aegritudo Perdicae

Testo base di riferimento: L. Zurli, 1987

Cura dell'edizione digitale: V. Russo, 2009


Aegritudo Perdicae

Dic mihi, parue puer: numquam tua tela quiescant?

Non sat erant frondes, non undae nec fera nec fons,

Non satyrus, non taurus amans, non ales et imber,

Non tristes epulae, per quas petit aera Tereus?

5

Hoc tibi restabat postremum, saeue Cupido!

At dirum in matris iuuenem conpellis amorem!

Muta, precor, flammas aliasque intende sagittas.

Quid possit nosti pietas et, perfide, mater,

Et Paphiae quam triste †decuisarcere furorem.

10

Claudite nunc animos miserandaque pectora, matres,

Ne scelus hoc uestras iteratum polluat aures

Neu uos sollicitas temptet dolor iste nefandus

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Viderit ac simili poena commissa †recussit†.

Namque omnes superos et cetera templa deorum

15

Ture pio sacroque mero uotisque colebat,

Oblitus Veneris puerique oblitus Amoris:

Hinc offensa dea est, haec diri causa furoris;

Hinc quoque partus amor redeunti ad tecta parentum,

Infelix Perdica, tibi (nam nuper Athenas

20

Venerat et studiis animos praebebat et aures);

Hinc quoque regreditur matris periturus amore.

Infelix, qui Cecropias nunc deserit arces,

Iam praeda est Veneris, iam flammis atque sagittis

Armatus tendit seruans iter omne Cupido.

25

Lucus erat uariis in frondibus undique saeptus,

Quem Phoebi foliis Daphne diffusa tenebat

Et myrtus Paphies, speciosi testis Adonis,

Egrediturque solo fundens sua brachia pinus

(Hac Phrygius pastor spernens in amore Cybeben

30

Desertusque uiro per tympana plangitur Attis)

Fonsque regit medio nota per gramina lapsum:

Illic dispersi flores mixtique colores

Ostendunt, Veneris quid amor; nam candidus illic

Flos narcissus amat ueteris uestigia fontis

35

Et rosa purpureum spargens per prata ruborem

(Seu Veneris cruor est seu flamma Cupidinis ista,

Nescio, sed gratum memini quia seruit amori).

Hunc lucum Philomela tenet: circumuolat alis

Et dulcis queritur fetus suspensaque ramo

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

40

Lucus Amoris erat; delapsus <ab> aethere pinnis

(Namque illi conquesta Venus mandauerat ignis)

Paruit imperio matris pharetramque sagittis

Plenam fundit humi tollitque e pluribus unam

'Hoc telum est', dicens, 'olim quo Iuppiter auro

45

Decidit et Danaen fuluo conpressit amore;

Ast' (aliud tollit) 'Ledam hoc quo cygnus amauit

Antiopam <et> satyrus tenuit; iam fessa sagittast.

Quo, Perdica, tibi calamo firmemus amorem?

Vulnera iam nostrae ueteres fecere sagittae,

50

Nunc noua uisenda est.' dixit riuumque secutus

Quaerit arundineas scrutatus limite siluas.

Nec mora, nota deo est: namque obuia uenit arundo,

Quam puer excussam totis radicibus aufert;

Et primo mollis eradit pumice libros,

55

Post uolucri cupiens †u uibra† librare sagittam

Pinnam de propriis ardentibus abscidit alis

Et religat †cera† (possit quoque cera tenere

Quod temptabat opus; sed Amoris pluma calebat).

Iam sol emensum radiis librauerat orbem

60

Atque diem sexta magnum discreuerat hora:

Omnia per terras animalia fessa calore

Sideris aestiferi frondis sub tecta subibant.

Ad lucum Perdica uenit fessusque labore

Inlimes respexit aquas nymphasque recentes

65

Vmbriferumque nemus, mixtos per gramina flores.

Ingressus postquam est lucos Perdica rigentes,

Talibus est uerbis socios ac uoce secutus:

'O socii, uestro iustum si corde uidetur,

Defessos artus et membra calore grauata

70

Hic poterit releuare locus: nam frigida fontis

Vena fluit, flores sunt hic, <hic> dulcia prata'.

Heu, Perdica, grauis aestus radiosque micantes

Solis te fugisse putas lucosque petisse,

Ignoras: intus grauior tibi flamma paratur!

75

Sic postquam fatus, fusi per gramina terrae

Accipiunt epulas et dulcia dona Lyaei,

Post somno reparant uires. tunc aliger ille

Paruit officio mutatusque ore Cupido

Castaliam reddit Perdicae nomine matrem

80

Complexusque dedit per somnia tristis imago

Et saeuo iuuenem confodit pectora telo.

Qui postquam somno miser est deceptus acerbo,

Ardet in incestum puero simulante figuram

Ingrediturque suae regalia limina matris:

85

Matris enim misere carae dinoscere uultus

Non poterat, quam paruus adhuc dimiserat olim,

Cum peteret diuae doctissima templa Mineruae.

Continuo natum famulae uenisse parenti

Castaliae dixere suum; pietatis honore

90

Illa memor nati uenienti est obuia facta,

Oscula quoque dedit materna et plena pudoris.

Heu quotiens iuuenis mutata est mente figura

Vel quotiens pulsante deo noua forma secuta est!

Quam miser ut uidit, suscepit uulneris iram;

95

Haesit et insano obstipuit deceptus amore.

'Heu ego quam uidi, quae somnia tristia demens?

Mater erat? aut ista tibi †paretur†, imago?

Est sed caeca . . . . . . . . . . . . . . .

Nam fari scelus est, admissi <sic> quoque crimen.'

100

Talia constanter secum Perdica locutus.

Iam nox umbriferis per caelum roscida pinnis

Presserat aerios fugientis solis honores

Cunctaque per terras animalia pressa sopore:

Sola tibi dulci numquam, Perdica, quieti

105

Tradidit assiduis ardentia lumina flammis.

Nox ipsi maesta <est>: uigilat †mediumque tenetque†,

Suspirat numquam requiem daturus amori.

Omnia fessa domat caelestia sidera somnus,

Flumina quoque tenet nec non maris imperat undis,

110

Corpora uel modicam conpellit adire quietem:

Pro dolor! hoc scelus est soli uigilantis amori:

Tunc quoque Perdicam <. . .> premit igne Cupido,

Vt possit nec ferre facem. nam fulmine tactus

Ardebat miser <et> ducens suspiria corde,

115

Quae puer edocuit mortales cire Cupido,

Tales triste feras reddit de pectore uoces:

'Nox sceleris secreta mei, Nox conscia cladis,

Soli me conmendo tibi nostrumque furorem.

Tu nosti quid possit Amor: sine te nihil ille [cupido]

120

(Seu Veneris pars es seu <tu> Venus aut Venus in te est):

Des requiem miserando, precor, et posse fateri.

'Sed matri narrabo?' 'nefas!' 'tamen ibo coactus:

"Mater, aue" dicturus ero.' 'quid deinde?' 'tacebo.'

'Credamus! quibus hoc poteris conponere uerbis,

125

Aut uox qualis erit? adgressum namque parentem

Oedipoden thalamos matris uult fama subisse

Incestosque toros: satis est quod nescius ista

Commisit, culpamque tulit licet ille nefandam

Exegit de se priuatus lumine poenam.'

130

Talis Perdicam per noctem cura premebat

Et proprium miseranda nefas †incestalaboris.

Iamque dies ortus clarior nudauerat orbem

Et radiis Titan noctis disperserat umbras:

Deficiunt iuueni paulatim fortia membra

135

Decoquiturque umor, cunctos qui continet artus;

Namque undas Cereremque negat uictumque ciborum.

Tunc quoque sollicitam monuit maestamque parentem

Maternae pietatis honos, famulasque uocauit

Ad sese iussitque artis †medicinae requiri†,

140

Primores qui forte forent adducere secum.

Iussa citae peragunt: uitae uenere magistri

Ingressique fores atque abdita tecta cientis

Inueniunt iuuenem postrema clade grauatum

Et primum quaerunt, quae causa laboris inesset;

145

Post uena <est> temptata; sed haec pulsusque quietus:

Esse negant causas uitiati corporis illic;

Et iecur et splenis temptata cubilia et atri

Quae fellis metuenda domus: sunt omnia sana,

Per proprium digesta larem, sunt cuncta quieta

150

Et uitae deuota suae, sed dira procella

Mente latens caecos urguebat pectore coetus.

Hippocrates, illic fuerat qui forte uetustus

Ac uitae spatio longum qui ceperat usum,

Restitit ac secum docto sermone locutus:

155

'Quid, medicina, taces? rationem redde petenti.

Non isti calor est, pulsu nec uena minatur

(Nam sacrae partes, quibus omnis uita tenetur,

Discordare parent, ut mox elementa resoluant,

Quae faciunt hominem, dum quattuor ista ligantur);

160

<non> stridens gremium uiuaces inpedit auras;

Non omenta suas per mollia uiscera sedes

<. . .>, non corda uagi pulmonis anhelant

Intercepta sero, non ilia concita costis

Incutiunt saeuos iaculata saepe dolores:

165

Displicet os solum, quod sunt suspiria longa.'

Sic fatus fessae scrutatur conscia uenae.

Ingreditur mater: tum quae fuit ante tenenti

Mitis et in lentos motus aequaliter apta,

Inprobiter digitos quatiens pulsatibus urguet,

170

Sic mentis confessa nefas. magnusque uirorum

Inuenit Hippocrates, quae pectore clausa fuere,

Et tali sequitur miserandam uoce parentem:

'Causa subes, mater: medicinae munera cessent;

Hic animi labor est: hebeo. iam †ceteri dicant†!'

175

Talia fatus abit. [sed] matrem [nati] noua cura premebat

Per uarios diuisa modos, natumque cubantem

Adgreditur redditque pio de pectore uoces:

'Nate, precor, miserere mei, miserere tuorum:

Lumina tu partus, tu me facis esse parentem.

180

Indica: si uirgo est, hymenaeos iungere possum;

Si uero matrona foret uiduata marito,

Ne dubites, <haec> cura mea est. hoc maesta uerebar,

Inlicitos ne forte toros temptare mariti

Cogeret acer amor matrisque grauaret honorem.'

185

Ille silet solumque trahit suspiria longa

Auertens faciem nec matrem cernere rectis

Luminibus poterat sacro prohibente pudore.

'Mater', ait 'discede, precor: plus uris amantem.'

Roscida post radios aeternaque lumina solis

190

Nox tenebris discussa suis conpresserat omnes,

At non te, Perdica, umquam puer ille Cupido

Vel partem minimam patitur decerpere <somni>,

Sed solum †tenuit ueneranda te casus umbras

Continuus tollit pharetras ac tela furoris

195

Et tecum uigilat per noctis tempora longa

Intorquens dira assiduis incendia flammis.

Et Pudor huc aderat proprio comitante uigore.

Stant duo diuersis pugnantia numina telis

Ante toros, Perdica, tuos: Amor hinc, Pudor inde.

200

Inde Cupido monet secreta referre furoris,

Inde Pudor prohibet uocis exordia rumpi

†famamque surgentem reuocit neanillans†

Ire iubet propriumque nefas exponere mentis

Verbaque multa docet; quae †uoces pectora labi

205

Perdicae miseri moriuntur in ore pudico.

Sed postquam calor inmensus per pectora currens

Vsserat exesas ardenti corde medullas,

Talia dimittit reserato pectore uerba:

'Saeue puer, semper lacrimis et funere gaudes.

210

O scelerate, tuas si tu paterere sagittas

Sique tuos ignes in te conuertere discas,

Vt credas quid possit amor! sed parce, Cupido.

Inprobe, quae mandas non possum dicere matri.

Tormentis adfige tuis, constringe catenis,

215

Non fateor. totas in me consume sagittas

Quotquot amoris habes et, si tibi tela furoris

Defuerint, et si <tibi> de Ioue fulmina sumas,

Vincere non poteris sanctum, scelerate, Pudorem.'

Talia per noctem iuuenis miserandus agebat.

220

Interea matrem nati noua cura premebat,

Multaque quaerenti placuit sententia talis,

Matronas omnes totis e moenibus urbis

Ad propriam †uenire† domum, si quis uigor illic

Aut species inlustris erat uel forma superba,

225

Quae proprio iuuenem statuisset amore grauare.

Hoc uisum placitum matri, non distulit ultra.

[Iamque dies ortus clarior nudauerat orbem]

Matronae ueniunt forma cultuque micantes:

Hic erat Andromeda, hic altera Laodamia,

230

Ditior haec Danae, fulgentior altera Glauce,

Candidior Chione <haec> peruenit <et> altera Dirce;

Huc etiam tenerae sancta uenere puellae,

Virgineum florem seruantes lege maritis.

Has tristis Perdica uidens et lumina flectens

235

In matrem traxit duro suspiria corde

Et tali secum miser est sermone locutus:

'Pro dolor, o superi! defecerat altera forma:

Mater amanda fuit.' 'sed uincere certa furorem

Quaerendo uultus, liceat quos iure tenere.'

240

'Hoc etiam uoluisse nefas.' 'sed respice, quales

quid uiperas†, seduimmutetur gratia formae:

Sunt niueae, sunt hic procero corpore pulchrae,

Virgineoque nitent gratae de flore puellae.'

'Nulla tamen matri similis!' fatusque coercet;

245

Detorsit fessos artus et languida membra.

Nunc, o Calliope, nostro succurre labori:

Non possum tantam maciem describere solus,

Nec nisi das animos uiresque in carmina fundis,

Quae mihi mandasti iam possum expromere, Musa.

250

Primus languentes pallor perfuderat artus,

Tempora demersis intus cecidere latebris

Et graciles cecidere modo per acumina nares,

Concaua luminibus macies circumdata sedit

Longaque testantur ieiunia uiscera uictus,

255

Arida nudati distendunt brachia nerui,

Ordine digestae consumpto tegmine costae

Produnt quidquid homo est et quod celare sepulchris

Mors secreta solet: satis est tibi, saeue Cupido?

Materies nullast, atrox ubi flamma moretur.

260

Denique defessos artus ac membra calore

Molitur gestare <diu> uictusque uirorum

Sternitur infelix per tota cubilia fusus

Miratusque suos artus haec uerba remisit:

'Quid dicis, Paphie? retulisti nempe triumphum:

265

Ad tantam maciem deducimur. haec tibi uirtus,

Si dea mortalem propriis superaueris armis?

Cerne, precor, quid agas: flammis absumis et ossa,

Quae semper seruata rogis. miserere roganti,

Alma Venus! nosti quae sint tormenta caloris

270

Et quid possit amor; nam mater Amoris amasti.

Hunc finem, Perdica, uides? nam spes puto nullast.

Quod superest, moriamur, <Amor>. letumne bibamus?

Cur, miserande, petis frustra potare uenena?

Iam fauces clausere uiam dirosque recusant

275

In mortem latices. ferro resecemus amorem?

O demens! †gladio† quibus armis quoue uigore?

Haec manus, ecce, ualet librare in uulnera mortem?

Praecipitem iactare libet? fors poena placebit,

Sed uereor ne forte leue et sine pondere corpus

280

Vento gestatum rursum seruetur Amori.

Stringamus laqueum? sic finis detur amanti?

Quid turbaris, Amor? puto, uincimus! omnia leti

Praedixi tormenta mei, nec te pauor ullus

Terruit: et laqueum metuis? mihi redde! †tenebris

285

Iam scio quid fugias: ne te mea uincula perdant!

Da laqueum collo! uel sic cum corpore nostro

Inclusus morieris, Amor. solacia fati,

Hoc tandem, Fortuna, mihi concede precanti,

Vt tumulo scriptum per saecula longa legatur:

290

HIC PERDICA IACET SECVMQVE CVPIDO PEREMPTVS.'

Aegritudo Perdicae

Incipit Egritudo perdicae H