae,
Quam molles portant ceu fundamenta liquores.
40
Arida materies rapitur de corde fluenti;
Nondum mater humus; cuius pars soluit harenas,
In glebas pars membra ligat, pars saxea turget,
Cautibus extat montis apex, pars flumina mergit,
Planitie pars tensa iacet, pars litora curuat,
45
Pars datur in tumulos, pars aspera rupibus horret,
Pars riget inculta, residet pars ualle profunda
Et colles tumidi cumulis iuga celsa supinant
Atque humiles campos spatiis aequalibus aptant,
Pars data dulcifluis undantes fontibus agri.
50
Promitur herba uirens: it surculus omnis in auras
Et semper uestita comis frondescit oliua;
Omnia poma uirens profert, non parturit arbor;
Linguae laurus honos soluit donanda poetis;
Torta per obliquos it uitis in orbe corymbos
55
Verberat et palma calamos fluitante flagello;
Vinea pampineos subarundinat ebria campos
Munera laetitiae spondens pendentibus uuis.
Fructibus ex uariis redolent florentia rura:
Vna parens tellus non unum fundit odorem,
60
Sed quot sunt herbae, tot permiscuntur odores.
India tunc primum generans pigmenta per herbas
Eduxit sub sole nouo rudibusque racemis.
Est locus interea diffundens quattuor amnes,
Floribus ambrosiis gemmato caespite pictus,
65
Plenus odoriferis numquam marcentibus herbis,
Hortus in orbe dei cunctis felicior hortis.
Fructus inest anni, cum tempora nesciat anni.
Illic floret humus semper sub uere perenni,
Arboreis hinc inde comis uestitur amoenis;
70
Frondibus intextis ramorum murus opacus
Stringitur atque omnes pendent ex arbore fructus
Et passim per prata iacent. non solis anhelis
Flammatur radiis, quatitur nec flatibus ullis
Nec coniuratis furit illic turbo procellis;
75
Non glacies districta domat, non grandinis ictus
Verberat aut gelidis canescunt prata pruinis,
Sunt ibi sed placidi fructus, quos mollior aura
Edidit exsurgens nitidis de fontibus horti;
Arboribus mouet illa comas, de flamine molli
80
Frondibus impulsis immobilis umbra uagatur:
Fluctuat omnis honos et nutant pendula poma.
Ver ibi perpetuum communes temperat auras,
Ne laedat flores et ut omnia poma coquantur.
Non apibus labor est ceris formare cicutas:
85
Nectaris aetherei sudant ex arbore mella
Et pendent foliis iam pocula blanda futura
Pendet et optatae uiuas medicina salutis:
Cetera depingit uariis pictura figuris.
Auroram iam quarta dies praemiserat undis
90
Et rutilante polo compresserat astra rubore.
Mox solis radiare globum iubet igne salutis;
Flamma salutaris perfundit lumine mundum,
Cuncta salutifero rident elementa uapore.
Cuius ab igne suo lunam iubet ire secundam
95
Nigra tenebrarum corrumpere tempora noctis
Et trepidum proferre diem comitante quiete.
Candida somnigeris perlustrat cornibus axem,
Quae numero est maiore breuis et plena minore.
Flammeus ornatus caeli per sidera fulsit:
100
Officia stellis, numeros et nomina iussit,
Tempora distribuit, loca contulit, ignibus egit,
Limitibus fixit, iubar induit, axe rotauit,
Cursibus aptauit, caeli regionibus addit.
Agminis innumeri nec flammea sidera caelum
105
Destituunt quocumque die, sed luce premuntur
Luminis immensi radiato uertice Phoebi.
Nec mirum si clara latent sub sole corusco
Sidera, quo mundum monstrat mensura minorem,
Qui fouet igne pio caelum mare sidera terras,
110
Conceptum uirtute dei quem sphaera polorum
Sustinet et sentit dominum per cuncta tonantem,
Cuius ab imperio ueniunt quaecumque ministrat.
Omnia iussus agit, totum sub lege laborat,
Miles et ipse dei cum luna, et sidera cuncta
115
Ostentat sub uere nouo, sub tempore primo,
Sub tirone die ueterana in saecla paratus.
Addit quinta dies animalia cuncta profundi:
In corpus solidantur aquae neruique ligantur.
Musculus umor erat, fluctus durescit in ossa
120
Atque oculi gemmantur aquis umore gelato.
Et quot sunt fluctus, tot forsan in aequore pisces
Luserunt fluido per caerula uasta natatu
Et crispante freto perflabant naribus undas.
Terrigenis factura cibos post cuncta creandis
125
Exsilit inde uolans gens plumea laeta per auras
Aera concutiens pennis crepitante uolatu
Ac uarias fundunt blando modulamine uoces
Et puto collaudant dominum meruisse creari.
Hae niueo candore nitent, has purpura uestit,
130
His croceus plumae color est, has aureus ornat;
Albentes aliis pennae solidantur ocellis
Atque hyacinthus adest per colla et pectora fulgens;
Eminet his cristatus apex, has lingua decorat,
Has uirides penna reddit, has discolor ornat
135
Multa per innumeras currens pictura uolucres,
Et leuibus tenuem subtexunt aera plumis.
Ipsa dies folium ramis et floribus herbas
Euomit et spicis acuit seges omnis aristas.
Silua comis uestita uiret nidosque loquaces
140
Exhibet et uarias decantat garrula uoces,
Quum uagabunda uolat non motis plausibus ales:
Frondibus insidens uento cum fronde mouetur
Vnguibus ad ramos infixa tenacibus haerens.
Pennigerum uernare nemus uapor urget in usus
145
Pigneris et molli durescunt oua tepore.
Pennantur membra globis, animantur, anhelant,
Rumpuntur, confracta sonant, nutrita uolatus
Temptant et rudibus librantur in aera pennis.
Sed cum discordent inter se elementa coacta,
150
Fetibus eductis concordant unda uel ignis:
Vnda creat uolucres, producit flamma uolucres.
Pabula montis erant, sed non qui pasceret herbas
Adfuit: intactae senuissent floribus herbae,
Ni pascenda daret tellus iumenta per agros.
155
Sesta dies Phoebi rutilo processerat ortu,
Cum natura parens gignit animantia terris.
Cornibus erumpunt armata fronte iuuenci
Et per prata uagos sequitur sua uaccula tauros;
Ceruus in arua fugax palmatis cornibus errat
160
Et uelox prorumpit equus, pecus utile belli.
Impia terribiles producit terra leones,
Simplicitas ouium fraudes passura luporum
Et raucos timuit discurrens damma molossos.
Spumat aper, mortes lunato dente minatur
165
Et latus obliquans meditatur proelia toruus
Ac maxilla ferox duros desaeuit in armos
Audacter certans spumantia bella mouere.
Gignitur omne genus pecudum, genus omne ferarum
Inter prata uagum nullo custode per herbas.
170
Instar montis habens incedit bestia moles;
Promitur anguis hians quatiens sub dente uenenum
Et maculosa repit squamis per uiscera serpens
Atra uenena nocens missura e flatibus oris
Et subito sparsura graues per sibila mortes
175
Atque eadem membris impertitura medellas.
Sed ne cuncta simul passim per cuncta fuissent,
Distribuit loca certa deus et tempora fixit.
Tempore non uno ueniunt quae saeua uocantur:
Non semper mouet arma leo nec scorpius ictum
180
Semper habet nec semper agit fera uipera morsus
Nec semper tollunt ad uulnera colla cerastae;
Non semper furit unda maris nec semper adurit
Solis ubique calor: pro tempore temperat ignes,
Pro regione plagae contemperat unda uaporem
185
Et modo bellantes fluctus freta pigra iacebunt.
Ipse polus, qui grande tonat, sine nube serenus
Iam tacet et pura redeunt sua lumina caelo.
Multa locis data sunt uariis dispersa per orbem.
Arida uipereos angues suscepit harena,
190
Vmida sortitur tellus fera colla leonum,
India cum gemmis et eburnea monstra minatur
(Belua diuinos inter generatur odores
Ambrosiasque rapit male frangens bestia messes)
Incertusque color tigris per mille colores
195
Montibus Hyrcanis uenit ac feta marito
Mittitur ut uincat currens orbata procellas.
Cornibus erectis sortita est Africa dammas,
Concaua suscipiunt per montes saxa dracones.
Cetera distribuit diuersis semina terris,
200
Plurima coniunxit, sed caespite multa diremit.
Munera praeterea funduntur diuitis auri;
Protulit eximias illustrior India gemmas,
Producunt niueos et litora rubra lapillos,
Flammantes uiridesque tulit Babylonia crustas;
205
Persida nobilitant pretiosis litora gemmis,
Frigidus et roseo carbunculus ardet honore,
Seres fila trahit nullo sub pollice ducta,
Balsama Caesareos plorant uirgulta per agros
Et nimis ambrosium lacrimae dant munus odoris;
210
Cinnamon interius profert sub Phoenice tellus
Solis amica nimis, nam non de sole perusta
Haec nardi flores, haec portio fundit amomum.
Omnibus his genitis animal rationis amicum
Formatur uirtute dei, limatur in artus,
215
Vt dominanter eat moderatior omnibus unus.
Naturae iussit quae protulit omnia princeps,
Ast hominem non terra parit, non pontus ab undis,
Non caelum, non astra creant, non purior aer,
Sed dominatorum dominator summus et auctor
220
Limauit per membra uirum de puluere factum.
Limus adhuc deformis erat, membratur in artus
Corporea species hominis, caelestis imago.
Conspicitur noua forma uiri sine mente parumper.
Spiritus infusus subito per membra cucurrit
225
Et calefacta rubens tenuit praecordia sanguis,
Mox rubuere genae, totos rubor inficit artus.
Iam cutis est, qui puluis erat, iam terra medullas
Ossibus includit, surgunt in messe capilli.
Orbe micant gemino gemmantia lumina uisu
230
Et uocem compago dedit noua machina surgens
Auctorem laudare suum gauisa, quod esset.
Tunc oculos per cuncta iacit: miratur amoenum
Sic florere locum, sic puros fontibus amnes
Quattuor undifluo stringentes gurgite ripas
235
Ire per arboreos saltus camposque uirentes,
Miratur se: quid sit homo, quos factus ad usus,
Scire cupit simplex et non habet, unde requirat,
Quo merito sibimet data sit possessio mundus
Atque domus alterna nemus per florea rura.
240
Parua procul spectat uirides iumenta per agros:
Hac de re tacitus angit et corde requirit
Vel quare secum non sint haec ipsa uolutat;
Nam consorte carens cum quo conferret egebat.
Viderat omnipotens haec illum corde mouentem
245
Et miseratus ait "demus adiutoria facto
Participem generis". tamquam si diceret auctor:
Non solum decet esse uirum, consortia blanda
Nouerit, uxor erit, cuius tamen iste maritus;
Coniugium se quisque uocet, dulcedo recurrat
250
Cordibus innocuis et sint sibi pignus uterque,
Velle pares et nolle pares, stans una uoluntas,
Pars animi concors paribus decurrere uotis,
Ambo sibi requies cordis sint, ambo fideles
Et quicumque datur casus sit causa duorum.
255
Nec mora, iam uenit alta quies oculosque supinat
Somnus et in dulcem soluuntur membra soporem.
Sed cum iure deus nullo prohibente ualeret
Demere particulam de quo pius ipse pararat,
Attamen ablata iuueni ne costa doleret
260
Redderet et tristem subito, quem laedere nollet,
Fur opifex uult esse suus. nam posset alumnam
Puluere de simili princeps formare puellam,
Sed quo plenus amor toto de corde ueniret,
Noscere in uxorem uoluit sua membra maritum.
265
Diuiditur contexta cutis, subducitur una
Sensim costa uiro, sed mox reditura marito.
Nam iuuenis de parte breui formatur adulta
Virgo decora rudis matura tumentibus annis,
Coniugii subolisque capax, quo apta probatur,
270
Et sine lacte pio crescit infantia pubes.
Excutitur somno iuuenis, uidet ipse puellam
Ante oculos astare suos, pater, inde maritus,
Non tamen ex coitu genitor, sed coniugis auctor.
Somnus erat partus, conceptus semine nullo,
275
Materiem sopita quies produxit amoris
Affectusque nouos blandi genuere sopores.
Constitit ante oculos nullo uelamine tecta
Corpore nuda simul niueo ceu nympha profundi:
Caesaries intonsa comis, gena pulcra rubore,
280
Omnia pulcra gerens, oculos os colla manusque,
Vt qualem possent digiti formare tonantis.
Nescia mens illis fieri quae causa fuisset.
Tunc deus et princeps ambos coniungit in unum
Et remeat sua costa uiro, sua membra recepit,
285
Accipit et fenus, cum non sit debitor ullus.
His datur omnis humus et quicquid iussa creauit:
Aeris et pelagi fetus, elementa duorum
Arbitrio commissa manent. his "crescite" dixit
Omnipotens "replete solum de semine uestro,
290
Sanguinis ingeniti nati nutrite nepotes
Et de prole nouos iterum copulate iugales.
Dumque freta terra, dum caelum subleuat aer,
Dum solis micat axe iubar, dum luna tenebras
Dissipat et puro lucent mea sidera caelo,
295
Sumere quidquid habent pomaria nostra licebit
Deliciaeque fluent uobis et honesta uoluptas:
Arboris unius tantum nescite saporem."
Dixerat ista deus. sanxit natura quod inquit
Omnipotens. migrare diem, discedere solem
300
Nec lucem remeare putat terrena propago
Subductisque nigris lunari luce tenebris
Sidera cuncta notant caelo radiare sereno.
Ast ubi purpureum surgentem ex aequore cernunt
Luciferum uibrare iubar flammasque ciere
305
Et reducem super astra diem de sole rubentem,
Mox reuocata fouent hesterna in gaudia mentes,
Temporis et requiem noscentes luce diurna
Coeperunt sperare diem, ridere tenebras.
Tot bona facta deus non obliuiscitur umquam,
310
Quae propter homines fecit sanxitque manere.
Hic dominus pietatis opem subducere non uult
Proicere nec plasma suum. scit conditor aeui
Esse nihil prorsus praeter se ubique: rogandus
Et nisi subueniat succurrens non erit ullus.
315
Inde malo bonus est homini deus, omnibus auctor
Spes opifex dominus rector dux arbiter index,
Continua bonitate pius, uirtute modestus,
Simplicitate bonus et culmine celsior omni.
Ibant per flores et tota rosaria laeti
320
Inter odoratas messes lucosque uirentes
Simpliciter pecudum ritu uel more ferarum,
Corporibus nudis et nescia corda liuoris.
Quae pars membrorum secretior esset habenda?
Vnde rudes scirent, quid moribus esset honestum?
325
Quod digitos oculosque, putant hoc membra pudenda.
Publica iungebant affectibus oscula passim
Nec rubor ullus erat, cum staret origo pudoris,
Illicitumque sibi prorsus nihil esse putabant.
Et bene credebant, quibus omnia iussit ad usum
330
Arboris unius fructu sub lege negato.
Vomere non tellus, non rastris iussa domari,
Quaerere nec sudor fructus quocumque labore
Cogitur aut campos aliquo de fonte rigare;
Imbriferis semper pluuiis absentibus uber
335
Caespes et arbitrio crescit fetura marito.
Praeterea solis datus est locus ille duobus:
Deliciis hominum tantum constructus opacis
Non placidas sustentat aues, non ore cruentas;
Vnguibus armatas nescit perferre uolucres,
340
Omne genus pecudum nescit, genus omne ferarum.
Solus ibi irrepsit squamoso corpore serpens
Fraudibus imbutus mortis, caput omne malorum,
Pectore uipereo mellitum ex ore uenenum
Funereo sub dente parans spumante palato.
345
Ergo ubi liuor edax contusum dente uenenum
Inuidiae mordacis habens sub fronte modesta
Quaerit opem sceleris, per quam fallatur honestas
Simplicitasque cadat uel credula corda reatum
Incurrant non fraude sua, sed clade perenni:
350
Fortia corda uiri non expugnanda per anguem
Praesensit pietatis inops, sed coniugis aures
Aggreditur sub uoce pia, sermone maligno
Insidiosus adit heu mollia corda puellae:
Ingerit ore cibos crudeli funere plenos.
355
His semel assumptis reserantur lumina cordis
Ac permixta bonis patuit doctrina malorum.
Paenituit nescisse dapes et damna putantur
Temporis exacta spatia. procedere peius
Ausum quippe nefas: temptat seducta maritum
360
Et capit insontem iam noxia femina uictum.
Circumuenta perit, sed circumscripta fefellit.
Nec circumscripta serpens impune triumphat.
Nam postquam iuuenis uiolata mente comedit
Funereos sine lege cibos in morte futurus,
365
Mox sapit infelix, quid prauum, quid sit honestum:
Cognita simplicitas et mox est corde fugata.
Membra pudenda putat partem, quae est prolis origo,
Et qua uentris erat pridem digestio turpis.
Omnibus ex membris pars mundior ipsa putatur,
370
Noxia sola magis fuerat quae in corpore toto.
Os aditus mortis tunc protulit atque redegit
Lingua malisuada, sed et aures limina mortis.
Viderat omnipotens hominem didicisse pudorem,
Perdiderat quem fraude truci, dapibusque comesis
375
Errantes per prata reos foliisque tegentes
Fecundos artus: dant agnita membra reatum,
Illicitum iustum reputant licitumque profecto
Creditur esse nefas. hos increpat ore tonanti
Sacrilegos, qui iura dei calcando profanant,
380
Dum quaerunt ullas foliis uel rupe latebras,
Hinc magis obtunsi, quod credunt posse latere
Tunc quodcumque deum, cui cuncta creata patescunt,
Et merito, quia cuncta facit fecitque iubendo.
Non fugit artificem, calidos quae massa caminos
385
Sustineat, rubigo latens quae uiscera ferri
Corrodat, quae missa semel fornace liquescat;
Hic non defossa prodit tellure metalla,
Promittens saxis et non de puluere gemmas;
Scit quibus immittat mordaces fluctibus hamos
390
Retibus aut pisces fallat scrutator aquarum
Et male uenturas spondet sibi nauta procellas;
Si pluuialis hiems aut saxeus urgeat imber
Non latet agricolis; sub terris prouidus undae
Promittit fontes designans ante saporem
395
Inspecta tellure semel, sine flatibus ullis;
Sibila dum reticent necdum serpente notato
Praedicit suillus uim cuiuscumque ueneni;
Signa uidet medicus mortis reducisque salutis
Et negat aut spondet uicturum iudice uisu
400
Taedia laetitiae uel gaudia luctibus indens.
Cur exempla damus populi praescire futura,
Cum testante deo doceatur nosse quod instat?
"Natio uiperea", clamat, mortalibus inquit,
"Signa poli nostis, praedicitis IMMINET IMBER
405
Et ueniet nec fallit hiems nec tardat adesse."
Ecce genus hominum uentura scire probatur.
Nec mirum, Christi si sentit imago futurum,
Cum nos uenturum moneant animalia multa:
Ardea rana sues formicae coruus hirundo
410
Praedicunt pluuias nec iam praesagia fallunt.
Quid res exanimes, testas? ardente lucerna
Scintillare oleum fungis crescentibus ignem?
An deus omnipotens posset nescire latebras
Rupis et ex foliis uestis contexta caducis
415
Aspectus obstare dei? tunc uoce reatum,
Crimine femineo semet peccasse, fatetur
Infelix coniux; in coniuge facta redundat
Et reus excusat, sed non purgandus agebat
Et sic participem propter solacia cladis
420
Conscius asciuit socius, ceu femina possit
Ad scelus horrendum uel saeua piacula mortis.
Supplicio sociante duos releuare reatu
Credidit infelix, sed par sententia damnat,
Quos par culpa tenet: gradus illic temporis inter
425
Est tantum, nam causa ligat communis utrumque.
Exsurgit censura dei pietate seuera
Et uitae mortisque simul sententia fertur.
Supplicium infelix, quo mors datur atque negatur,
Vltio uitalis cohibetur limite mortis:
430
Poena mori crudelis erat, sed uiuere peius.
Otia delicias perdunt discuntque labores
Qui cultore deo fructum telluris habebant,
Agricola dominus quam nondum uerterat umquam:
Ipse rigator erat, sator auctor messor arator:
435
Offendunt hunc ambo pium, truduntur ab horto,
Perpetui flores nec sunt sub iure reorum
Et uitae mors meta datur cum fine malorum.
Magna dei pietas, semper qui temperat iras:
Vita grauis hominum subducitur impete mortis,
440
Quae recidiua magis uiuaci corde resurgit.
Mors mundanorum requies est certa laborum
Et male uiuenti praestatur fine salutis
Continuans quodcumque nocet prauumque bonumque.
Solus in aeternum deus est regnator et auctor,
445
Virtus una deus, trinus deus omnis et unus,
De quo speratum conceditur omne benignum
Et quaecumque iubet, praesumptio nulla refellit.
Nec deest effectus faciendi tempore eodem,
Penes quem sensum primordia multa loquuntur
450
Et uoce reticente sonat super aethera sermo
Ac mens pura deum potius quam lingua precatur.
Ergo operis memor ipse sui deus imperat ambos
Sedibus egressos placido dominentur ut orbi
Ac totum quod mundus habet sub iure tenerent
455
Et quod floret humus, uiridis quod germinat herba,
Quod spica messis, quod ramis parturit arbor,
Quod gemmant uites, quod amoena comantia frondent,
Flumina quod mittunt fontes, quod fluctuat aequor,
Quod pelagi trahit unda, freti quod litora tundunt,
460
Murmure quod uenti flantes uaga marmora crispant,
Quod generant terrae, quod flammae, pontus et aer:
Vsibus humanis data sunt haec cuncta uenire,
Vt similis qui factus erat de puluere Christo
His dominaretur cunctis, sub carne creatis
465
Corpora corporibus seruirent cuncta subacta
Spiritus interea seruit sine corpore uentus;
Ventus agit nubes, in nubila crassior aer
Cogitur: hoc imbres ueniunt placidumque serenum;
Ventus alit fructus et uentus spicat aristas,
470
Ventilat aestiuo quas flatu mollior aura;
Deflorat fructus et decutit arbore flores;
Flatibus accendit flammas et temperat aestus.
Flatibus alternis redeunt comitantia uitae
Itque reditque suos repetendo spiritus haustus
475
Et reduci uento fibrae pulmonis anhelant:
Faucibus excurrens in naribus aura uicissim
Vitales animat per membra tepentia sensus
Atque modo gelidis, calidis nunc flatibus ora
Illustrata uigent et tangunt flabra palatum.
480
Non haec humanis tantum spiramina membris
Sunt data, sed cunctis animantibus aura recurrit.
Spiritus ille dei, quo corpora cuncta mouentur,
Omnia complectens agitat fouet inserit urget,
Vnde gens diuersa trahunt et semina rerum,
485
Mobilis immenso ueniens et fonte perenni.
Artificis formata manu digesta mouentur
Ordine cuncta suo: manet irreuocabile munus.
Nec tamen intereunt pereuntia lege diurna.
Quis neget undifluos procedere fontibus amnes,
490
Quorum iam reditus numquam sperabit origo?
Incessanter aquas licet euomat impete pleno,
Iacturam tamen unda negat sentire fluenti.
Omnibus hic mos est de flammis tollere flammas
Nec minuit umquam detractus ab ignibus ignis.
495
Damna aliena solent aliorum lucra parare:
Hi quaestus non damna parant in fomite flammae
Detractae, cui forte iubar succiditur ignis.
Nec carnale genus minuit fetura creando;
Ecce dedit homini plus quam sibi rex deus auctor:
500
Formatur uirtute dei mas unus et una
Et multos creat unus homo, mansura propago
Maxima fit, generis quam paruula fundit origo.
Parua deo fuerat succedere cura, peremptis
Ni consumpta daret post saecla resurgere uitae.
505
Sed ne sit fixum, reditus non esse sepultis,
Cordibus illorum, qui legis sancta profanant,
Annua conspiciant agris frumenta renasci
Mortua per sulcos terram findentis aratri.
Maior et ex truncis surgit radicibus arbor
510
Et foliis uestita uiret redeuntibus annis.
Pampinus uuifera uitis sarmenta reuestit
Et gemma rosei redeunt uirgulta ruboris:
Ambrosio reduces rumpuntur cortice fructus,
Quis est uita fugax et par cum flore senectus.
515
Fit rediuiua uirens et crinibus herba renatis,
Ligna renascuntur reduci sub germine cuncta:
Quae nunc herba fuit, lignum iacet, herba futura.
Squameus exuitur stellato tegmine serpens:
Pelle renascenti rursus redeunte iuuenta
520
Reptat hians anguis per sibila guttura pandens.
Frontibus arboreis amittunt cornua cerui,
Anguibus assumptis sed mox palmata resurgunt.
Aeriae nudantur aues, cum penna uetusta est,
Et noua subuestit reparatas pluma uolucres.
525
Mortua praeterea caecorum lumina dudum
Nube tenebrarum discussa, luce recepta
Ad uisus rediere suos uultusque sepulti
Nocturnos perpessa dies oculatur imago.
Mortua pars hominis quotiens, pars uiua iacebat,
530
Funera uiua gerens, uiuax in morte cadauer
Ac sine morte tamen uitali morte perempta?
Et rediuiua salus reduci per membra sapore
Nascitur et calidus repetit uitalia sensus
Ossa tenens uenasque ciens udansque medullas.
535
Phoenicis exactam renouat deus igne iuuentam
Combustusque senes tumulo procedit adultus:
Consumens dat membra rogus sine sorte sepulcri.
Ignibus extinctis iam mortua flamma resurgit,
Redditur ignis edax rediuiuo lumine candens
540
Et scintilla uolans incendia uasta reducit
Et quod fumus erat, stridet iubar ignis anheli;
Igne uago rutilatur apex, fax aethera lambit
Et caelum repetens erecto crine uagatur.
Mortua nox sub luce cadit, perit aurea luna
545
Atque per ascensus et cornua colligit ignes
Et dum caeca latet, reparato lumine fulget
Mentiturque diem lux frigida, solis imago.
Lucifero redeunte polo moriuntur et astra:
Nuntius aurorae subductus morte diurna
550
Lucifer extinctas reficit per sidera flammas,
Exhinc nocturnus iubar emicat igne corusco.
Roscida puniceum spargens aurora ruborem
Ducit ubique diem periturum noctis ab umbris
Et tamen haec de sole perit, quo missa rubebat.
555
Sol, oculus caeli, famulus super astra tonantis,
Cuius ab immensis languescunt sidera flammis,
Ni gelidis animetur aquis per caerula ponti,
Occidit; ipse dies super aequora sole cadente
Aequore mersus obit, nouus aequore mane resurgit:
560
Vespere nocturno hunc radiata luce rubentem
Purpureis abscondit aquis redditque diurne
Depositum natura suum, sub nocte sepultum,
Mane resurgentem, de fluctibus orbe recepto.
Tot simul exemplis moniti defuncta renasci
565
Credamus uirtute dei, qua cuncta creauit
Et generata uigent sub nutritore tonanti,
Qui cum regna poli teneat stellantis et alti,
Aera concludit, terram leuat, aequora soluit
Et totum capit una manus quod sermo creauit,
570
Vnus ubique deus, dum iussio rumperet una;
Qui tantum pius est, quantum decet omnipotentem,
Et nulla uirtute minor nisi uerberis ira,
Sed uotis et sponte bonus pietate et amore;
Quem mens pura iuuat hominum, non uictima supplex,
575
Vt se paeniteant sceleris mala uota reorum
Et noua succedant animorum corda piorum.
Ille etenim deus est, quem nulla retardat origo,
Cuius ab aspectu montes et saxa fluescunt
In cineres et puluis erit quem dura ligabant;
580
Qui uisa tellure simul mos pondera mundi
Concutit et subito monstrat uaga terra tremorem
Ac formidatos ostendit pendula motus.
Alueus expauit uiolato uertice turgens,
Dum reduces sentiret aquas et sisteret amnem.
585
Visa dei facies et marmora glauca fugaret
Gurgitis aequorei, quo mundus cingitur omnis,
Et pelago spatiante fretis ac litoris aestu.
Qui de thesauris uentorum flamina mittit
Et frenat rabidas in tempestate procellas;
590
Grandinis atque niuis qui nouit quae sit origo;
Qui dat fulmineos collisis nubibus ignes;
Qui laxas abscondit aquas et continet imbres;
Qui scit, quo nitidus crystallus uentre creatur
(Candida materies glacies imitatur aquarum);
595
Qui noctes hiemis producit sole minore
Et solis protendit iter flammantibus horis;
Qui Phoebi saltus statuit lunaeque labores;
Qui rosulis stellare nemus uel floribus agros
Imperat; autumni qui dulcia poma saporat
600
Et fragiles gemmis uariat in uitibus uuas,
Vt cibus et potus sint ubera dulcia musti;
Qui dat coruorum pullis alimenta facitque
Nouerit ut uultur, qua sit regione cadauer,
Dux odor atque sagax quem mox inuitat ad escam,
605
Praepetis aut aquilae senio renouare iuuentam,
Quae rostro crescente famem tolerabat obunco;
Qui pascit quodcumque creat pietate parentis,
Vitae certa salus per mille pericula mortis,
Debilibus uirtus, opulentia maior egenis,
610
Auxilium miseris, spes et defensio pressis,
Fessorum uirtus, dans nutrimenta salutis;
Qui facit aeternam ut mortalia lege latenti
Membra tegant animam uento spirante loquaci;
Qui lunae crescente globo iubet aequora crescant,
615
Fluctibus adiectis crescant cum fontibus amnes,
Crescat et inclusum capite genus omne cerebri
Et minuantur aquae luna minuente liquores
Ac decrescente decrescant lege perenni;
Qui reges et regna domat sternitque potentes,
620
Deicit elatos et mergit ab arce superbos
Atque oppressores deus opprimit et pius ultor
Eleuat elisos et consolatur adactos
Luctibus et damnis et uulnera saeua dolentes.
Tu nobis, inuicte deus, pietate medellam
625
Impendis, cui sancta salus medicamine nullo est,
Quod species terrena parat languoris ad aestus.
Spes hominum cernens et uota precantia complens
Aspice deiectum, despectum tolle parumper
Confessumque iuua, quem paenitet esse nocentem,
630
Vt ualeam narrare tuas hoc carmine laudes,
Quas potero (nam nemo ualet narrare creatus
Vel modicum facientis opus), quod mens rea clamat
Pectore contuso lacrimans et uoce fideli;
Obses sermo tuus nostro nam corde tenetur,
635
Quo te promittis nimia pietate parentem.