Alcimus Auitus poematum libri 1

Testo base di riferimento: R. Peiper, 1883

Cura dell'edizione digitale: A. Agnesini, 2009

Inserimento e controllo dei dati: S. Bergamini

Altre sezioni


Quidquid agit uarios humana in gente labores,

Vnde breuem carpunt mortalia tempora uitam,

Vel quod polluti uitiantur origine mores,

Quos aliena premunt priscorum facta parentum.

5

Addatur quamquam nostra de parte reatus,

Quod tamen amisso dudum peccatur honore,

Ascribam tibi, prime pater, qui semine mortis

Tollis succiduae uitalia germina proli.

Et licet hoc totum Christus persoluerit in se,

10

Contraxit quantum percussa in stirpe propago:

Attamen auctoris uitio, qui debita leti

Instituit morbosque suis ac funera misit,

Viuit peccati moribunda in carne cicatrix.

Iam pater omnipotens librantis pondere uerbi

15

Vndique collectis discreuerat arida lymphis

Litoribus pontum constringens, flumina ripis:

Iam proprias pulchro monstrabat lumine formas

Obscuro cedente die uarioque colore

Plurima distinctum pingebat gratia mundum.

20

Temporibus sortita uices tum lumina caelo

Visere alterno solis lunaeque meatu.

Quin et sidereus nocturno in tempore candor

Temperat horrentes astrorum luce tenebras.

Actutum suaui producens omnia fetu

25

Pulchra repentino uestita est gramine tellus.

Accepere genus sine germine iussa creari

Et semen uoluisse fuit. Sic ubere uerbi

Frondescunt siluae: teneris radicibus arbor

Durauit uastos paruo sub tempore ramos.

30

Protenus in taetras animalia multa figuras

Surgunt et uacuum discurrunt bruta per orbem:

Elatae in altum uolucres motuque citato

Pendentes secuere uias et in aere sudo

Praepetibus librant membrorum pondera pinnis.

35

Post etiam clausi uasto sub gurgite pisces

Respirant lymphis flatusque sub aequore ducunt

Quaeque negant nobis, illis dant umida uitam.

Nec minus in pelago uiuescunt grandia cete

Accipiuntque cauis habitacula digna latebris:

40

Et quae monstra solet rarus nunc prodere pontus,

Aptat ad informes condens sollertia formas.

Quodque hominum falso credit mens nescia foedum,

Per propriam speciem natura iudice pulchrum est.

Ergo ubi completis fulserunt omnia rebus,

45

Ornatuque suo perfectus constitit orbis:

Tum pater omnipotens aeterno lumine laetum

Contulit ad terras sublimi ex aethere uultum

Illustrans, quodcumque uidet: placet ipsa tuenti

Artifici factura suo laudatque creator

50

Dispositum pulchro, quem condidit, ordine mundum.

Tum demum tali sapientia uoce locuta est:

En praeclara nitet mundano machina cultu.

Et tamen impletum perfectis omnibus orbem

Quid iuuat ulterius nullo cultore teneri?

55

Sed ne longa nouam contristent otia terram,

Nunc homo formetur, summi quem tangat imago

Numinis, et nostram celso donatus honore

Induat interius formonsa in mente figuram.

Hunc libet erectum uultu praeponere pronis,

60

Qui regat aeterno subiectum foedere mundum,

Bruta domet, legem cunctis ac nomina ponat,

Astra notet caelique uias et sidera norit

Discat et inspectis discernere tempora signis:

Subiciat pelagus saeuum ingenioque tenaci

65

Possideat, quaecumque uidet: cui bestia frendens

Seruiat et posito discant mansueta furore

Imperium iumenta pati iussique ligari

Festinent trepidi consueta in uincla iuuenci.

Quoque magis natura hominis sublimior extet,

70

Accipiat rectos in caelum tollere uultus:

Factorem quaerat proprium, cui mente fideli

Impendat famulam longaeuo in tempore uitam.

Haec ait et fragilem dignatus tangere terram

Temperat umentem consperso in puluere limum

75

Orditurque nouum diues sapientia corpus.

Non aliter quam nunc opifex, quibus artis in usu est

Flectere laxatas per cuncta sequacia ceras

Et uultus implere manu seu corpora gypso

Fingere uel signi speciem componere massae.

80

Sic pater omnipotens uicturum protenus aruum

Tractat et in lento meditatur uiscera caeno.

Hinc arcem capitis sublimi in uertice signat

Septiforem uultum rationis sensibus aptans

Olfactu, auditu, uisu gustuque potentem.

85

Tactus erit solus, toto qui corpore iudex

Sentiat et proprium spargat per membra uigorem.

Flexilis artatur recauo sic lingua palato,

Pressus ut in cameram pulsantis uerbere plectri

Percusso resonet modulatus in aere sermo.

90

Exim succiduum porrecto in corpore pectus

Spargit ramosas post brachia fortia palmas.

Succedit stomacho medius, qui tegmine molli

Inter utrumque latus foueat uitalia, uenter.

Diuiduam partem femur excipit, aptius ut se

95

Alternum moueat duplicato poplite gressus.

At parte ex alia, fingit quam conditor unus,

Occipiti submissa suo descendere ceruix

Incipit et uastos compagibus addere neruos.

Spina rigens crebris inter commercia nodis

100

Diffundit duplicem costarum ex ordine cratem.

Pars interna nouos uitae formatur ad usus,

Naturale parant tegmen uitalia cordi

Massaque congestis pendens absconditur extis.

Additur et tenui pascendus ab aere pulmo,

105

Qui concepta trahens lenti spiramina flatus

Accipiat reddens, reddat, quas sumpserit, auras

Inque uicem crebro pellatur anhelitus haustu.

Dextra tenet iecoris uegetandum sanguine fontem,

Quo clausum uenae spargant per uiscera flumen.

110

Lienis laeuam sortitur regula partem,

Qua crines perhibent unguesque recrescere sectos.

Quae uiuunt sensuque carent in corporis usu

Nec abscisa dolent, hinc nunc augmenta resumunt.

Postquam perfectae iacuit nouitatis imago

115

Formatumque lutum speciem peruenit in omnem:

Vertitur in carnem limus durataque molles

Visceribus mediis traxerunt ossa medullas.

Inseritur uenis sanguis uiuoque colore

Inficit ora rubor: toto tum corpore pallor

120

Pellitur et niueos depingit purpura uultus.

Inde ubi perfectis consuescit uiuere membris

Totus homo et fumant calefacta ut uiscera, solam

Expectant animam, puro quam fonte creator

Promat et erectos recturam mittat in artus:

125

Lenem perpetuo flatum profundit ab ore

Inspiratque homini, quem protenus ille receptum

Attrahit et crebri discit spiraminis auras.

Postquam nascentem sollers prudentia sensum

Imbuit et puro rationis lumine fulsit,

130

Surgit et erectis firmat uestigia plantis.

Tum uarias mundi species caelumque refulgens

Mirantem tali compellat uoce creator:

"Haec quae mundanis cernis pulcherrima rebus

Incrementa nouis ornatum tensa per orbem,

135

Solus habe totisque prior dominare fruendo.

Tu mihi, cuncta tibi famulentur; maximus ordo

Te parere pio, qui subdidit omnia, patri.

Non species ullae nec numina uana colantur,

Non si quid caelo sublime nouumque coruscat,

140

Non quae uel terris uiuunt formata uel undis

Nec quod forte premens prohibet natura uideri.

Vsibus ista tuis, non cultibus, esse memento;

Praecellens factis factorem pronus adora".

Interea sextus noctis primordia uesper

145

Rettulit alterno depellens tempore lucem:

Dumque petunt dulcem spirantia cuncta quietem,

Soluitur et somno laxati corporis Adam.

Cui pater omnipotens pressum per corda soporem

Iecit et immisso tardauit pondere sensus,

150

Vis ut nulla queat sopitam soluere mentem:

Non si forte fragor securas uerberet aures,

Nec si commoto caelum tunc intonet axe,

Sed nec pressa manu rupissent membra quietem.

Tum uero cunctis costarum ex ossibus unam

155

Subducit laeuo lateri carnemque reponit.

Erigitur pulchro genialis forma decore

Inque nouum subito procedit femina uultum.

Quam deus aeterna coniungens lege marito

Coniugii fructu pensat dispendia membri.

160

Istius indicium somni mors illa secuta est,

Sponte sua subiit sumpto quam corpore Christus.

Qui cum passurus ligno sublimis in alto

Penderet nexus, culpas dum penderet orbis,

In latus extensi defixit missile lictor.

165

Protenus exiliens manauit uulnere lympha,

Qua uiuum populis iam tum spondente lauacrum

Fluxit martyrium signans et sanguinis unda.

Inde quiescenti, gemina dum nocte iaceret,

De lateris membro surgens ecclesia nupsit.

170

Principio rector tanti sacrare figuram

Disponens uincli nectit conubia uerbo:

"Viuite concordi studio mundumque replete,

Crescat longaeuum felici semine germen,

Non annis numerus uitae nec terminus esto.

175

Progeniem sine fine dedi, quam tempore toto

Aspicies, generi primus qui poneris auctor.

Pronepos eductos spargens per saecla nepotes

Viuentes numeret proauos inque ora parentum

Ducant annosos natorum pignora natos".

180

Tum lex coniugii toto uenerabilis aeuo

Intemerata suo seruabitur ordine cunctis.

Femina persistat de uiscere sumpta uirili

Coniugio seruare fidem: nec separet alter,

Quod iungit sociatque deus: cum patre relinquat

185

Et matrem iusto constrictus amore maritus.

Ista parentales non rumpant uincula curae,

Vita sed amborum carnem teneatur ad unam.

Taliter aeterno coniungens foedere uota,

Festiuum dicebat hymen castoque pudori

190

Concinit angelicum iuncto modulamine carmen.

Pro thalamo paradisus erat mundusque dabatur

In dotem et laetis gaudebant sidera flammis.

Est locus eoo mundi seruatus in axe

Secretis, natura, tuis, ubi solis ab ortu

195

Vicinos nascens aurora repercutit Indos.

Hic gens ardentem caeli subteriacet axem,

Quam candor feruens albenti ex aethere fuscat.

His semper lux pura uenit caeloque propinquo

Natiuam seruant nigrantia corpora noctem.

200

Attamen in taetris splendentia lumina membris

Captiuo fulgore micant uisuque nitente

Certior accrescit collatis uultibus horror:

Caesaries incompta riget, quae crine supino

Stringitur, ut refugo careat frons nuda capillo.

205

Sed magnum nostros quidquid perfertur ad usus,

His totum natura dedit telluris opimae.

Quidquid odoratum pulchrumque allabitur, inde est.

Concolor his ebeni piceo de fomite ramus

Surgit et hic, eboris munus quae porrigit orbi,

210

Informis pulchros deponit belua dentes.

Ergo ubi transmissis mundi caput incipit Indis,

Quo perhibent terram confinia iungere caelo,

Lucus inaccessa cunctis mortalibus arce

Permanet aeterno conclusus limite, postquam

215

Decidit expulsus primaeui criminis auctor,

Atque reis digne felici ab sede reuulsis

Caelestes haec sancta capit nunc terra ministros.

Non hic alterni succedit temporis umquam

Bruma nec aestiui redeunt post frigora soles,

220

Sic celsus calidum cum reddit circulus annum,

Vel densente gelu canescunt arua pruinis.

Hic uer adsiduum caeli clementia seruat;

Turbidus auster abest semperque sub aere sudo

Nubila diffugiunt iugi cessura sereno.

225

Nec poscit natura loci quos non habet imbres,

Sed contenta suo dotantur germina rore.

Perpetuo uiret omne solum terraeque tepentis

Blanda nitet facies, stant semper collibus herbae

Arboribusque comae: quae cum se flore frequenti

230

Diffundunt, celeri confortant germina suco.

Nam quidquid nobis toto nunc nascitur anno,

Menstrua maturo dant illic tempora fructu.

Lilia perlucent nullo flaccentia sole

Nec tactus uiolat uiolas roseumque ruborem

235

Seruans perpetuo suffundit gratia uultu.

Sic cum desit hiems nec torrida ferueat aestas,

Fructibus autumnus, uer floribus occupat annum.

Hic, quae donari mentitur fama Sabaeis,

Cinnama nascuntur, uiuax quae colligit ales,

240

Natali cum fine perit nidoque perusta

Succedens sibimet quaesita morte resurgit:

Nec contenta suo tantum semel ordine nasci,

Longa ueternosi renouatur corporis aetas

Incensamque leuant exordia crebra senectam.

245

Illic desudans fragrantia balsama ramus

Perpetuum pingui promit de stipite fluxum.

Tum si forte leuis mouit spiramina uentus,

Flatibus exiguis lenique impulsa susurro

Diues silua tremit foliis ac flore salubri,

250

Qui sparsus terris suaues dispensat odores.

Hic fons perspicuo resplendens gurgite surgit:

Talis in argento non fulget gratia, tantam

Nec crystalla dabunt nitido de frigore lucem.

Margine riparum uirides micuere lapilli

255

Et, quas miratur mundi iactantia gemmas,

Illic saxa iacent; uarios dant arua colores

Et naturali campos diademate pingunt.

Eductum leni fontis de uertice flumen

Quattuor in largos confestim scinditur amnes.

260

Euphraten Tigrinque uocant, qui limite certo

Longa sagittiferis faciunt confinia Parthis.

Tertius inde Geon, Latio qui nomine Nilus

Dicitur, ignoto cunctis plus nobilis ortu.

Cuius in Aegyptum lenis perlabitur unda

265

Ditatura suam certo sub tempore terram;

Nam quotiens tumido perrumpit flumine ripas

Alueus et nigris campos perfundit harenis,

Vbertas taxatur aqua caeloque uacante

Terrestrem pluuiam diffusus porrigit amnis.

270

Tunc inclusa latet lato sub gurgite Memphis

Et super absentes possessor nauigat agros.

Terminus omnis abest; aequatur iudice fluctu

Annua suspendens contectus iurgia limes.

Gramina nota uidet laetus subsidere pastor

275

Inque locum pecorum uiridantis iugere campi

Succedunt nantes aliena per aequora pisces.

At postquam largo fecundans germina potu

Lympha maritauit sitientis uiscera terrae,

Regreditur Nilus sparsasque recolligit undas,

280

Fit fluuius pereunte lacu: tum redditur alueo

Pristina riparum conclusis fluctibus obex,

Donec diuiduum spargens per deuia finem

Gurgite septeno patulum percurrat in aequor.

Sed cur dicatur tantum mundana latere

285

Vertex, Nile, tuus? nam qui nesciris ab ortu,

Non solus, sed quartus eris diffusus ab illo,

Despicit excelso qui flumina cuncta meatu

Ipsius atque pater pelagi supereminet omnes,

Quas montes, quas plana uomunt, quas nubila lymphas.

290

Quartus Physon erit, quem possidet India Gangen,

Motus odorifero quotiens qui uertice creuit,

Deciduas pulchro quas spargunt flumina luco,

Praelabens furatur opes et gurgite nostrum

Ducit in exilium; nam ripa largus utraque,

295

Amnibus ut nostris enodes ferre papyros

Aut scirpos algasque leues deducere mos est,

Excrementa trahens magnus sic ditia Ganges

Hoc etiam donat mundo, quod proicit alueo.

Interea primi, summus quos iunxerat auctor?

300

In paradisiaca ponuntur sede beati.

Tum rector tali proponit praemia lege:

"O summum factoris opus, quos sola creauit

Nostra manus, nasci cum cetera uoce iuberem,

Aspicitis, quanto pulcherrimus ubere lucus

305

Per multas famuletur opes? haec cuncta dabuntur

Ad uestros sine fine cibos, hinc esca petatur:

Sumite concessas fruges et carpite poma.

Hic operis dulci studio secura quiescat

Deliciisque fruens longaeuo in tempore uita.

310

Est tamen in medio nemoris, quam cernitis, arbor

Notitiam recti prauique in germine portans:

Huius ab accessu uetitum restringite tactum.

Nec uos forte premat temeraria discere cura,

Quod doctor prohibet: melius nescire beatis,

315

Quod quaesisse nocet. testor quem fecimus orbem,

Quod si quis uetitum praesumpserit arbore pomum,

Audax commissum mortis discrimine pendet.

Non immensa loquor; facilis custodia recti est.

Seruator uitam, finem temerator habebit".

320

Accipiunt iuuenes dictum laetique sequuntur

Spondentes cuncto seruandam tempore legem.

Sic ignara mali nouitas nec conscia fraudis

Incautas nulla tetigit formidine mentes.

At pater instructos sacrata in sede relinquens

325

Laetus in astrigeram caeli se sustulit aulam.

1

agit

aget N