Eugenius Toletanus hexaemeron


Praefatio

Principis insignem faciem uisure libelle,

Cuius ad imperium meruisti sorde carere

Et capere nitidam longo post tempore pallam,

Coeperis ut limen aulae regalis adire

5

Atque auro rutilo radiantem cernere sedem,

Incipe quamprimum largas persoluere grates,

Errorum quod nube carens correctus haberis.

Dein prostratus ueniam deposce precatu

Lautorisque tui sollers patronus adesto:

10

Ignoscat placidus, ignoscat mente benignus,

Quod te sordidulum dum conor rite lauare

Asperius impressa manus tenuando poliuit;

At si de plebe quisquam liuore perustus

Dixerit: "iste quis est ueterum qui carmina mutat

15

Inscribitque leuis epigrammata uana libellis?",

Nouerit hoc ipse, quod nusquam culpa putatur,

Cum non uelle ualet, sed maior iussio cogit.

Denique iussa bona dum promulgantur, agenda

Qui complet, sapiens, qui uult contemnere, demens.

20

Quod si Vergilius et uatum summus Homerus

Censuram meruere nouam post fata subire,

Quam dat Aristarchus Tucca Variusque Probusque,

Cur dedignetur, quod iussus principe magno

Paruula praeparui Draconti carmina libri

25

Paruulus Eugenius nugarum mole piaui?

 

Prima dies lux est terris, mors una tenebris.

Lux datur ante polum, lux clari causa diei,

Lux iubar aethereum, lux noctis limes et umbris,

Lux facies rebus cunctis et lux elementis,

5

Lux genitis factisque calor, lux gratia solis,

Lux decus astrorum, lux aurea cornua lunae,

Lux fulgor caeli, lux et primordia mundi,

Lux splendor flammae, lux magni temporis index,

Lux opus auctoris primum candorque pudoris,

10

Lux honor agricolis, requies lux omnibus aegris,

Lux aeui media, lux quae dat tempora metis,

Qua bene constructa mundi primordia lucent.

Clarus ubique deus, numquam mutabilis auctor,

Quem non obscurant quacumque ex parte tenebrae

15

Nec celantur ei quaecumque obscura geruntur,

Initium factis lucem dat, lucis origo,

Qua uita mundo praemissa est principe luce,

Quae totum praecessit opus quod continet orbis,

Quae solis praeuenit iter lumenque coruscum,

20

Cuius iussit ope clarescere cuncta creata.

Altera quippe dies caeli conuexa meretur

Et supra caelos ingentia flumina dantur

Ac dominatur aqua glomeratis fontibus alma,

Ignibus aethereis caelesti sede locatis.

25

Vnda beata nimis, meruit quae tecta polorum,

Celsa fauore dei, iussu suspensa tonantis.

Limitibus contenta suis elementa morantur

Nec flammas restinguit aqua glaciemue teporat

Flammeus ignis aquae: seruant sub lege tenorem

30

Incorrupta suum, non impugnata uicissim;

Non discreta quidem, sed nec permixta morantur.

Tertia caeruleum ponti lux edidit aequor.

Fluctibus immensis pelagi freta glauca liquescunt

Et mare nauigerum quatitur spumantibus undis.

35

Ipsa dies terram meruit de fluctibus auctam;

Eruitur terra uasto demersa profundo

Et solidante globo grauior per inane pependit.

Sustentant solidam fluidis radicibus undae,

Quam molles portant ceu fundamenta liquores.

40

Arida materies rapitur de corde fluenti;

Nondum mater humus; cuius pars soluit harenas,

In glebas pars membra ligat, pars saxea turget,

Cautibus extat montis apex, pars flumina mergit,

Planitie pars tensa iacet, pars litora curuat,

45

Pars datur in tumulos, pars aspera rupibus horret,

Pars riget inculta, residet pars ualle profunda

Et colles tumidi cumulis iuga celsa supinant

Atque humiles campos spatiis aequalibus aptant,

Pars data dulcifluis undantes fontibus agri.

50

Promitur herba uirens: it surculus omnis in auras

Et semper uestita comis frondescit oliua;

Omnia poma uirens profert, non parturit arbor;

Linguae laurus honos soluit donanda poetis;

Torta per obliquos it uitis in orbe corymbos

55

Verberat et palma calamos fluitante flagello;

Vinea pampineos subarundinat ebria campos

Munera laetitiae spondens pendentibus uuis.

Fructibus ex uariis redolent florentia rura:

Vna parens tellus non unum fundit odorem,

60

Sed quot sunt herbae, tot permiscuntur odores.

India tunc primum generans pigmenta per herbas

Eduxit sub sole nouo rudibusque racemis.

Est locus interea diffundens quattuor amnes,

Floribus ambrosiis gemmato caespite pictus,

65

Plenus odoriferis numquam marcentibus herbis,

Hortus in orbe dei cunctis felicior hortis.

Fructus inest anni, cum tempora nesciat anni.

Illic floret humus semper sub uere perenni,

Arboreis hinc inde comis uestitur amoenis;

70

Frondibus intextis ramorum murus opacus

Stringitur atque omnes pendent ex arbore fructus

Et passim per prata iacent. non solis anhelis

Flammatur radiis, quatitur nec flatibus ullis

Nec coniuratis furit illic turbo procellis;

75

Non glacies districta domat, non grandinis ictus

Verberat aut gelidis canescunt prata pruinis,

Sunt ibi sed placidi fructus, quos mollior aura

Edidit exsurgens nitidis de fontibus horti;

Arboribus mouet illa comas, de flamine molli

80

Frondibus impulsis immobilis umbra uagatur:

Fluctuat omnis honos et nutant pendula poma.

Ver ibi perpetuum communes temperat auras,

Ne laedat flores et ut omnia poma coquantur.

Non apibus labor est ceris formare cicutas:

85

Nectaris aetherei sudant ex arbore mella

Et pendent foliis iam pocula blanda futura

Pendet et optatae uiuas medicina salutis:

Cetera depingit uariis pictura figuris.

Auroram iam quarta dies praemiserat undis

90

Et rutilante polo compresserat astra rubore.

Mox solis radiare globum iubet igne salutis;

Flamma salutaris perfundit lumine mundum,

Cuncta salutifero rident elementa uapore.

Cuius ab igne suo lunam iubet ire secundam

95

Nigra tenebrarum corrumpere tempora noctis

Et trepidum proferre diem comitante quiete.

Candida somnigeris perlustrat cornibus axem,

Quae numero est maiore breuis et plena minore.

Flammeus ornatus caeli per sidera fulsit:

100

Officia stellis, numeros et nomina iussit,

Tempora distribuit, loca contulit, ignibus egit,

Limitibus fixit, iubar induit, axe rotauit,

Cursibus aptauit, caeli regionibus addit.

Agminis innumeri nec flammea sidera caelum

105

Destituunt quocumque die, sed luce premuntur

Luminis immensi radiato uertice Phoebi.

Nec mirum si clara latent sub sole corusco

Sidera, quo mundum monstrat mensura minorem,

Qui fouet igne pio caelum mare sidera terras,

110

Conceptum uirtute dei quem sphaera polorum

Sustinet et sentit dominum per cuncta tonantem,

Cuius ab imperio ueniunt quaecumque ministrat.

Omnia iussus agit, totum sub lege laborat,

Miles et ipse dei cum luna, et sidera cuncta

115

Ostentat sub uere nouo, sub tempore primo,

Sub tirone die ueterana in saecla paratus.

Addit quinta dies animalia cuncta profundi:

In corpus solidantur aquae neruique ligantur.

Musculus umor erat, fluctus durescit in ossa

120

Atque oculi gemmantur aquis umore gelato.

Et quot sunt fluctus, tot forsan in aequore pisces

Luserunt fluido per caerula uasta natatu

Et crispante freto perflabant naribus undas.

Terrigenis factura cibos post cuncta creandis

125

Exsilit inde uolans gens plumea laeta per auras

Aera concutiens pennis crepitante uolatu

Ac uarias fundunt blando modulamine uoces

Et puto collaudant dominum meruisse creari.

Hae niueo candore nitent, has purpura uestit,

130

His croceus plumae color est, has aureus ornat;

Albentes aliis pennae solidantur ocellis

Atque hyacinthus adest per colla et pectora fulgens;

Eminet his cristatus apex, has lingua decorat,

Has uirides penna reddit, has discolor ornat

135

Multa per innumeras currens pictura uolucres,

Et leuibus tenuem subtexunt aera plumis.

Ipsa dies folium ramis et floribus herbas

Euomit et spicis acuit seges omnis aristas.

Silua comis uestita uiret nidosque loquaces

140

Exhibet et uarias decantat garrula uoces,

Quum uagabunda uolat non motis plausibus ales:

Frondibus insidens uento cum fronde mouetur

Vnguibus ad ramos infixa tenacibus haerens.

Pennigerum uernare nemus uapor urget in usus

145

Pigneris et molli durescunt oua tepore.

Pennantur membra globis, animantur, anhelant,

Rumpuntur, confracta sonant, nutrita uolatus

Temptant et rudibus librantur in aera pennis.

Sed cum discordent inter se elementa coacta,

150

Fetibus eductis concordant unda uel ignis:

Vnda creat uolucres, producit flamma uolucres.

Pabula montis erant, sed non qui pasceret herbas

Adfuit: intactae senuissent floribus herbae,

Ni pascenda daret tellus iumenta per agros.

155

Sesta dies Phoebi rutilo processerat ortu,

Cum natura parens gignit animantia terris.

Cornibus erumpunt armata fronte iuuenci

Et per prata uagos sequitur sua uaccula tauros;

Ceruus in arua fugax palmatis cornibus errat

160

Et uelox prorumpit equus, pecus utile belli.

Impia terribiles producit terra leones,

Simplicitas ouium fraudes passura luporum

Et raucos timuit discurrens damma molossos.

Spumat aper, mortes lunato dente minatur

165

Et latus obliquans meditatur proelia toruus

Ac maxilla ferox duros desaeuit in armos

Audacter certans spumantia bella mouere.

Gignitur omne genus pecudum, genus omne ferarum

Inter prata uagum nullo custode per herbas.

170

Instar montis habens incedit bestia moles;

Promitur anguis hians quatiens sub dente uenenum

Et maculosa repit squamis per uiscera serpens

Atra uenena nocens missura e flatibus oris

Et subito sparsura graues per sibila mortes

175

Atque eadem membris impertitura medellas.

Sed ne cuncta simul passim per cuncta fuissent,

Distribuit loca certa deus et tempora fixit.

Tempore non uno ueniunt quae saeua uocantur:

Non semper mouet arma leo nec scorpius ictum

180

Semper habet nec semper agit fera uipera morsus

Nec semper tollunt ad uulnera colla cerastae;

Non semper furit unda maris nec semper adurit

Solis ubique calor: pro tempore temperat ignes,

Pro regione plagae contemperat unda uaporem

185

Et modo bellantes fluctus freta pigra iacebunt.

Ipse polus, qui grande tonat, sine nube serenus

Iam tacet et pura redeunt sua lumina caelo.

Multa locis data sunt uariis dispersa per orbem.

Arida uipereos angues suscepit harena,

190

Vmida sortitur tellus fera colla leonum,

India cum gemmis et eburnea monstra minatur

(Belua diuinos inter generatur odores

Ambrosiasque rapit male frangens bestia messes)

Incertusque color tigris per mille colores

195

Montibus Hyrcanis uenit ac feta marito

Mittitur ut uincat currens orbata procellas.

Cornibus erectis sortita est Africa dammas,

Concaua suscipiunt per montes saxa dracones.

Cetera distribuit diuersis semina terris,

200

Plurima coniunxit, sed caespite multa diremit.

Munera praeterea funduntur diuitis auri;

Protulit eximias illustrior India gemmas,

Producunt niueos et litora rubra lapillos,

Flammantes uiridesque tulit Babylonia crustas;

205

Persida nobilitant pretiosis litora gemmis,

Frigidus et roseo carbunculus ardet honore,

Seres fila trahit nullo sub pollice ducta,

Balsama Caesareos plorant uirgulta per agros

Et nimis ambrosium lacrimae dant munus odoris;

210

Cinnamon interius profert sub Phoenice tellus

Solis amica nimis, nam non de sole perusta

Haec nardi flores, haec portio fundit amomum.

Omnibus his genitis animal rationis amicum

Formatur uirtute dei, limatur in artus,

215

Vt dominanter eat moderatior omnibus unus.

Naturae iussit quae protulit omnia princeps,

Ast hominem non terra parit, non pontus ab undis,

Non caelum, non astra creant, non purior aer,

Sed dominatorum dominator summus et auctor

220

Limauit per membra uirum de puluere factum.

Limus adhuc deformis erat, membratur in artus

Corporea species hominis, caelestis imago.

Conspicitur noua forma uiri sine mente parumper.

Spiritus infusus subito per membra cucurrit

225

Et calefacta rubens tenuit praecordia sanguis,

Mox rubuere genae, totos rubor inficit artus.

Iam cutis est, qui puluis erat, iam terra medullas

Ossibus includit, surgunt in messe capilli.

Orbe micant gemino gemmantia lumina uisu

230

Et uocem compago dedit noua machina surgens

Auctorem laudare suum gauisa, quod esset.

Tunc oculos per cuncta iacit: miratur amoenum

Sic florere locum, sic puros fontibus amnes

Quattuor undifluo stringentes gurgite ripas

235

Ire per arboreos saltus camposque uirentes,

Miratur se: quid sit homo, quos factus ad usus,

Scire cupit simplex et non habet, unde requirat,

Quo merito sibimet data sit possessio mundus

Atque domus alterna nemus per florea rura.

240

Parua procul spectat uirides iumenta per agros:

Hac de re tacitus angit et corde requirit

Vel quare secum non sint haec ipsa uolutat;

Nam consorte carens cum quo conferret egebat.

Viderat omnipotens haec illum corde mouentem

245

Et miseratus ait "demus adiutoria facto

Participem generis". tamquam si diceret auctor:

Non solum decet esse uirum, consortia blanda

Nouerit, uxor erit, cuius tamen iste maritus;

Coniugium se quisque uocet, dulcedo recurrat

250

Cordibus innocuis et sint sibi pignus uterque,

Velle pares et nolle pares, stans una uoluntas,

Pars animi concors paribus decurrere uotis,

Ambo sibi requies cordis sint, ambo fideles

Et quicumque datur casus sit causa duorum.

255

Nec mora, iam uenit alta quies oculosque supinat

Somnus et in dulcem soluuntur membra soporem.

Sed cum iure deus nullo prohibente ualeret

Demere particulam de quo pius ipse pararat,

Attamen ablata iuueni ne costa doleret

260

Redderet et tristem subito, quem laedere nollet,

Fur opifex uult esse suus. nam posset alumnam

Puluere de simili princeps formare puellam,

Sed quo plenus amor toto de corde ueniret,

Noscere in uxorem uoluit sua membra maritum.

265

Diuiditur contexta cutis, subducitur una

Sensim costa uiro, sed mox reditura marito.

Nam iuuenis de parte breui formatur adulta

Virgo decora rudis matura tumentibus annis,

Coniugii subolisque capax, quo apta probatur,

270

Et sine lacte pio crescit infantia pubes.

Excutitur somno iuuenis, uidet ipse puellam

Ante oculos astare suos, pater, inde maritus,

Non tamen ex coitu genitor, sed coniugis auctor.

Somnus erat partus, conceptus semine nullo,

275

Materiem sopita quies produxit amoris

Affectusque nouos blandi genuere sopores.

Constitit ante oculos nullo uelamine tecta

Corpore nuda simul niueo ceu nympha profundi:

Caesaries intonsa comis, gena pulcra rubore,

280

Omnia pulcra gerens, oculos os colla manusque,

Vt qualem possent digiti formare tonantis.

Nescia mens illis fieri quae causa fuisset.

Tunc deus et princeps ambos coniungit in unum

Et remeat sua costa uiro, sua membra recepit,

285

Accipit et fenus, cum non sit debitor ullus.

His datur omnis humus et quicquid iussa creauit:

Aeris et pelagi fetus, elementa duorum

Arbitrio commissa manent. his "crescite" dixit

Omnipotens "replete solum de semine uestro,

290

Sanguinis ingeniti nati nutrite nepotes

Et de prole nouos iterum copulate iugales.

Dumque freta terra, dum caelum subleuat aer,

Dum solis micat axe iubar, dum luna tenebras

Dissipat et puro lucent mea sidera caelo,

295

Sumere quidquid habent pomaria nostra licebit

Deliciaeque fluent uobis et honesta uoluptas:

Arboris unius tantum nescite saporem."

Dixerat ista deus. sanxit natura quod inquit

Omnipotens. migrare diem, discedere solem

300

Nec lucem remeare putat terrena propago

Subductisque nigris lunari luce tenebris

Sidera cuncta notant caelo radiare sereno.

Ast ubi purpureum surgentem ex aequore cernunt

Luciferum uibrare iubar flammasque ciere

305

Et reducem super astra diem de sole rubentem,

Mox reuocata fouent hesterna in gaudia mentes,

Temporis et requiem noscentes luce diurna

Coeperunt sperare diem, ridere tenebras.

Tot bona facta deus non obliuiscitur umquam,

310

Quae propter homines fecit sanxitque manere.

Hic dominus pietatis opem subducere non uult

Proicere nec plasma suum. scit conditor aeui

Esse nihil prorsus praeter se ubique: rogandus

Et nisi subueniat succurrens non erit ullus.

315

Inde malo bonus est homini deus, omnibus auctor

Spes opifex dominus rector dux arbiter index,

Continua bonitate pius, uirtute modestus,

Simplicitate bonus et culmine celsior omni.

Ibant per flores et tota rosaria laeti

320

Inter odoratas messes lucosque uirentes

Simpliciter pecudum ritu uel more ferarum,

Corporibus nudis et nescia corda liuoris.

Quae pars membrorum secretior esset habenda?

Vnde rudes scirent, quid moribus esset honestum?

325

Quod digitos oculosque, putant hoc membra pudenda.

Publica iungebant affectibus oscula passim

Nec rubor ullus erat, cum staret origo pudoris,

Illicitumque sibi prorsus nihil esse putabant.

Et bene credebant, quibus omnia iussit ad usum

330

Arboris unius fructu sub lege negato.

Vomere non tellus, non rastris iussa domari,

Quaerere nec sudor fructus quocumque labore

Cogitur aut campos aliquo de fonte rigare;

Imbriferis semper pluuiis absentibus uber

335

Caespes et arbitrio crescit fetura marito.

Praeterea solis datus est locus ille duobus:

Deliciis hominum tantum constructus opacis

Non placidas sustentat aues, non ore cruentas;

Vnguibus armatas nescit perferre uolucres,

340

Omne genus pecudum nescit, genus omne ferarum.

Solus ibi irrepsit squamoso corpore serpens

Fraudibus imbutus mortis, caput omne malorum,

Pectore uipereo mellitum ex ore uenenum

Funereo sub dente parans spumante palato.

345

Ergo ubi liuor edax contusum dente uenenum

Inuidiae mordacis habens sub fronte modesta

Quaerit opem sceleris, per quam fallatur honestas

Simplicitasque cadat uel credula corda reatum

Incurrant non fraude sua, sed clade perenni:

350

Fortia corda uiri non expugnanda per anguem

Praesensit pietatis inops, sed coniugis aures

Aggreditur sub uoce pia, sermone maligno

Insidiosus adit heu mollia corda puellae:

Ingerit ore cibos crudeli funere plenos.

355

His semel assumptis reserantur lumina cordis

Ac permixta bonis patuit doctrina malorum.

Paenituit nescisse dapes et damna putantur

Temporis exacta spatia. procedere peius

Ausum quippe nefas: temptat seducta maritum

360

Et capit insontem iam noxia femina uictum.

Circumuenta perit, sed circumscripta fefellit.

Nec circumscripta serpens impune triumphat.

Nam postquam iuuenis uiolata mente comedit

Funereos sine lege cibos in morte futurus,

365

Mox sapit infelix, quid prauum, quid sit honestum:

Cognita simplicitas et mox est corde fugata.

Membra pudenda putat partem, quae est prolis origo,

Et qua uentris erat pridem digestio turpis.

Omnibus ex membris pars mundior ipsa putatur,

370

Noxia sola magis fuerat quae in corpore toto.

Os aditus mortis tunc protulit atque redegit

Lingua malisuada, sed et aures limina mortis.

Viderat omnipotens hominem didicisse pudorem,

Perdiderat quem fraude truci, dapibusque comesis

375

Errantes per prata reos foliisque tegentes

Fecundos artus: dant agnita membra reatum,

Illicitum iustum reputant licitumque profecto

Creditur esse nefas. hos increpat ore tonanti

Sacrilegos, qui iura dei calcando profanant,

380

Dum quaerunt ullas foliis uel rupe latebras,

Hinc magis obtunsi, quod credunt posse latere

Tunc quodcumque deum, cui cuncta creata patescunt,

Et merito, quia cuncta facit fecitque iubendo.

Non fugit artificem, calidos quae massa caminos

385

Sustineat, rubigo latens quae uiscera ferri

Corrodat, quae missa semel fornace liquescat;

Hic non defossa prodit tellure metalla,

Promittens saxis et non de puluere gemmas;

Scit quibus immittat mordaces fluctibus hamos

390

Retibus aut pisces fallat scrutator aquarum

Et male uenturas spondet sibi nauta procellas;

Si pluuialis hiems aut saxeus urgeat imber

Non latet agricolis; sub terris prouidus undae

Promittit fontes designans ante saporem

395

Inspecta tellure semel, sine flatibus ullis;

Sibila dum reticent necdum serpente notato

Praedicit suillus uim cuiuscumque ueneni;

Signa uidet medicus mortis reducisque salutis

Et negat aut spondet uicturum iudice uisu

400

Taedia laetitiae uel gaudia luctibus indens.

Cur exempla damus populi praescire futura,

Cum testante deo doceatur nosse quod instat?

"Natio uiperea", clamat, mortalibus inquit,

"Signa poli nostis, praedicitis IMMINET IMBER

405

Et ueniet nec fallit hiems nec tardat adesse."

Ecce genus hominum uentura scire probatur.

Nec mirum, Christi si sentit imago futurum,

Cum nos uenturum moneant animalia multa:

Ardea rana sues formicae coruus hirundo

410

Praedicunt pluuias nec iam praesagia fallunt.

Quid res exanimes, testas? ardente lucerna

Scintillare oleum fungis crescentibus ignem?

An deus omnipotens posset nescire latebras

Rupis et ex foliis uestis contexta caducis

415

Aspectus obstare dei? tunc uoce reatum,

Crimine femineo semet peccasse, fatetur

Infelix coniux; in coniuge facta redundat

Et reus excusat, sed non purgandus agebat

Et sic participem propter solacia cladis

420

Conscius asciuit socius, ceu femina possit

Ad scelus horrendum uel saeua piacula mortis.

Supplicio sociante duos releuare reatu

Credidit infelix, sed par sententia damnat,

Quos par culpa tenet: gradus illic temporis inter

425

Est tantum, nam causa ligat communis utrumque.

Exsurgit censura dei pietate seuera

Et uitae mortisque simul sententia fertur.

Supplicium infelix, quo mors datur atque negatur,

Vltio uitalis cohibetur limite mortis:

430

Poena mori crudelis erat, sed uiuere peius.

Otia delicias perdunt discuntque labores

Qui cultore deo fructum telluris habebant,

Agricola dominus quam nondum uerterat umquam:

Ipse rigator erat, sator auctor messor arator:

435

Offendunt hunc ambo pium, truduntur ab horto,

Perpetui flores nec sunt sub iure reorum

Et uitae mors meta datur cum fine malorum.

Magna dei pietas, semper qui temperat iras:

Vita grauis hominum subducitur impete mortis,

440

Quae recidiua magis uiuaci corde resurgit.

Mors mundanorum requies est certa laborum

Et male uiuenti praestatur fine salutis

Continuans quodcumque nocet prauumque bonumque.

Solus in aeternum deus est regnator et auctor,

445

Virtus una deus, trinus deus omnis et unus,

De quo speratum conceditur omne benignum

Et quaecumque iubet, praesumptio nulla refellit.

Nec deest effectus faciendi tempore eodem,

Penes quem sensum primordia multa loquuntur

450

Et uoce reticente sonat super aethera sermo

Ac mens pura deum potius quam lingua precatur.

Ergo operis memor ipse sui deus imperat ambos

Sedibus egressos placido dominentur ut orbi

Ac totum quod mundus habet sub iure tenerent

455

Et quod floret humus, uiridis quod germinat herba,

Quod spica messis, quod ramis parturit arbor,

Quod gemmant uites, quod amoena comantia frondent,

Flumina quod mittunt fontes, quod fluctuat aequor,

Quod pelagi trahit unda, freti quod litora tundunt,

460

Murmure quod uenti flantes uaga marmora crispant,

Quod generant terrae, quod flammae, pontus et aer:

Vsibus humanis data sunt haec cuncta uenire,

Vt similis qui factus erat de puluere Christo

His dominaretur cunctis, sub carne creatis

465

Corpora corporibus seruirent cuncta subacta

Spiritus interea seruit sine corpore uentus;

Ventus agit nubes, in nubila crassior aer

Cogitur: hoc imbres ueniunt placidumque serenum;

Ventus alit fructus et uentus spicat aristas,

470

Ventilat aestiuo quas flatu mollior aura;

Deflorat fructus et decutit arbore flores;

Flatibus accendit flammas et temperat aestus.

Flatibus alternis redeunt comitantia uitae

Itque reditque suos repetendo spiritus haustus

475

Et reduci uento fibrae pulmonis anhelant:

Faucibus excurrens in naribus aura uicissim

Vitales animat per membra tepentia sensus

Atque modo gelidis, calidis nunc flatibus ora

Illustrata uigent et tangunt flabra palatum.

480

Non haec humanis tantum spiramina membris

Sunt data, sed cunctis animantibus aura recurrit.

Spiritus ille dei, quo corpora cuncta mouentur,

Omnia complectens agitat fouet inserit urget,

Vnde gens diuersa trahunt et semina rerum,

485

Mobilis immenso ueniens et fonte perenni.

Artificis formata manu digesta mouentur

Ordine cuncta suo: manet irreuocabile munus.

Nec tamen intereunt pereuntia lege diurna.

Quis neget undifluos procedere fontibus amnes,

490

Quorum iam reditus numquam sperabit origo?

Incessanter aquas licet euomat impete pleno,

Iacturam tamen unda negat sentire fluenti.

Omnibus hic mos est de flammis tollere flammas

Nec minuit umquam detractus ab ignibus ignis.

495

Damna aliena solent aliorum lucra parare:

Hi quaestus non damna parant in fomite flammae

Detractae, cui forte iubar succiditur ignis.

Nec carnale genus minuit fetura creando;

Ecce dedit homini plus quam sibi rex deus auctor:

500

Formatur uirtute dei mas unus et una

Et multos creat unus homo, mansura propago

Maxima fit, generis quam paruula fundit origo.

Parua deo fuerat succedere cura, peremptis

Ni consumpta daret post saecla resurgere uitae.

505

Sed ne sit fixum, reditus non esse sepultis,

Cordibus illorum, qui legis sancta profanant,

Annua conspiciant agris frumenta renasci

Mortua per sulcos terram findentis aratri.

Maior et ex truncis surgit radicibus arbor

510

Et foliis uestita uiret redeuntibus annis.

Pampinus uuifera uitis sarmenta reuestit

Et gemma rosei redeunt uirgulta ruboris:

Ambrosio reduces rumpuntur cortice fructus,

Quis est uita fugax et par cum flore senectus.

515

Fit rediuiua uirens et crinibus herba renatis,

Ligna renascuntur reduci sub germine cuncta:

Quae nunc herba fuit, lignum iacet, herba futura.

Squameus exuitur stellato tegmine serpens:

Pelle renascenti rursus redeunte iuuenta

520

Reptat hians anguis per sibila guttura pandens.

Frontibus arboreis amittunt cornua cerui,

Anguibus assumptis sed mox palmata resurgunt.

Aeriae nudantur aues, cum penna uetusta est,

Et noua subuestit reparatas pluma uolucres.

525

Mortua praeterea caecorum lumina dudum

Nube tenebrarum discussa, luce recepta

Ad uisus rediere suos uultusque sepulti

Nocturnos perpessa dies oculatur imago.

Mortua pars hominis quotiens, pars uiua iacebat,

530

Funera uiua gerens, uiuax in morte cadauer

Ac sine morte tamen uitali morte perempta?

Et rediuiua salus reduci per membra sapore

Nascitur et calidus repetit uitalia sensus

Ossa tenens uenasque ciens udansque medullas.

535

Phoenicis exactam renouat deus igne iuuentam

Combustusque senes tumulo procedit adultus:

Consumens dat membra rogus sine sorte sepulcri.

Ignibus extinctis iam mortua flamma resurgit,

Redditur ignis edax rediuiuo lumine candens

540

Et scintilla uolans incendia uasta reducit

Et quod fumus erat, stridet iubar ignis anheli;

Igne uago rutilatur apex, fax aethera lambit

Et caelum repetens erecto crine uagatur.

Mortua nox sub luce cadit, perit aurea luna

545

Atque per ascensus et cornua colligit ignes

Et dum caeca latet, reparato lumine fulget

Mentiturque diem lux frigida, solis imago.

Lucifero redeunte polo moriuntur et astra:

Nuntius aurorae subductus morte diurna

550

Lucifer extinctas reficit per sidera flammas,

Exhinc nocturnus iubar emicat igne corusco.

Roscida puniceum spargens aurora ruborem

Ducit ubique diem periturum noctis ab umbris

Et tamen haec de sole perit, quo missa rubebat.

555

Sol, oculus caeli, famulus super astra tonantis,

Cuius ab immensis languescunt sidera flammis,

Ni gelidis animetur aquis per caerula ponti,

Occidit; ipse dies super aequora sole cadente

Aequore mersus obit, nouus aequore mane resurgit:

560

Vespere nocturno hunc radiata luce rubentem

Purpureis abscondit aquis redditque diurne

Depositum natura suum, sub nocte sepultum,

Mane resurgentem, de fluctibus orbe recepto.

Tot simul exemplis moniti defuncta renasci

565

Credamus uirtute dei, qua cuncta creauit

Et generata uigent sub nutritore tonanti,

Qui cum regna poli teneat stellantis et alti,

Aera concludit, terram leuat, aequora soluit

Et totum capit una manus quod sermo creauit,

570

Vnus ubique deus, dum iussio rumperet una;

Qui tantum pius est, quantum decet omnipotentem,

Et nulla uirtute minor nisi uerberis ira,

Sed uotis et sponte bonus pietate et amore;

Quem mens pura iuuat hominum, non uictima supplex,

575

Vt se paeniteant sceleris mala uota reorum

Et noua succedant animorum corda piorum.

Ille etenim deus est, quem nulla retardat origo,

Cuius ab aspectu montes et saxa fluescunt

In cineres et puluis erit quem dura ligabant;

580

Qui uisa tellure simul mos pondera mundi

Concutit et subito monstrat uaga terra tremorem

Ac formidatos ostendit pendula motus.

Alueus expauit uiolato uertice turgens,

Dum reduces sentiret aquas et sisteret amnem.

585

Visa dei facies et marmora glauca fugaret

Gurgitis aequorei, quo mundus cingitur omnis,

Et pelago spatiante fretis ac litoris aestu.

Qui de thesauris uentorum flamina mittit

Et frenat rabidas in tempestate procellas;

590

Grandinis atque niuis qui nouit quae sit origo;

Qui dat fulmineos collisis nubibus ignes;

Qui laxas abscondit aquas et continet imbres;

Qui scit, quo nitidus crystallus uentre creatur

(Candida materies glacies imitatur aquarum);

595

Qui noctes hiemis producit sole minore

Et solis protendit iter flammantibus horis;

Qui Phoebi saltus statuit lunaeque labores;

Qui rosulis stellare nemus uel floribus agros

Imperat; autumni qui dulcia poma saporat

600

Et fragiles gemmis uariat in uitibus uuas,

Vt cibus et potus sint ubera dulcia musti;

Qui dat coruorum pullis alimenta facitque

Nouerit ut uultur, qua sit regione cadauer,

Dux odor atque sagax quem mox inuitat ad escam,

605

Praepetis aut aquilae senio renouare iuuentam,

Quae rostro crescente famem tolerabat obunco;

Qui pascit quodcumque creat pietate parentis,

Vitae certa salus per mille pericula mortis,

Debilibus uirtus, opulentia maior egenis,

610

Auxilium miseris, spes et defensio pressis,

Fessorum uirtus, dans nutrimenta salutis;

Qui facit aeternam ut mortalia lege latenti

Membra tegant animam uento spirante loquaci;

Qui lunae crescente globo iubet aequora crescant,

615

Fluctibus adiectis crescant cum fontibus amnes,

Crescat et inclusum capite genus omne cerebri

Et minuantur aquae luna minuente liquores

Ac decrescente decrescant lege perenni;

Qui reges et regna domat sternitque potentes,

620

Deicit elatos et mergit ab arce superbos

Atque oppressores deus opprimit et pius ultor

Eleuat elisos et consolatur adactos

Luctibus et damnis et uulnera saeua dolentes.

Tu nobis, inuicte deus, pietate medellam

625

Impendis, cui sancta salus medicamine nullo est,

Quod species terrena parat languoris ad aestus.

Spes hominum cernens et uota precantia complens

Aspice deiectum, despectum tolle parumper

Confessumque iuua, quem paenitet esse nocentem,

630

Vt ualeam narrare tuas hoc carmine laudes,

Quas potero (nam nemo ualet narrare creatus

Vel modicum facientis opus), quod mens rea clamat

Pectore contuso lacrimans et uoce fideli;

Obses sermo tuus nostro nam corde tenetur,

635

Quo te promittis nimia pietate parentem.