Tempus erat, quo sol medium transcenderat axem
Pronus et excelsi linquens fastigia centri
Vicina iam nocte leues permiserat auras.
Illis sed maior curarum uoluitur aestus
5
Feruentesque tenent male conscia corda dolores.
Vtque pudor capto detorsit lumina sensu
Reppulit et miseros alterno a corpore uisus
Nec iam secura praestatur luce tueri
Signatam fixo peccati stigmate carnem,
10
Indumenta petunt, foliis ut mollibus ambo
Membra tegant nudumque malum de ueste patescat.
Vmbrosis propter stabat ficulnea ramis
Frondentes diffusa comas, quas protenus Adam
Vmentem capiens raso de cortice librum
15
Adsuit et uiridi solatur ueste ruborem.
Induitur simili mulier lacrimabilis arte,
Quosque rapit misero fallax insania pomo
Vestiuit folio: saeua quos arbore nudos
Reddidit, hos grauius tenui super arbore texit.
20
Et tamen adueniet tempus, cum crimina ligni
Per lignum sanet purgetque nouissimus Adam
Materiamque ipsam faciat medicamina uitae:
Qua mors inualuit, leto delebere letum.
Aereus excelso pendebit stipite serpens,
25
Cumque uenenatum simulauerit, omne uenenum
Purget et antiquum perimat sua forma draconem.
Interea genitor uiridis per mollia luci
Rorantes sudo capiebat ab aere uentos.
Protenus attonitis senserunt auribus ambo
30
Praesentem dominum. tristi tum luce perosa
Expauere diem detecto in crimine testem.
Illos nam, uastis specubus si forte baratrum
Panderet aut subitum tellus monstraret hiatum,
Non pigeat prono trepidos descendere saltu,
35
Et si subpeteret iam tum sententia leti,
Hanc etiam raperet solandi cura pudoris:
Se flammis lymphisue darent uel pectora ferro
Appeteret uindex crudeli uulnere dextra.
Sic miseri mortem nondum discrimine notam,
40
Cum primum meruere, uolunt. exordia finem
Signant et similes praedicunt adfore luctus,
Vltima cum mundi senium consumpserit aetas
Cumque repentinus percusserit omnia fulgor
Caelorum clangente tuba, qua nuntius ante
45
Iudicis aduentu concussum terreat orbem;
Tunc, cum sinceros pastor discreuerit agnos,
Haedis disparibus diuersa in parte locatis,
Per medium dirimente chao, quod fluctibus implet
Sulphureis uoluens undosa incendia gurges,
50
Flammarum stagnante lacu, quo feruida quondam
Dicitur attracto nubes Sodomitica nimbo
Guttatim sparsum fudisse in crimina fulmen,
Cum plueret nox taetra focos caeloque caducae
Aera per calidum stillarent undique mortes.
55
Taliter ignifero missi de fonte gehennae
Fluxerunt tristes aliena in saecula riui.
At quem terribili iudex decreuerit hora
Viuere post mortem poenaque ardere perenni,
Subtrahet optato grauior sententia leto:
60
Cumque foret melius dispersis corpora membris
Carpere perpetuum dura sub morte soporem,
Inuitos tamen urna uomet, quis sola uoluntas
Rursus posse mori sensuque carere dolendi.
Sed sic accipiet feruentis flamma camini
65
Ambustura suas, ut numquam finiat, escas.
At primi interea iuuenes conamine casso
Per deserta ruunt tutoque abscondita furto
Facta putant, caecis optant latuisse tenebris.
Quid iuuat? infelix, oculos a iudice flectis?
70
Te iudex cernit: nolis cur ipse uidere,
Cum uideare palam? Solem non fuscat amoenum,
Si depressa grauem formidant lumina lucem
Debilis et sanum uisus non sustinet orbem.
Tum sic terribili primum deus increpat ore
75
Atque, ubi sit, miserum noscens interrogat Adam.
Qui trepidam pauido producens pectore uocem
Vix haec pauca refert: "Tuus, o celsissime, terror
Mentibus insidens latebram temptare coegit.
Nam quia nuda forent inopertis corpora membris,
80
Erubui, fateor, caelumque per abdita fugi".
"Et quis, ait, subitum concussit corde pudorem
Visus et unde nouus? Nam te nec uellera dudum
Nec contexta prius uelauit tegmine uestis.
Forma rudis proprio melius contenta decore
85
Iudice se placuit; sed postquam foedere rupto
Interdicta tuus perstrinxit germina gustus,
Naturale tibi tegmen non sufficit unum,
Hactenus et nudis nunc denudata patescunt,
Arguit obscenus quia turpia corpora motus".
90
Ille ubi conuictum claro se lumine uidit
Prodidit et totum discussio iusta reatum,
Non prece submissa ueniam pro crimine poscit,
Non uotis lacrimisue rogat nec uindice fletu
Praecurrit meritam supplex confessio poenam.
95
Iamque miser factus nondum miserabilis ille est
Erigitur sensu tumidisque accensa querellis
Fertur in insanas laxata superbia uoces:
"Heu male perdendo mulier coniuncta marito!
Quam sociam misero prima sub lege dedisti,
100
Haec me consiliis uicit deuicta sinistris,
Haec sibi iam notum persuasit sumere pomum.
Ista mali caput est, crimen surrexit ab ista.
Credulus ipse fui, sed credere tu docuisti
Conubium donans et dulcia uincula nectens.
105
Atque utinam felix quae quondam sola uigebat,
Caelebs uita foret talis nec coniugis umquam
Foedera sensisset comiti non subdita prauae".
Hac igitur rigidi commotus mente creator
Maerentem Celsis compellat uocibus Euam:
110
"Cur miserum labens traxisti in prona maritum
Nec contenta tuo deceptrix femina casu
Sublimi sensum iecisti ex arce uirilem"?
Illa pudens tristique genas suffusa rubore
Auctorem sceleris clamat decepta draconem,
115
Qui pomum uetito persuasit tangere morsu.
Post haec finalem promit sententia legem
Serpentemque reum prima sic uoce notauit:
"Tu coluber, cuius peccauit femina fraude
Errorisque uirum Consortem reddidit ipsa,
120
Propter utrumque reus pendes, quod fecit uterque:
Nec tibi sublimi constabit corpore uertex,
Callida sed pronus per terram pectora uolues:
Vtque fuga trepido sinuosa uolumina currant,
Non gressus, sed lapsus erit teque ipse sequeris
125
Flexibus et spiras uiuentia uincula nectent.
Tum pro persuasa miserorum cordibus esca
Tellurem captans pastu uesceris inani:
Mensibus et certis supero depulsus ab orbe
Inclusus terris communi sole carebis.
130
Inter cuncta, replent quae nunc animantia mundum,
Auctor mortis eris, fies grauis omnibus horror.
Praecipue infelix mulier cum prole futura
Sic inimicitias odio currente reponat,
Semina seminibus mandent ut uota nocendi.
135
Insistens semper pauidae sectabere calcem:
Conterat illa caput uictoremque ultima uincat".
Post haec attonitam iudex commotus in Euam:
"At tu, quae primam uiolasti femina legem,
Accipe, succiduum uitae quod restat in aeuum.
140
Imperium patiere tori dominumque timebis,
Quem socium dederam: parebis subdita iussis
Et curuata caput libitus adsuesce uiriles.
Moxque ubi concipiens fetum persenserit aluus,
Ventris onus gemitu testaberis ac tibi clausum
145
Anxia crescentem portabunt uiscera fascem:
Donec transacto fastidia tempore complens
Naturale malum partu sub uindice pendat
Producens uitam proles, sic poena parentis.
Quid diuersa loquar post iam discrimina matri?
150
Nam cum praeduro mulier confecta labore
Optatam subolem tali produxeris ortu,
Lugebis uacuos nonnumquam orbata dolores".
Interea trepidus iam dudum sustinet Adam,
Quid sibi terribilis tandem sententia seruet.
155
Cui pater: "Attentis, inquit, nunc auribus et tu
Accipe quid mereare, leuis quem femina uicit.
Impolluta prius pulchro sub germine tellus
Non iam fida satis nec puro semine simplex
Pristina monstrabit corruptum terga per orbem
160
Exemploque tuo semper tibi terra rebellans
Vepribus ac tribulis armata resistere discet.
Aut si frangenti cedens subcumbet aratro
Vomeris et fixo mordaci dente subacta est,
Pinguia decipient mentito germine culta.
165
Nam pro triticeo lolium consurgere fructu
Et fictas segetes uacuasque dolebis auenas.
Sic uix extortum producent iugera panem,
Sudore adsiduo nitens quem sumat egestas,
Inlecebramque cibi poenalis uindicet esca.
170
Aequalem brutis facient tibi pabula uitam
Et simul herbarum sucos pastumque requirens
Stercore consimili depressa grauabitur aluus.
Aerumnosa diu uoluetur talibus aetas,
Donec praescriptum ponant tibi saecula finem
175
Et compacta luto soluantur tempore membra.
Limo formatus rursus redigeris in aruum.
Ante tamen proprium nati praecurrere letum
Conspicies poenasque tuas in prole uidebis.
Vt metuenda magis cernatur mortis imago,
180
Peccasse agnoscas quid sit, quid mortua fleri
Quidue mori. ac ne quid desit tibi forte malorum,
Quae castigandis corruptus parturit orbis,
Acrior immenso miscebitur ira dolori.
Nam cum prima tibi producent tempora natos,
185
Liuor edax arto certabit limite mundi:
Nec iam sufficiet, uacuus qua tenditur, orbis
Totaque germanis stringetur terra duobus.
Alter in alterius consurget funera frater
Telluremque nouam cognato sanguine tinguet.
190
Exim posteritas uarios passura labores
Casibus in multis mortalia debita pendet,
Dum ueterem ductus dissoluat terminus orbem,
Occidat omne uigens finisque redarguat orta".
Audierat motumque dedit conterrita tellus.
195
Sic pater exactis haedorum pellibus ambos
Induit et sancta paradisi ab sede reiecit.
Tum terris cecidere simul mundumque uacantem
Intrant et celeri perlustrant omnia cursu.
Germinibus quamquam uariis et gramine picta
200
Et uirides campos fontesque ac flumina monstrans,
Illis foeda tamen species mundana putatur
Post paradise tuam; totum cernentibus horret
Vtque hominum mos est, plus, quod cessauit, amatur.
Angustatur humus strictumque gementibus orbem
205
Terrarum finis non cernitur et tamen instat.
Squalet et ipse dies, causantur sole sub ipso
Subductam lucem, caelo suspensa remoto
Astra gemunt tactusque prius uix cernitur axis.
Tunc inter curas permixti felle doloris
210
Adfectus sensere nouos et pectora pulsans
Nondum compertas prorumpit fletus in undas
Attentisque genis iniussus defluit umor.
Haud aliter uiuax deceptus mole caduca
Spiritus, impleto uenit cum terminus aeuo,
215
Post obitum peccata dolet: tum quidquid iniquum
Gesserit, in mentem reuocat, tum paenitet omnis
Errorum lapsus, semet quos iudice damnat:
Et si praeteritae reddatur copia uitae,
Sponte ferat, quoscumque dabunt mandata labores.
220
Sanctus namque refert de quodam diuite Lucas,
Quem nimio luxu dissoluens uita fouebat.
Ipse coturnatus gemmis et fulgidus auro
Serica bis coctis mutabat tegmina blattis:
Inde ut bacchantem suasissent tempora mensam,
225
Currebant epulae, totus quas porrigit orbis.
Cumque peregrinus frugem misisset aceruus,
Feruebat priscum crystallo algente Falernum.
Viuida quin etiam miscebant cinnama turi
Et suffita domus pingui fragrabat amomo.
230
Quod pelagus, quod terra creat, quod flumina gignunt,
Certatim mensis cedentibus undique lassus
Portabat pallens auri cum fasce minister.
Languidus ante fores pauper tunc forte iacebat
Diuitis obstrictis resoluto corpore membris
235
Et supplex poscebat opem, non munera captans,
Reliquias tantum sed si quas copia iecit,
Has tunc opperiens aluus ieiuna rogabat.
Sed proclamanti diues non addidit aurem
Nullaque languentem pietas respexit egenum,
240
Nec quae completis cecidere superflua mensis,
Pauperis ad uictum quisquam dedit. insuper aegri
DespicituR facies et putria uulneris horrent.
Cumque canes miti perlambant ulcera lingua
Blandior et fesso feritas medicabilis adsit,
245
Sola hominum nescit mens semper dura moueri.
Haec sed diuersa penitus dum sorte geruntur,
Impendens obitus pariter pulsauit utrumque
Diuite praeuento, numquam qui credidit istud.
Optatam pauper longo uix tempore mortem
250
Peruenit et uictor morbos artusque relinquit.
Ille quidem, celsa qui dudum floruit arce,
Fletibus ad tumulum stipato funere fertur
Auratoque datur conditus membra sepulchro
Et pretiosa tegunt elatum lintea marmor.
255
Spiritus abstruso sed mox demissus Auerno
Incidit aeternas per saeua incendia poenas.
E quarum medio sublimi sede locatum
Haut procul (hoc certe censetur, nam procul inde
Vt docet euentus) sinibus conspexit ouantem
260
Abrahae iusti mutatum in paupere uultum
Nec eius similem, quem dudum luce receptum
Quarto forte die uix quisquam largus humandi
Ne per dispersum naturae lege cadauer
Dira frequentatae contagia mitteret urbi,
265
Obtectum laceris tenui uelamine pannis
Naribus adstrictis nuda tellure locauit.
Angelicis manibus tunc in sublime leuatus
Iam diues, iam sanus erat: contraque superbi,
Qui congesta tenens opibus diffluxerat amplis,
270
Arida sic flammis mendicant guttura guttas:
"O pater, electas animas qui sede beata
Colligis et meritis dispensas praemia iustis,
Haec ego non mereor: sed saltim deprecor unum,
Lazarus ut missus ueniat digitoque leuatum
275
Adferat huc labris ardentibus inde liquorem
Quique refrigerio, si non extinxerit omnes,
Ad tempus saltim tantos uel mitiget aestus,
Donec fessa breui respirent membra quiete.
Taliter immixto lacrimis stridore rogantem
280
Magnanimus tandem compellat sic patriarcha:
"Desine iam seras in cassum fundere uoces
Et uacuas miscere preces. haut talia dudum
Dicta dabas, foribus cum te prandente iaceret
Ipse ignotus, egens, aeger, ieiunus, inanis;
285
Cum tua non caperet congestos mensa paratus
Pauperis atque tuas non iret clamor ad aures.
Quapropter tandem librato examine ueri
Praeteritae uitae sortem deponis; uterque
Permutate uices: et te iam sufficit amplis
290
Exundasse bonis, laetetur fine malorum,
Qui doluit coeptis. Non est iam terminus ultra.
Insuper horrendo currit qui tramite limes
Et chaos obiectum lato distinguit hiatu,
Non sinit abiunctas misceri foedere partes
295
Accessumque negat, sic uobis semper ut istis".
Ille gemens uanum repetita uoce precatur:
"Si nil post obitum prodest commissa fateri
Nec tua mutatur fixis sententia uerbis,
Hoc concede mihi, nulla quod lege uetatur.
300
Fratres quinque domo discedens luce reliqui:
His peto mittatur, qui uiuos corrigat, ante
In tormenta cadant quam talia carne soluti.
Nam quamuis duro persistant corde rebelles,
Si tamen obstructa quisquam de morte rediret,
305
Credent experto poenasque intrare timebunt".
Ille quidem poscens effectum non capit ullum,
Nos autem, dum uita manet, dum luce uigemus,
Olim defuncti perterret nuntius Adam,
Dum locus est flendi, dum non iniussa petuntur
310
Nec obduratis pulsatur ianua serris.
Nouimus en cuncti, quid primus planxerit ille .
Qui pulsus prisca nesciuit sede reuerti.
Namque obitum quendam casu tum pertulit ipso,
Perdita ne precibus lacrimisue reduceret ullis.
315
Ex tunc paulatim retro sublapsa referri
Vita prior coepitque malis laxata potestas.
Tum tristes morbi et uarii subiere dolores
Et corrupta satis dira pinguidine tellus
Letali quaedam suffudit germina suco.
320
Inde truces saeuire ferae dudumque timentes
Excitat ad pugnam tum primum conscia uirtus
Reddit et armatas unguis, dens, ungula, cornu.
Ipsa etiam leges ruperunt tunc elementa
Et uiolare fidem mortalibus omnia certant.
325
Inflatur uentis pelagus uoluuntur et undae
Excitusque nouum turgescit pontus in aestum.
Tunc primum tectis taetra caligine caelis
Ingratos hominum castigatura labores
Grandineos pauidis fuderunt nubila nimbos
330
Atque polus discors inuidit germina terris.
Quin magis ipsa sibi tellus aduersa negauit
Seminis excepti uertens mentita nitorem.
Haec gemini primum senserunt tunc protoplasti.
Posteritas nam quanta ferat dispendia rerum,
335
Non cui uel centum linguae uel ferrea uox est,
Enumerare queat, nec si, quem Mantua misit,
Maeoniusue canant diuersa uoce poetae.
Quis tales referat motus? quis denique fando
Euoluat totos, qui uoluunt saecula, fluctus?
340
Arma fremunt, crebra quatitur formidine mundus,
Funditur irriguus sanguis maiorque sititur.
Quid dicam celsas praeclaris coetibus urbes
In deserta dari? populos populante rapina
Dispergi et lacerum uacuari partibus orbem?
345
Seruitio subdi dominos famulosque uicissim
Praeferri dominis et belli sorte perire,
Sors generis claro quondam quod sanguine misit?
At si forte breui requiescant tempore bella,
Legibus armatas furere in certamina lites,
350
Ius anceps pugnare foro, quo iurgia fratrum
Non leuius uotis feriunt, quam proelia telis?
Sed quis uota notet, clament cum facta nocentum?
Quis fraudes et furta gemat gaudente rapina?
Quisue minora fleat? (stringi nec maxima possunt)
355
Inde minora tamen, si summis iuncta notentur:
Nam per se nullum facinus sub iudice paruum est.
Nec refert cunctas percurri carmine causas:
Hoc paruo sermone loquar post damna priorum
Nil superesse mali, quod non uel perpetret orbis
360
Vel toleret plenus scelerum pariterque laborum,
In casu discrimen habens et crimen in actu.
Sed tu, Christe potens, cui semper parcere promptum est,
Tu figulus massam potis es reparare caducam
Et confracta diu resolutaque fingere uasa.
365
Qui dudum multo latitantem puluere dragmam
Inuenis accensis uerbi uirtute lucernis.
Linquentem caulas turpique errore uagantem
Pastor ouem celeri dignatus quaerere gressu
Subuehis, utque suo gaudens reddatur ouili,
370
Sarcina fit, quae cura fuit. Sic filius ille
Iunior, exhaustos postquam dispersit aceruos
Vitaque consumpto mutata est prodiga censu,
Turpia porcorum digne conuiuia sectans
Optauit siliquis compleri uilibus aluum,
375
Donec saeua fames longo discrimine uictum
Cogeret offenso tandem se reddere patri
Confessumque reum laxato crimine solui.
Denique prostratum mitis pater alleuat ultro
Et trepidum blanda solatur uoce pudorem.
380
Ornatus reduci uestis dat prima secundos
Laetaque sollemnis celebrat conuiuia coetus,
Quod rediuiua suis quodam de funere proles
Surgat et orbato redeant noua lumina patri.
At tu, praepollens hominum rerumque creator,
385
Quamquam cuncta uelis fidae constare saluti,
Nulla tamen pateris nostrae dispendia mortis
Nec quoquam pereunte tuis contingere damnum
Diuitiis poterit. nescis decrescere, nescis
Augeri et pleno perstat tibi gloria regno.
390
Sed famulis tu redde tuis, quod perdidit Adam
Quodque tulit primum uitiatae stirpis origo,
Ortu restituat melior iam uita secundo.
Sorduerit nimium lacero circumdata peplo
Forma uetus: scissam ponens cum crimine uestem
395
Pallia prima pater redeunti porrige proli,
Seminecem quondam miserans qui forte repertum
Proiectumque uia, quem saeui caede latrones
Impositis cuncto spoliarant tegmine plagis.
Sed tu, sancte, uiam sumpto dum corpore curris,
400
Inuenis adlisum nec praeteris: insuper aegrum
Iumento carnis propriae sub tecta reportas.
Nos fuimus quondam rabido data praeda furori;
Sed si nunc medico percurrat uulnera fotu
Gratia producens oleum, sapientia uinum;
405
Commendet stabulo Samaritis dextera curam,
Pelletur ualidus medicato corpore languor.
Suscipe, qui non uis moriendi crescere causas,
Quos confessa tibi gemitus pia pectora fundunt.
Vt quondam tecum passae sub tempore carnis
410
Proximus immani dependens stipite praedo,
Quem non culpa tibi similem, sed poena tenebat
Ille tamen nexus membris nec corde ligato,
Etsi confixas clauis extendere palmas
Non potuit, liber mentem cum uoce tetendit.
415
Sicque reus scelerum, dum digna piacula pendit,
Martyrium de morte rapit. cui fine sagaci
Maxima cura fuit tales non perdere poenas,
Praeripuit scandens aditum caeloque leuandus
Ardua sublimi tenuit compendia saltu.
420
Porrige sic nobis celsam, pater inclite, dextram.
Nos quoque perpetuae conquirat uita saluti
Atque profanati deceptis fraude latronis
Ceu tibi compasso miserans succurre latroni.
Liuida quos hostis paradiso depulit ira,
425
Fortior antiquae reddat tua gratia sedi.